Edeb, İslÂm nazarında o kadar ehemmiyetlidir ki, onu kısaca tÂrif etmek icin “İslÂm, edepten ibÂrettir.” denilebilir. Cunku Allah ve Rasûlu ’ne itaat edilerek yapılan işlerin tamamı, aynı zamanda edeb îcÂbıdır. Yasaklar ise edebe muhÂlif olan şeylerdir.
Akıl ve hikmet nazarı ile bakıldığında Kur ’Ân-ı Kerîm ’de en fazla uzerinden durulan mevzuun, edeb ve ahlÂk olduğu gorulur. Ondaki tÂrihî kıssalar dahî edeb ve ahlÂkı, yÂni davranış mukemmelliğini telkin maksadıyla zikredilmiştir.

Bir sultÂnın veya yuksek mevkî sÂhibi birinin huzûrunda olanlar, dışarıdaki gibi davranamaz, bulundukları yer ve makÂma uygun edepli tavırlar sergilemeye gayret ederler. Ehlullah da her an AllÂh ’ın huzûrrunda bulundukları idrÂkiyle yaşadıklarından, edebe cok îtin ederler. Boylece edeb hÂli, onların butun hayatlarına yansır. Zîr onlar, her zaman ve mekÂnda Hakk ’ın huzûrunda bulunduklarını perdesiz olarak goren ve delilsiz olarak hisseden Ârif gonullerdir. YÂni onlar:

“…Her nerede olursanız olun, O (Allah) sizinle beraberdir...” (el-Hadîd, 4) sırrının ÂşinÂları olarak her anlarını AllÂh ile beraberlik şuuruyla yaşarlar.

CenÂb-ı Hak:

“Onlar namazlarını muhÂfaza ederler.” (el-MeÂric, 34)

“Onlar namazlarında devamlıdırlar.” (el-MeÂric, 23) buyurur.

Hazret-i MevlÂnÂ, bu Âyetlere işÃ‚rî bir mÂn vererek şoyle der:

“Kul, namazdaki hÂlini namazdan sonra da muhÂfaza eder. Boylece butun bir omrunu, edeb ve huşû ile; dilini ve gonlunu muhÂfaza ederek gecirir. Bu, gercek Âşıkların, Hak dostlarının hÂlidir...”

EDEBİN ESÂSI

Edebin esÂsı, îmÂnın olgunluğundan başka bir şey değildir. Edeb, hayvÂnî vasıflardan kurtulup insÂnî meziyetlerle ziynetlenmektir. Gercekte musluman olmak da, İslÂm edebine sÂhip olmaktır; ulvî guzellikleri, hÂl ve davranışlara yansıtabilmek ve bunları surekli hÂle getirebilmektir. Bu da ancak insanın, ihsÂn duygusuyla, yÂni devamlı bir sûrette ilÂhî kameralar altında bulunduğu şuuruyla yaşammasına bağlıdır.

Edeb, aynı zamanda her edepsizin edepsizliğine de sabır ve tahammul gosterebilmektir.

Edeb, rûhun ve gonlun susudur.

Edeb, her işin usûludur. Usûlsuz vusûl (vuslat, maksada ulaşmak) mumkun olmadığından, edeb noksanlığı ile de gercek insanlık seviyesine ulaşmak, mumkun değildir. Zîr insan, bedeniyle değil, asıl yuksek rûhî temÂyulleriyle insandır.

Edeb, aklın ve fazîletin dışa akseden gorunuşudur. Zîr dîn, edeb ve muruvvet, hep akıl ve fazîletin netîceleridir. Mu ’minin edeb ve ahlÂkının guzel olması, îmÂnının da son derece kuvvetli olduğunun bir gostergesidir. YÂni edeb, aynı zamanda kÂmil îmÂnın bir aynasıdır.

Edeb, maddî ve mÂnevî belÂlardan muhÂfaza eden bir sığınaktır. İbn-i AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ- şoyle buyurur:

“Irzlarınızı muhÂfaza eden kale, edeptir.”

