Nefs-i emmare ne demek? Nefs-i emmareden nasıl kurtulunur? Yusuf Alehisselam nefsini nasıl yendi? Musa Aleyhisselam nefsin hakikatini nasıl gordu? Şeytandan bile tehlikeli nefs: Nefs-i emmare ve ondan kurtulmanın yolları...Nefs-i emmare; Kulu, Rabbinden uzaklaştırarak kotulukleri işlemeye tahrîk eden en suflî durumdaki isyankÂr nefstir. “EmmÂre” cok emredici demektir. Bu sıfatı hÂiz olan nefsin yegÂne maksadı, hev ve heveslerini olcusuzce tatminden ibÂrettir. Şehvetin esîri, şeytanın avÂnesi olmuş; keyfine, zevkine, gunÂha duşkun olan nefstir.
Nefsin duşkunlukleri ve aşırı istekleri demek olan şehvetlere karşı her hangi bir mucÂdele gostermemek, onun arzularına tÂbî olarak şeytanın yoluna uyup gitmek de, nefs-i emmÂre seviyesinde bulunan kimselerin ahvÂli cumlesindendir.
Aslında nefs-i emmÂre, sÂhibine karşı şeytandan bile tehlikeli olabilmektedir. Nitekim bu husûsu İbn-i AtÂullÂh el-İskenderî şoyle îzÂh eder:
“...Sen asıl nefsinden kork! O nefs ki senin aleyhine calışır. Ustelik olunceye kadar da sahibinden hic ayrılmaz. Oysa şeytan bile hic olmazsa Ramazan ayında insandan ayrılır. Cunku Ramazan ’da şeytanlara kelepce vurulur. Fakat buna rağmen Ramazan ayında da devÂm eden cinÂyet, hırsızlık ve ahlÂksızlık vak ’aları, şeytanın kandırmasından değil, nefsin azdırmasından ileri gelmektedir.”
CenÂb-ı Hakk ’ın:
“Muhakkak ki nefs, kotuluğu şiddetle emreder.” (Yûsuf, 53) Âyet-i kerîmesindeki beyÂnı, bu mertebedeki nefse dÂirdir.
Diğer taraftan insanın mÂnevî Âlemdeki mevkii itibÂriyle nefs-i emmÂre, hayvanÂt icerisindeki zehirli yılana teşbîh edilegelmiştir. Şuphesiz ki boyle bir teşbîhle, nefsin tehlikelerine ve fecî Âfetlerine dikkat cekmek murÂd edilmiştir. Nitekim şÃ‚ir Nev ’îzÂde AtÂî, bu hakîkati şoyle dile getirir:
Dondu ahlÂk-ı zemîme mÂre
ŞÃ‚h-ı mÂrÂnı anın emmÂre
“Her kotu ahlÂk, bir yılana benzedi. Bu yılanların şÃ‚hı da, nefs-i emmÂre oldu.”
Bu yuzden akl-ı selîm sÂhibi her mu ’min, nefs-i emmÂre ile dÂimî bir cihÂd hÂlindedir. Bu cihÂdda akıl ve irÂde kılıcını, gaflet kınına sokmaktan daha buyuk bir ziyÂn duşunulemez. Zîr nefs, pek cok ulvîliklere mazhar olan nice kimselerin, bir anlık gafletlerinden istifÂde ile, ebedî husrÂn ve bedbahtlığına Âmil olmuştur. Ancak AllÂh ’ın yardım edip koruduğu ihlÂslı kullar bundan mustesnÂdır.
NEFS-İ EMMAREDEN NASIL KURTULUNUR? Nitekim Mısır azîzinin hanımı Zuleyh ile Hazret-i Yûsuf -aleyhisselÂm- arasında gecen şu hÂdise pek ibretlidir:
Kur ’Ân-ı Kerîm ’de bildirildiği uzere Yûsuf -aleyhisselÂm-, buyuyup gelişmiş, guzelliğiyle gosterişli bir genc olmuştu. Onun bu hÂli, yaşadığı evin hanımı olan Zuleyh ’yı değişik duşuncelere sevk etmişti.
CenÂb-ı Hak Âyet-i kerîmelerde bu hÂdiseyi şoyle bildirir:
“...Kadın, O ’nun nefsinden murÂd almak istedi. Kapıları sımsıkı kapattı ve: «–Sana soyluyorum; haydi beri gel!» dedi. O ise; «(HÂşÃ‚), AllÂh ’a sığınırım! Zîr kocanız benim velînîmetimdir; o bana guzel davrandı. (Bana guzel bir mevkî verdi). Gercek şudur ki, zÂlimler asl felÂh bulmaz!» dedi.”
