Terbiye nedir? Tezkiye ne demek? Nefis nasıl terbiye ve tezkiye edilir? Allah ’ın tedrîcî terbiyesi nasıldır? Peygamberlerin terbiye ve tezkiye gorevi...Terbiye; yetiştirme, kabiliyetlerini geliştirme; bilgi, ta ’zim ve edep oğretme; iyi ahlÂk, nezÂket, gorgu, hafif ceza verme, alıştırma, talim, eğitim ilmi gibi mÂnalara gelmektedir. Bu işlerle meşgul olan kimselere de murebbî denir.

RABB NE DEMEK?Terbiye ile aynı kokten gelen ve Kur ’Ân ’da yuze yakın yerde gecen “Rabb” kelimesi, Allah TeÂl ’nın yuce sıfatlarından biri olup murebbi, sahip, mÂlik ve idÂreci gibi mÂnaları vardır. Kur ’Ân-ı Kerîm, bu sıfat-ı celîleyi ihtiva eden:

“Âlemlerin Rabbı Allah ’a hamd olsun” (el-FÂtiha 1/1) Âyet-i kerîmesi ile başlamaktadır.

ALLAH ’IN TEDRÎCÎ TERBİYESİTerbiye, herhangi bir şeyi tedricen kemÂle erdirmektir. KÂinatta mevcut her bir varlık kendine has terbiye kÂideleri sayesinde derece derece kemÂle erer. Bu kaideleri koyan ise hic şuphesiz CenÂb-ı Hak ’tır. İnsanın yaratılıp kemale erdirilmesi sureci, Allah TeÂl ’nın tedrîcî terbiyesine en guzel misaldir. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır bu surecini şoyle tasvir eder:

Yeryuzunun bir kenarında bir adacık ortaya cıkıyor, suzulmuş topraklar taşlaşıyor, taşlar eriyor, madenler filiz veriyor. Kayaların, toprakların arasında tohumcuklar ve bunlardan ceşitli otlar, ağaclar, turlu turlu hayvanlar coğalıyor. Bir damla meniden milyonlarca insan tohumu fışkırıyor, tasfiye ve aşılama ile yavaş yavaş canlanma safhalarını gecirerek embriyon; ondan canlı, kemikli cenin; ceninden ağlayarak doğan bebek; kucuk cocuk; yine aşamalı olarak yuvarlanan, yuruyen, kekeleyen yavrucak; sonra koşup oynayan afacan cocuk; sonra dişlerini değiştirip şahlanmaya başlayan buluğ cağına ermiş, iyiyi kotuden ayıran, ciceğini acıp meyvesini vermeye ozenen akıllı ergin; sonra şahin gibi dunyaları tutan calışkan bir delikanlı; sonra arslan gibi kuvvette kemal cağına ermiş kÂmil bir insan; sonra fizikî yapısı mÂnevîyatında erimeye, aklı ve temyiz kabiliyeti suzulmeye, zayıflamaya başlayan bir yaşlı; nihÂyet sadece iyi veya kotu bir ruh olup ucmaya veya gocmeye hazırlanan pek ihtiyar zayıf bir insan; hÂsılı yer ve zaman icinde nefesten nefese sayılamayacak kadar şuur yukleri ile yuruyen ve her an şekilden şekle değişerek varacağı yere ulaşan ve butun bu değişmelerde hic değişmemiş gibi “ben ben” deyip giden insanlar... (Elmalılı, I, 65)

BUTUN PEYGAMBERLERİN ESAS GAYESİMaddî varlıklarda zorunlu olarak cereyan eden bu terbiye hakikati, insanın sahip olduğu her turlu istidat ve kabiliyetleri geliştirebilmek icin kacınılmazdır. Bu sebeple İslÂm dini, insan terbiyesine son derece onem vermiştir. Kur ’Ân ve Sunnet olculeri icinde terbiye edilen, ona gore davranan insan, meleklerden daha ustun bir makama yukselme imkÂnı elde edebilir. İslÂm terbiyesinden mahrum olan, nefsine, şehevî arzularına ve maddî menfaatına gore hareket eden kimse de, hayvanlardan daha aşağı bir derekeye duşme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Onun icin Fahr-i KÂinÂt Efendimiz ’e kadar, butun peygamberlerin esas gayesi, insanları Allah ’ın istediği istikamette terbiye etmektir. Din olmadan insan hayatı bir mÂna ifade etmediği gibi, her seviyeden insanın da bir din muallimi ve terbiyecisine ihtiyacı vardır. Bunlar ise ilk olarak peygamberler ve onları takip eden kimselerdir.

Gunumuzde terbiye yerine “eğitim” kavramı kullanılmaktadır. Modern bilimde eğitim, insanı belli hedefler istikÂmetinde safhalardan gecirerek yetiştirme, bu surecte elde ettiği bilgi, beceri ve değerleri kullandırmak suretiyle şahsiyetini kemÂle erdirme faaliyeti olarak tarif edilmektedir. Bu, rastgele yapılan bir faaliyet değil, belli kÂideler cercevesinde gercekleştirilen, nesilleri ictimÂî hayata hazırlayan ve onlara lÂzım gelen her turlu donanımı vermeyi hedefleyen nizÂmî bir faaliyettir.

Bir kimse ancak, hakikî ve plÂnlı bir eğitim suzgecinden gectikten sonra gercek insan huviyetini kazanabilir. Zira onun butun kıymeti, gorduğu terbiye ve bu yolla elde ettiği guzelliklerden ibarettir. Kişinin, kabiliyetlerini umumiyetle kendi kendine terakki ettirebilmesi zordur; bu yuzden plÂnlı bir eğitime ihtiyac duyar.

TEZKİYE NE DEMEK?Mevzuyla ilgili diğer bir kavram olan “tezkiye” ise lugatte, temizlemek, arıtmak, arındırmak ve temize cıkarmanın yanısıra, artırmak, geliştirmek, bereketlendirmek ve feyizlendirmek mÂnalarına da gelir. HÂsılı tezkiye, insanın zihin, kalp ve ruh eğitiminin butun seyrini ifÂde etmektedir. Bu mukaddimeden sonra Efendimiz ’in insanı hangi alanlarda tezkiye ettiğini tetkîke gecebiliriz.

Kaynak: Usve-i Hasene 2, Erkam Yayınları

TEZKİYE NEDİR? - VİDEO İslam ve İhsan