Nefsin dereceleri (mertebeleri) nelerdir? Yedi maddede nefsin dereceleri.Madde madde nefsin yedi derecesi (mertebesi):
NEFSİN MERTEBELERİ 1. Nefs-i EmmÂre Kulu, Rabbinden uzaklaştırarak kotulukleri işlemeye tahrik eden, en suflî durumdaki isyankÂr nefistir. Bu sıfatı hÂiz olan nefsin yegÂne maksa­dı, hev ve heveslerini olcusuzce tatminden ibarettir.
Bu mertebedeki nefs, Kur ’Ân-ı Kerîm ’de “katılaşmış kalp” olarak ifade edilen bir nevi “canlı cenÂze” durumundadır. Nefs-i emmÂre, kÂfirlerin ve munÂfıkların “gaflet”e dûcÂr olmuş kalbidir.
Gaflet ise şu cirkin ahvÂldir:
Gaflet; kalp gozunun onune perde cekilmesidir. Gozun onune iki parmak konulunca hicbir manzaranın gorulmemesi gibi, gÂfil kimse de hakkın ve hayrın dÂvetine sağır, hikmet ve hakîkatin nûruna ÂmÂdır. Nicin dunyaya geldi, kimin mulkunde yaşıyor, dunyaya geliş ve gidiş niye, bu akış nereye? Farkında değil! CenÂb-ı Hak gÂfilin hÂlini şoyle tasvîr eder:
“Şuphesiz ki yeryuzunde yuruyen canlıların Allah katında en kotusu, duşunmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” (el-EnfÂl, 22) Sağırlar, vahyin sesini duymayanlar; dilsizler de ağzında hicbir Hak kelÂmı olmayanlardır.
Gaflet; fıtrattaki meziyetlerin korelmesidir.
Gaflet; gunun ortasında Guneş ’i kaybetmeye benzer. Gaflete dûcÂr olan insan, okyanus ortasında dumeni kırılmış bir gemiden farksızdır.
Gaflet; yaratılış sebebini unutmak, dunya hayatına aldanmak ve Âhiretten bîgÂne kalmaktır. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Huzûrumuza cıkacaklarını beklemeyenler, dunya hayatına rÂzı olup onunla rahat bulanlar ve Âyetlerimizden gÂfil olanlar yok mu?!” (Yûnus, 7) LÂkin mahşer yerinde “gaflet” bir mazeret olarak kabul gormeyecektir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Onlar orada (Cehennem ’de);
«‒Rabbimiz! Bizi buradan cıkar ki (dunyada iken) yaptığımız amellerin yerine sÂlih ameller işleyelim!» diye feryÂd ederler.
(CenÂb-ı Hak da onlara iki soru sorar
«‒Size duşunecek kimsenin duşunup (oğut alabileceği) kadar bir omur vermedik mi? Size îkaz edici (bir peygamber) gelmedi mi? (Nicin inanmadınız?)» Şimdi tadın (azÂbı)! ZÂlimlerin yardımcısı yoktur.” (FÂtır, 37)
İnsanı gaflete dûcÂr eden sebeplerden biri, dunya hayatında elde ettiği imkÂnlarla, kendini Rabbinden mustağnî gormesidir. Her derdine care bulan insanın nefsi kabarık olur. Caresizliği tanımayan ham bir nefs, azgınlaşır ve artık “Y Rabbi!” demeyi unutur. Firavun gibi kendini “لَا يُسْئَلْ : sorumsuz” addetmeye, hev ve heveslerini putlaştırmaya başlar.
Nicin dunyaya geldiğinin, kimin mulkunde yaşadığının, bu dunyaya geliş ve gidişteki sır ve hikmetin farkında olmayan biri, gafletin pencesinde bir nÂdan demektir. NefsÂnî arzuları kabaran insan, başına gelecek tehlikeleri fark edemez. Hazret-i MevlÂn ve emsÂli Hak dostları, gÂfilin hÂlini şu teşbihlerle ifade ederler:
Balığın olta uzerine gitmesi; “Nice balık vardır ki su icinde her şeyden eminken boğazının hırsı yuzunden oltaya tutulup kendini helÂk etmiştir.” (Mesnev&#238
Hırs ve tamah, kulu mÂnen helÂk eden buyuk iptilÂlardır.