“Andolsun ki kadın onu elde etmeye iyice niyetlenmişti. Eğer Rabbinin işÃ‚ret ve îkÂzını gormeseydi, o da kadına meyletmiş olacaktı. İşte boylece Biz, kotuluk ve fuhşu ondan uzaklaştırmak icin (burhÂnımızı gosterdik). Şuphesiz o, ihlÂsa erdirilmiş kullarımızdandı.” (Yûsuf, 22-24)
Yûsuf -aleyhisselÂm-, Allah TeÂl ’nın lutf u keremiyle mÂnevî yardımlara nÂil olmuş ve boylece nefs-i emmÂreyi temsîl mevkiindeki Zuleyh ’ya meyletmekten kurtulmuştu. Biz Âciz kullar da, CenÂb-ı Hakk ’a takv ile yonelerek, kendimizi nefsimizin şerrinden ve tehlikeli hÂllerinden uzak bulundurmak mecbûriyetindeyiz.
Yuce Rabbimizin, Âkıbeti fecî olan birtakım fiillerin, daha evveliyÂtına Âit safhalarından bile kendimizi korumamızı emretmiş bulunması, bu hikmete binÂendir. MeselÂ, bir erkeğin helÂl olmayan bir kadına şehvetle bakması, zinÂya kapı aralayacağından, men edilmiştir. Diğer butun mezmûm fiiller icin de durum aynıdır.
Hakîkaten bu vak ’a, buyuk ibretlerle doludur. Zîr ebedî kurtuluşa bir bedel hukmundeki dunyevî imtihanları zor ve şiddetli kılan pek cok unsur, burada Âdet ustuste cakışmıştı. Şoyle ki:
Yûsuf -aleyhisselÂm-, guzelliği dillere destÂn olacak kadar alÂka cekici, melek gibi bir genc idi. Guzelliği karşısında kadınlar parmaklarını doğradıkları hÂlde, hayranlıklarından bunu hissetmemişlerdi. ŞÃ‚yet Yûsuf -aleyhisselÂm-, cirkin ve şehevî duyguları korelmiş bir ihtiyar olsaydı, ne bu imtihan bu kadar zor, ne de bu hÂdise bu kadar irşÃ‚d edici olabilirdi.
Buna mukÂbil Zuleyh da, nefislerin en cok zebûnu olduğu uc vasfın; yÂni servet, şohret ve şehvetin şÃ‚hikasında bulunuyordu. ŞÃ‚yet Zuleyh da yaşlı veya cirkin bir kadın olsaydı, yine Hazret-i Yûsuf ’un imtihÂnı bu derece zor olmaz ve bu hÂdise, bu kadar muessir bir misÂl teşkil etmezdi. HÂlbuki o da gencti, cemÂl sÂhibiydi ve pek cok kimseyi kendisine rÂm edebilecek bir cÂzibeler meşheri hÂlindeydi. Ustelik odanın kapısını da sımsıkı kilitlemişti. Boylece gizlilik ve tenhÂlığın, gunÂhları daha da kamcılayan hengÂmında, Hazret-i Yûsuf ’a şiddetli bir arzuyla:
“–Heyte lek!” yÂni “–Gelsene bana!” diye seslenerek, cirkin bir fiile teşebbus etmişti. MukÂvemet gostermekte nice irÂdeleri eritebilecek boyle bir manzara karşısında, Yûsuf -aleyhisselÂm- ’ın bile hayli guc bir vaziyette kaldığını Yuce Rabbimiz:
“ŞÃ‚yet burhÂnımız (delil ve yardımımız) yetişmeseydi, o da meylediyordu.” beyÂnıyla ifÂde buyurmaktadır.
NEFS-İ EMMAREDEN KURTULMANIN YOLU İşte Yûsuf -aleyhisselÂm-, onune serilen bunca dehşetli cÂzibelerin aldatmalarına kanmamak icin “maÂzallÂh” diyerek, yegÂne cÂrenin yuksek bir takv ile “AllÂh ’a sığınmak” olduğunu ortaya koymuştu. Bu da ilÂhî yardımın tahakkuk safhasına girmesi icin, takvÂnın bir zarûret olduğunu gostermektedir. YÂni, nefs-i emmÂrenin şiddetli arzularına direnebilmek, ancak takv duygularının kuvvetlenmesi sÂyesinde mumkun olabilmektedir.