Kuzunun kurda sevdÂlanması; “Kuzunun kurttan kacmasına şaşılmaz. Zira kurt, kuzunun duşmanı ve avcısıdır. Asıl hayret edilecek şey; kuzunun kurda sevdÂlanıp gonul kaptırmasıdır…” (Mesnev&#238
Şeytanın insana, ilk yaratıldığı zamandan beri haset ve kini vardır. Bu nefret yuzunden, butun hayatını insana duşmanlık etmeye harcamış bir muflistir. Buna rağmen, insanın şeytana mağlup ve meclûb olması ne buyuk bir gaflettir!
Geminin su alması; “Su, geminin icine girerse gemiyi batırır; geminin altındaki su ise gemiye istinÂd olur, onu istediği menzile kavuşturur.” (Mesnev&#238
Burada su, dunya imkÂnlarıdır. Mu ’min o imkÂnları Âhiret icin malzeme olarak kullanırsa, onu maksadına ulaştırır. Fakat vÂsıtayı gÂye hÂline getirip kalbini Âdeta dunyalıkların kasası yaparsa ebedî hayatını mahveder.
Timsahın hilesi; “Timsah, ağzını acar; dişlerinin arasında uzun uzun kurtlar vardır! Kucuk kuşlar; timsahın dişleri arasındaki kurtları gorurler, onları yiyerek karınlarını doyurmak icin oraya girerler. Ağzı kuşlarla dolan timsah da, birdenbire ağzını kapatır, onları yutuverir!
Sen; ekmekle, yiyecek hoş şeylerle dolu olan dunyayı da, bir timsahın ağzı bil! Ey yiyecek peşinde koşan, yiyecek icin cırpınıp duran kişi; lokma peşinde koşarken zaman timsahından emin olma!” (Mesnev&#238
İnsanın sefÂletini saÂdet zannederek kaybolmaya mahkûm golgelere rÂm olması; “Dunyaya gonul verenler, tıpkı golge avlayan avcıya benzerler. Golge nasıl onların malı olabilir? Nitekim budala bir avcı, kuşun golgesini kuş zannetti de onu yakalamak istedi. Fakat dalın uzerindeki kuş bile bu ahmağa şaştı kaldı.” (Mesnev&#238
Esas hayat, Âhiret hayatıdır. Dunya, Âhiretin ancak golgesi mesÂbesindedir. Deryayı bırakıp damlaya, hakîkati bırakıp golgeye aldanmak; hakîkaten buyuk bir gaflet ve hamÂkattir. GÂfiller, farkına varmadan nasıl Cehennem ’e suruklendiklerini, Muddessir Sûresi ’nde beyÂn edildiği uzere, şoyle anlatacaklardır:
“–Biz namaz kılanlardan değildik,
–Yoksulu yedirmezdik (fukarÂya infÂk etmezdik),
–BÂtıla dalanlarla birlikte biz de dalardık,
–Cez gununu de yalanlardık.
–O hÂldeyken olum bize gelip cattı.” (el-Muddessir, 43-47)
2. Nefs-i LevvÂme Yaptığı kotuluklerden, AllÂh ’ın emir ve yasak­larına karşı gosterdiği ihmal ve kusurlardan dolayı pişmanlık duyarak vicdanı muazzeb olan ve bu sebeple de kendisini şiddetle kınayan nefistir.
LevvÂme, unutkan kalbe tekābul eder. GunahkÂr muslumanların kalbidir. Ancak nasuh bir tevbeyle huzur bulur. Nitekim Hazret-i Âdem ’in yasak ağaca yaklaşması hakkında Âyet-i kerîmede şoyle buyrulur:
“…Ne var ki o, (ahdi) unuttu. Onda azim (kararlılık) da bulmadık.” (TÂhÂ, 115)
“Sonra Rabbi onu seckin kıldı; tevbesini kabul etti ve doğru yola yoneltti.” (TÂhÂ, 122)
LevvÂme seviyesindeki, zikzak cizen, davranışlarıyla tutarsızlık sergileyen, istikrarsız pişmanlığı; dÂimî, samimî, kararlı ve kalıcı bir tevbe ve istiğfÂra donuşturmek elzemdir. CenÂb-ı Hak, istiğfÂrın en feyizli vaktini de şoyle ifade buyurur:
“…Seherlerde istiğfÂr ederler.” (Âl-i İmrÂn, 17) LevvÂme seviyesinde, mu ’min kulu nisyÂna duşuren husus;
“Nasıl olsa sonra tevbe ederim, Allah Ğafur ’dur, Rahîm ’dir, affeder.” şeklindeki aldanıştır. Hazret-i Yusuf ’un kardeşleri de;
“Yusuf ’tan kurtulalım, sonra sÂlih kişiler oluruz!” demişlerdi. Âyet-i kerîmede bu telkini insana şeytanın fısıldadığı, dolayısıyla ondan sakınmak gerektiği şoyle beyan edilmektedir:
“…Şeytan, AllÂh ’ın affına guvendirerek sizi kandırmasın!” (LokmÂn, 33)
Mu ’min, bu aldanış ve nisyandan kurtulabilmek icin, esmÂ-i ilÂhiyyenin tamamını tefekkur etmelidir. CenÂb-ı Hakk ’ın; “bağışlayıcı, merhamet edici, affedici...” sıfatlarının yanında, “sucluları kahredici, azap edici...” sıfatları da bulunduğunu unutmamalıdır.
LevvÂme; kulun, hayatın bazı safhalarında AllÂh ’ın tÂlimatlarını unutmasıdır. Hesaba cekileceğini duşunmeden yanlış yollara gitmesidir. Bu sebeple, yaptığı -kendine gore- guzel işler bile hep boşa gider. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Calışmış; fakat boşuna yorulmuştur.” (el-ĞÂşiye, 3) Bir başka Âyet-i kerîmede;
“…İpliğini sağlamca buktukten sonra, cozup bozan (ahmak kadın) gibi olmayın!..” (en-Nahl, 92) buyrulur.
LevvÂmedeki kişi; hayatın aile, ticaret, muÂşeret ve benzeri safhalarında İslÂm ’ın bazı kÂidelerine riÂyeti ihmal eder. Eğer bu hÂli duzeltebilirse, “mulheme”ye gecer. Bu unutkan kalbin şifÂsı, şunlara devam etmesindedir:
Ÿ HelÂl gıda Ÿ Kul ve hayvan haklarına riÂyet Ÿ İnfak Ÿ Kur ’Ân ile ulfeti artırmak Ÿ İbadetleri rûhÂnî bir kıvamda îf edebilmek icin seherlerin ihyÂsı Ÿ Tefekkur-i mevt / olumu duşunmek Butun bunların neticesinde; Ÿ AhlÂk-ı Muhammedî ile ahlÂklanabilmek. 3. Nefs-i Mulheme AllÂh ’ın lûtfuyla hayır ve şerri hassas bir sûrette ayırt edebil­me ve şehevî duygularının aşırılıklarına direnebilme dirÂyetine kavuşmuş nefis seviyesidir. Nefs-i mulheme, ibadetlere karşı şevk dolu bir kalbe tekābul eder. İtaatkÂr mu ’minin kalbidir. Boyle kalpler, AllÂh ’ı anmakla huzur bulur:
“Bunlar, îman edenler ve gonulleri AllÂh ’ın zikriyle sukûnete erenlerdir...” (er-Ra‘d, 28)
Nefs-i mulhemede kotuluklerden sakınma ve ibadetlere sarılma duygusu kuvvetlenmiştir. Fakat nefsÂniyetten tamamen kurtulma hÂsıl olmamıştır. Bu sebeple, mutmainne seviyesine doğru mesafe katedilmez ise, yerinde sayma ve geriye gitme tehlikesi vardır.