Hakîkaten bir erkeğin, hayatı boyunca karşılaşabileceği imtihanların en ağırlarından biri; genclik, guzellik, servet gibi her turlu cÂzibe unsuruna sÂhip bir kadından, ustelik tenhÂlıkta gelen dÂvet ve iltifÂta “hayır” diyebilmektir.
Nitekim Allah Resûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, bir hadîs-i şerîflerinde; hicbir golgenin bulunmadığı kıyÂmetin o cetin gununde, Allah TeÂl ’nın yedi sınıf insanı, arşın golgesi altında barındıracağını bildirdikten sonra, bu sınıflardan birinin:
“Guzel ve mevkî sÂhibi bir kadının berÂber olma isteğini, «–Ben Allah ’tan korkarım.» diyerek reddeden genc…” olduğunu ifÂde buyurmuşlardır. (BuhÂrî, EzÂn, 36)
Zîr insanın en buyuk zaaflarından biri, iltifata mağlûb olarak, kendini muhÂfaza etme gucunu kaybetmesidir. LÂkin Hazret-i Yûsuf ’ta bu olmadı. ZîrÂ, takvÂsı ve terbiye edilmiş nefsinin kÂmile makÂmında olması sebebiyle, ilÂhî sıyÂnet onu korudu. Nefs-i emmÂrenin desîseleri karşısında onu guclu kıldı.
ALLAH ’A İLTİCA EDİN İbrete şÃ‚yan diğer bir husus da şudur:
Zuleyha, arzûsuna tÂbî olmadığı takdirde Hazret-i Yûsuf ’u zindan ile tehdîd etmişti. HÂlbuki Yûsuf -aleyhisselÂm- ’ın arınmış nefsi ona takvÂyı ilham etmekte olduğu icin o:
“Ey Rabbim! Zindan, onların beni dÂvet ettiği şeyden daha sevimlidir.” demişti.
Ayrıca O ’nun CenÂb-ı Hakk ’a ilticÂsında:
“Eğer onların hîlesini benden uzaklaştırmaz isen, ben onlara meyleden cÂhillerden olurum.” diyerek, icine duştuğu vaziyetten kurtuluşun tek cÂresi olan zindanı tercih etmesi, buyuk bir takv nişÃ‚nesiydi.
Bu da gosteriyor ki, insanı gunahlara surukleyen butun dunyevî cÂzibelerin “heyte lek” (gelsene bana) dÂvetlerine mukÂvemet edebilecek yegÂne guc, o anda kalbin “maÂzallÂh” diyerek sonsuz kudret sÂhibi olan “AllÂh ’a sığınabilmesi”dir.
NEFSİN HAKİKATİ Kur ’Ân-ı Kerîm ’de nefs-i emmÂrenin Âfetlerinden korunmaya karşı en guclu silahın takv olduğu bildirilmektedir. Yine yuce kitabımız Kur ’Ân-ı Kerîm ’de nefsin hakîkatini gosteren bir vÂkıa da şoyledir:
Mûs -aleyhisselÂm- ’a Tûr-i Sîn ’da peygamberliği tebliğ edildi ve muteÂkıben:
“«–AsÂnı at!..» (denildi). Mûs (attığı) asÂyı yılan gibi deprenir gorunce, donup arkasına bakmadan kactı. (Bunun uzerine «–Ey MûsÂ! Beri gel, korkma! Cunku sen emniyette olanlardansın.» diye nid olundu.” (el-Kasas, 31)
Azîz ve Celîl olan Allah, Mûs -aleyhisselÂm- ’a, kudretini o asÂda gostermişti. Mûs -aleyhisselÂm- da, as vÂsıtasıyla AllÂh ’ın kudreti ile unsiyet etti. Allah, O ’nu peygamber olarak tÂyîn edip kendisine yakınlaştırarak konuşunca ve bazı mukellefiyetler verince, O ’na hitÂben şoyle buyurdu:
“–Şu sağ elindeki nedir, ey MûsÂ?” (TÂhÂ, 17)
Mûs -aleyhisselÂm- da:
“–O benim asÂmdır. Ona dayanırım, onunla davarlarıma yaprak silkelerim. Benim ona başkaca ihtiyaclarım da vardır.” (TÂhÂ, 18) şeklinde cevap verdi.