4. Nefs-i Mutmainne CenÂb-ı Hakk ’ın emirlerine lÂyıkıyla uyup men ettiklerinden titizlikle sakınmak sûretiyle mÂnevî hastalıklardan kurtulmuş, hakikî ve kuvvetli bir îman ile de huzur, sukûn ve itmi ’nÂna kavuşmuş nefistir.
Nefs-i mutmainne, RabbÂnî kalbe tekābul eder. Peygamberler ve seckin velîlerin kalpleridir. Bu kalp de AllÂh ’ın sıfatlarıyla huzur bulur. Nitekim İbrahim -aleyhisselÂm- bu mÂnÂda;
“…Kalbimin mutmain olması icin (oluleri nasıl dirilttiğini gormek istedim)…” (el-Bakara, 260) buyurmuştur.
“…Bilesiniz ki, kalpler ancak AllÂh ’ı anmakla huzur bulur.” (er-Ra‘d, 28)
CenÂb-ı Hak, Fecr Sûresi ’nin son Âyetinde “nefs-i mutmainne”ye hitÂb ederek; “Cennetime gir!” mujdesini vermiştir. Buradan hareketle, mutmainne mertebesinden onceki seviyelerin, ebedî kurtuluşa kÂfî gelmediği mÂnÂsı cıkarılmıştır.
Nefs-i mutmainneye ermiş olanlar, şer ’î hukumlerin zÂhiriyle beraber bÂtınına da vÂkıf olmuşlardır. CenÂb-ı Hakk ’ın lûtf u keremiyle, hakîkat, se­kînet ve yakîne kavuşarak keder ve endişelerden kurtulmuş, bazı keşif ve ilhamlara da nÂil olmuşlardır. Muhammed MÂsum Hazretleri şoyle der:
“Nefs-i mutmainne makamına gelinceye kadar insan İslÂm ’ın ancak sûretini yaşayabilir. Mesel namaz kıldığında ve oruc tuttuğunda, ancak bunların zÂhirlerini ve sûretlerini yapmış olur. Nefs-i mutmainne seviyesine geldiğinde ise, (taklitten tahkike gecerek) dînin hakîkatine yukselir; îman, namaz, oruc, hac, zekÂt ve diğer emirlerin hakîkatini yaşamaya başlar.” Bu seviyede kul, Allah katında “kerem/değer” kazanır. CenÂb-ı Hakk ’ın isimlerinden biri de “el-Kerîm”dir. Rabbimiz kulunun da “kerîm” olmasını arzu etmekte ve bunun yolunu şoyle haber vermektedir:
“…Allah katında en keremliniz, en cok muttakî olanınızdır…” (el-HucurÂt, 13) Bu mertebede yuksek ahlÂktan nasipler tecellî etmektedir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Ve Sen elbette yuce bir ahlÂk uzeresin.” (el-Kalem, 4)
Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’i terbiye eden CenÂb-ı Hak ’tır. Rabbimiz, kullarının da Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in terbiyesine girmelerini arzu etmektedir. Nefs-i mutmainne mertebesinde kotu ve cirkin va­sıflar, yerini guzel ahlÂka terk etmiştir. Davranış olgun­luğunda zirveyi teşkil eden ve butun insanlığa ornek şahsiyet olan Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in yuksek ahlÂkı, tarifsiz bir zevk ile guzelce yaşanmaktadır. Boyle kimselerin gonulleri dÂim Hakk ’ın zikriyle meşguldur. Bu mertebede gonul ufukları acılır, kÂinÂtı “Yaratan Rabbin adıyla okumak” husûsiyeti tezÂhur eder. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“O (akıl sahipleri) ki ayakta dururken, otururken ve (hatt dinlenmek icin) yanları uzerine yatarken (her vakit) AllÂh ’ı zikrederler; goklerin ve yerin (akıllara durgunluk veren o muhteşem) yaratılışın(daki hikmeti) tefekkur eder ve AllÂh ’a şoyle niyÂz ederler:
«Ey Rabbimiz! Sen bunları hikmetsiz yaratmış olamazsın. (Cunku Sen, abesle iştigal etmekten berîsin. Her turlu eksik ve yanlıştan munezzehsin.) Sen ’i tesbîh ederiz. (Hikmet ve adÂletinin gereği olarak Cennet de haktır, Cehennem de haktır.) O hÂlde, bizi Cehennem azÂbından koru!»” (Âl-i İmrÂn, 191) İnsan, HÂlık ’ına yakınlaştıkca, her varlık hÂl lisÂnıyla onunla konuşur. AbdulkÂdir GeylÂnî Hazretleri ’nin Hak katından mÂnen işittiği nakledilen;
“Ben insanın sırrıyım, insan da Ben ’im sırrımdır.”[1] hikmeti tecellî eder. Bu mertebeden nasîb alan gonul ile; yağmur konuşur, gul konuşur, dağ konuşur, arı konuşur. VelhÂsıl insan, kÂinat kitabının sayfalarını cevirip kevnî Âyetleri okumaya başlar.
5. Nefs-i RÂdıye DÂim Hakk ’a yonelmek sûretiyle Allah ile beraber olma şuuruna erişmiş, hikmetine ve hukmune rÂm olarak Rabbinin her turlu takdîrinden rÂzı ve hoşnud hÂle gel­miş olan nefistir. Bu mertebeye yukselen kul, kendi irÂdesinden vaz­gecip Hakk ’ın irÂdesinde fÂnî olmuştur. Bu rız hÂli, Hak ’tan gelen butun cileli imtihanlara karşı sabır goster­mek ve bu hususta O ’nun irÂdesini cÂn u gonulden ka­bullenmektir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Sizi mutlaka biraz korku ve aclık ile; biraz da mallardan, canlardan ve urunlerden noksanlaştırmak sûretiyle imtihan edeceğiz. Sabredenleri mujdele!” (el-Bakara, 155) Bu makamın imtihanları oncekilere nisbetle daha ağırdır. Zira insan mÂnen yukseldikce iptilÂlar artar. Nitekim Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şoyle buyurur:
“İnsanlar icinde en şiddetli iptilÂlara uğrayanlar peygamberlerdir. Sonra da onlara yakınlık derecesine gore diğer kimselerdir. İnsan, dindarlığı olcusunde iptilÂlara mÂruz kalır.” (Tirmizî, Zuhd, 57)
6. Nefs-i Merdıyye AllÂh ’ın da kendisinden rÂzı olduğu kimselerin makamıdır. Bu mertebeye nÂil olan bir kul, artık hÂdisÂtı “hak­ka ’l-yakîn” mertebesinden seyretmektedir. AllÂh ’ın iz­niyle bazı ledunnî sırlara vÂkıf olabilir.
CenÂb-ı Hak rızÂ, tevekkul ve teslîmiyetleri sebe­biyle boyle kullarının -Âdeta- goren gozu, işiten kulağı, konuşan dili, tutan eli... olur.[2] Onların hÂline, kāline ve guzel ahlÂkına tesir kuvveti ihsÂn eder. Bu makama erişen kul;
“...Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir...” (el-Hadîd, 4) Âyetinde beyan edilen maiyyet-i ilÂhiyyeyi idrÂk hÂlinde olur. Yaptığı her işi CenÂb-ı Hakk ’ın huzûrunda bulunduğunun şuuru icerisinde îf eder. HattÂ;
“...Biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kāf, 16) Âyetinde ifade edildiği uzere CenÂb-ı Hakk ’ı, kendi canından daha yakın bilir. Peygamberlerin ve Hak dostlarının yuce ahlÂkından bu kalbî kıvÂma dÂir birkac misal şoyledir:
— Hazret-i YÂkub -aleyhisselÂm- ust uste gelen musîbetler se­bebiyle hÂlini, “…Bana duşen ancak sabr-ı cemîldir…”[3] diye­rek beyÂn eder. — Dayanılmaz hastalık ve iptilÂlara mÂruz kalan Eyyûb -aleyhisselÂm-, hanımının:
“–Rabbine du et de bu muzdarip hÂlin son bul­sun.” şeklindeki talebine:
“–Hak Te­Ã‚l ba­na sek­sen se­ne sıh­hat­li bir omur ver­di. He­nuz o ka­dar has­ta­lık cek­me­miş­ken sıh­hat is­te­mek­ten ha­y ede­rim.” mu­kÂbe­le­sin­de bu­lun­muş­tur. (Suyûtî, Durru ’l-Mensûr, EnbiyÂ, 83)— Hazret-i İb­rahim -aleyhisselÂm- da ate­şe atı­lır­ken yar­dı­ma ge­len me­lek­le­re:
“–Ate­şi yan­dı­ran kim­dir? O be­nim h­li­mi bi­li­yor. Siz­den bir ta­le­bim yok!” bu­yur­muş­tur. (Suyûtî, Durru ’l-Mensûr, EnbiyÂ, 68-70) Habîb-i Neccar, kavmi tarafından şehid edilirken hÂlinden şikÂyet etmedi. Kavmine beddu etmedi. Aksine;
“Keşke kavmim, Rabbimin bana ne tur ikramlarda bulunduğunu bilselerdi. Boylece onlar da hidÂyet nîmetinden mahrum kalmasalardı. Onlar da Allah yolunda canlarını seve seve vermeye can atsalardı.” dedi.[4]— Firavun ’un sihirbazları, elleri ve ayakları caprazlama kesilip şehid edilirlerken:
“…Rabbimiz uzerimize sabır yağdır ve bizi musluman olarak vefat ettir.”[5] diye du ederek Allah ’tan rÂzı ve mutmain bir hÂlde îmanlarının derdine duşmuşler, son nefeslerini îmanla verebilmekten başka bir şey duşunmemişlerdir. Mesel Firavun ’a beddu etmek bile akıllarına gelmemiştir.
— Resûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in ashÂbı, Kur ’Ân ’ı gokten inen bir sofra olarak telÂkkî eder ve ondan kÂmil mÂnÂda istifade etmek icin gayret gosterirlerdi. Hazret-i Omer -radıyallÂhu anh- anlatıyor:
“EnsÂr ’dan bir komşum ile beraber Medîne ’nin yuksek taraflarında kalan Umeyye ibni Zeyd oğulları yurdunda oturuyorduk. İlim oğrenmek icin RasûlullÂh ’ın yanına nobetleşe inerdik. Bir gun o iner, bir gun ben inerdim. Ben indiğim zaman, o gun vahiy veya başka ne duyarsam haberini komşuma getirirdim; o da indiği zaman boyle yapardı...” (BuhÂrî, KitÂbu ’l-İlm, 27)
— Arınmış bir ruh, dÂim AllÂh ’ın rızÂsını celbedecek bir hizmet arar. BahÂuddin Nakşibend Hazretleri yedi sene hastalarla ilgilenmiş, sahipsiz hayvanlara sahip cıkmış ve insanların gececeği yolları temizlemiştir.
NÂil olduğu ilÂhî azamet tecellîleri karşısında ise hicliğe burunerek şoyle demiştir:
Âlem buğday ben saman,
Âlem yahşi ben yaman!
7. Nefs-i KÂmile Nefs-i kÂmile, tezkiye neticesinde arınmış, saf, berrak, ulvî ve ol­gun nefistir. Butun mÂrifet sırlarının tahsil edildiği ve ancak CenÂb-ı Hak tarafın­dan vehbî olarak lûtfedilen bir makamdır; Hak vergisidir, sırf calışmakla elde edil­mez. Kader sırrına mebnî, ilÂhî bir ihsandır.
Dipnotlar:
[1] Ahmed Avni Konuk, Fusûsu ’l-Hikem Terc. ve Şerhi, I, 48. [2] Bkz. BuhÂrî, Rikāk, 38. [3] Yûsuf 18, 83. [4] Bkz. YÂsîn, 26-27. [5] el-A‘rÂf, 126.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, İslam Tefekkur Ufku, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
NEFSİN MERTEBELERİ NELERDİR?