Bunun uzerine Allah -celle celÂluhû-:
“–Yere at onu, ey MûsÂ!” (TÂhÂ, 19) buyurdu.
Hazret-i MûsÂ, derhal emri yerine getirdi:
“Onu hemen yere attı. Bir de ne gorsun, hızla surunen bir yılan değil mi?” (TÂhÂ, 20)
Bunu goren Mûs -aleyhisselÂm- kacmağa başladı. Ancak:
“AllÂh buyurdu: «–Al onu! Korkma! Biz onu şimdi ilk hÂline dondureceğiz.»” (TÂhÂ, 21)
Bazı mufessirler, Mûs -aleyhisselÂm- ’ın asÂsını yere atması ile ilgili Âyetin işÃ‚rî acıklamasında, bunun Hazret-i Mûs ’nın ic dunyÂsına Âit bir irşÃ‚d sadedinde olduğunu beyÂn etmişlerdir.
Mûs -aleyhisselÂm-, izÂfetleri, yÂni fÂnî alÂka, dayanak ve barınakları zikredince, Allah -celle celÂluhû- bunların atılmasını emretti.
Nefs ve nefse bağlantılı olan şeyler, buyuk bir yılan olarak temessul etti. Mûs -aleyhisselÂm- ’a nefsin hakîkati gosterildi. Korktu, urktu ve ondan kactı. O ’na işÃ‚rî olarak Âdet şoyle denilmiş oluyordu:
“–Ey MûsÂ, işte bu yılan, Allah ’tan başka şeylere bağlılık vasfının t kendisidir. Bu nefsÂnî vasıf, şekillenmiş bir sûrette sÂhibine gosterilince, ondan urker ve kacar.
Artık sen tevhîd sıfatı ile sıfatlanmışsın. Senin bir asÂya dayanman, senin icin kendisine dayanacağın, ondan yardım dileyeceğin ve istifÂde edeceğin bir şeyin var olması, nasıl doğru ve yerinde olabilir?.. Nasıl olur da sen, o as ile şoyle yapıyorum, ondan istifÂde ediyorum ve onda benim icin başka faydalar da var diyorsun?.. Tevhîd yolunda ilk adım, sebepleri terktir. YÂni mutlak tevekkul ve teslîmiyettir. Her turlu talep ve istekten vazgec!”
Buyrulur ki:
“Hakk ’ın nidÂsını işiten ve O ’nun cemÂlinin nûrunu goren kişi, Allah ’tan başka dayandığı her şeyi bırakır. AllÂh ’ın fazl u kereminden başka hicbir şeye dayanmaz. Bu şekilde nefsin arzularından ve desîselerinden sıyrılır.”
AŞAĞILARIN AŞAĞISINA DUŞUREN NEFS Şu fÂnî ruy Âleminin beş dakîkalık sahte lezzetleri uğruna, hakîkî saÂdeti ve ebedî Âhiret saltanatını terk ettirip insanı, ÂlÂ-yı illiyyînden esfel-i sÂfilîne duşuren de, yine nefs-i emmÂredir.
Nefs-i emmÂreyle mÂlul bir insan, kendi kurtuluşuna yarayacak hakîkatler onunde dahî, inat ve kibirle diklenmekten, etrÂfındakilere ucub nazarıyla bakmaktan, yalan, dedikodu ve mÂlÂyÂni ile meşgûliyetten Âdet zevk duyar. Dînen nehyedilmiş cirkinliklerden kurtulamaz. Boyleleri, kısacık duny hayÂtının fÂnî ve nefsÂnî lezzetleri uğruna cennet ve CemÂlullÂh ’ı, ebedî saÂdet ve selÂmeti terk edecek kadar akıl, idrÂk ve iz ’Ânı dumûra uğramış, kalb gozleri perdeli, cÂhil ve gÂfil insanlardır.
Nefs-i emmÂrede rûh-i sultÂnî, tamÂmen rûh-i hayvÂnînin esîri hÂline gelmiş, insanlık sıfatı kaybolup, hayvanlık sıfatı hÂkim olmuştur.
Bu gibi kimseler hakkında Âyet-i kerîmede CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Andolsun biz, cinlerin ve insanların bircoğunu cehennem icin yaratmışızdır. Onların kalbleri vardır, onlarla anlamazlar; gozleri vardır, onlarla gormezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler. İşte onlar hayvanlar gibidir; hatt daha da aşağı seviyededirler. İşte asıl gÂfiller onlardır.” (el-A‘rÂf, 179)
Boyleleri, dehşetli gaflet tuğyÂnı icinde hÂl AllÂh ’ın merhametine gereğinden fazla guvenerek kendilerini avutur, gunahlara devÂm ederler. CenÂb-ı Hakk ’ın azÂbından emîn olmuş gibi:
“–Canım, haramı haram bilerek işlemek kufre goturmez ya! Nasıl olsa birgun tevbe ederim!” duşuncesi icinde boş tesellîlerle oyalanır dururlar.
İşte bu ve benzeri duşunceler, aslında, gunahların kolaylıkla irtikÂb edilmesini sağlamak ve bunu normal gostermek isteyen nefs ve şeytanın sinsi fısıltılarıdır.
HÂlbuki CenÂb-ı Hakk ’ın îkÂzı ne buyuktur:
“Ey insanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının. Ne babanın evlÂdı, ne evlÂdın babası nÂmına bir şey odeyemeyeceği gunden cekinin. Bilin ki, AllÂh ’ın verdiği soz gercektir. Sakın dunya hayatı sizi aldatmasın ve şeytan, AllÂh ’ın affına guvendirerek sizi kandırmasın.” (Lokman, 33)
Diğer taraftan, nefs-i emmÂre gafletine dalmış kimseler, Âhiretlerini kurtaracak hayır ve hasenÂt işlerine koşmakta tembel, kotuluklerden ictinÂb etme husûsunda ise kayıtsızdırlar. ŞÃ‚yet hasbe ’l-kader kucuk bir hayır işleseler, bunu gozlerinde buyutup dÂim bununla ovunurler. Kendilerinden zuhûr eden kotuluklerden zaman zaman ve bir nebze pişmanlık duyabilirlerse de, bu nedÂmet, onların hÂl ve tavırlarında hayırlı bir değişikliğe vesîle olacak kuvvetten mahrumdur.
Bu mertebedeki bir mu ’min, tedÂvîye muhtac bir hasta gibidir. Onun nefs-i emmÂreden kurtulup nefs-i levvÂmeye gecebilmesi icin, mÂnevî tedÂvîde tÂkib etmesi gereken en muhim usûl ise, kendini ciddî bir sûrette hesÂba cekmektir. Kul, azamet ve celÂl sÂhibi Rabbinin herşeyi bilmekte olduğunu, kabirdeki suÂlleri, mahşerdeki hesÂbı, cehennemdeki şiddetli azÂbı duşunmeli ve tevbeye azmetmelidir. Fakat tevbe esnÂsında kul, CenÂb-ı Hakk ’a munÂcÂtını, sÂdece sozle değil kalben de pişman olup buyuk bir samîmiyetle îf etmelidir. Dil tevbe ederken, fırsat duştuğunde yine o gunahı işleme arzusu kalbde hÂkimse, bu tevbe makbûl olmaz. Bilakis bu, munÂfık tevbesidir ve hatt tevbeye muhtac bir tevbedir. Bir taraftan tevbe edip diğer taraftan da gunahlara devÂm etmek, tevbe ile iltic edilen makÂmı hafife almak ve onunla istihz etmektir. Tevbe, gercekten pişman olup, bir daha donmemek uzere kotuluklerden vazgecerek CenÂb-ı Hak ’tan mağfiret dilemektir.
Diğer taraftan kul, nefs-i emmÂreden kurtulmak icin en azından zarûrî olan şer ’î ahkÂma riÂyet ederek kelime-i tevhîdin rûh ve hakîkatinde derinleşmeye calışmalıdır. Kalbde Âdet bir put hÂline gelmiş bulunan ve kulu Rabbinden gÂfil bırakan butun hev ve hevesler, daha “L ilÂhe” derken nefyedilip, Allah ’tan gayrı butun maksûdlar kalbden silinmelidir. Daha sonra da kalbin bu arınmış zemîninde “İllÂllÂh” hakîkatini sÂbitleyip, gonlun yalnızca AllÂh ’a mahsus kılınmasına gayret edilmelidir. Bu şekilde kul, acziyet ve hicliğini idrÂk ederek îmÂnında taklidden tahkîke doğru terakkî etmeye calışmalıdır. ÎmÂnın kalbde gercek mÂnÂda mekÂn bulup kuvvet kazanması ise, kulu sÂlih amellere ve netîcede ulvî mevkîlere sevk eder.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, İmandan İhsana Tasavvuf, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
NEFSİN MERTEBELERİ NELERDİR? - VİDEO