Edeb, kÂmil insanların muhabbet harcıdır. Edeb, insana hayÂtı ve icinde yaşadığı toplumu sevdiren, nezih bir keyfiyettir. Buna binÂen buyukler, “Kişinin edepli olması, butun dunya servetinden daha hayırlıdır.” buyurmuşlardır. Edeb, şeytanın duşman olduğu bir husustur. Bu sebeple evlÂdına edeb oğretmeyen ana-baba, şeytanı ve duşmanlarını sevindirmiş olur.

Edebin en fazîletlisi, kişinin haddini bilerek sınırı aşmaktan sakınmasıdır. Bu sebeple; “UlemÂnın yanında diline, evliyÂnın yanında kalbine, sofrada eline, misÂfirlikte gozune sÂhip ol!” denilmiştir.




MevlÂn Hazretleri buyurur:

“İblis ’in ilÂhî kapıdan kovulması, Hakk ’ın karşısında edepsizce konuşmasındaki cur ’etindendir... (İlk cidÂl, kendini yaratan CenÂb-ı Hakʼla iblis arasında oldu. İblis, kendini beğenerek Âdemʼi kucuk gordu, secde etmeyi kibrine yediremedi. Gurur ve kibir ahmaklığı icinde kulluk edebini terk etti, Hakkʼın emrine Âsî oldu.)

Eğer şeytanın başını ezmek istersen, gozunu ac ve gor; şeytanı kahreden, edeptir. İnsanoğlunda edep bulunmazsa, o gercekten insanlığa ved etmiş demektir. Zira insan ile hayvan arasındaki fark, edeptir.”

Edeb, insanı maddî ve mÂnevî her turlu belÂdan muhÂfaza eder. ŞÃ‚ir ne guzel soyler:

Edeb bir tÂc imiş nûr-i Hud ’dan,
Giy ol tÂcı, emîn ol her belÂdan…

Bu itibarladır ki, evvelce tekke ve dergÂhların duvarlarını susleyen îkaz levhalarından biri de “Edeb y Hû!..” idi.

Edeb, her hususta baş tÂcıdır. Diğer bir Ârif şÃ‚ir de bu hakîkati şoyle dile getirir:

Ehl-i diller arasında aradım kıldım taleb,
Her huner makbûl imiş; ill edeb, ill edeb!..

AMELDE EDEP, ONUN KABULUNE İŞARETTİR

Enes bin MÂlik -radıyallÂhu anh-; “Amelde edeb, onun kabûlune işarettir.” demiştir. Yine Allah dostları; “İbÂdet, insanı cennete goturur, ibÂdette edeb ve tÂzîm ise AllÂh ’a goturur, Hakk ’a yaklaştırır.” demişlerdir. Dolayısıyla ahlÂkın en mukemmeli ve edebin en ustunu, dînde edeb, yÂni Allah TeÂl ’ya karşı gosterilen edeptir ki, tasavvufun en muhim gayesi de budur. Bu gÂye, ham insanı ihsan duygusu ile kÂmil bir insan hÂline yukselterek AllÂh ’a karşı edeb sÂhibi kılmaktır.

İbn-i AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ- şoyle buyurur:

“Butun edeplerin başı, hem rahatlıkta hem de darlıkta Allah TeÂl ’nın emirlerine riÂyet etmek ve yasaklarından da kacınmaktır.”

Hazret-i MevlÂn da şoyle buyurur:

“«–Îman nedir?» diye aklıma sordum. Aklım da kalbimin kulağına eğilip; «–ÎmÂn edepten ibÂrettir...» diye fısıldadı. O hÂlde edebi olmayan kimse, AllÂh ’ın lutfundan mahrum kalır.”

AllÂh ’a karşı edepten sonra, O ’nun Rasûlu ’ne gosterilecek edeb gelir. CenÂb-ı Hak, bilhassa HucurÂt Sûresi ’nde ve bircok Âyet-i kerîmelerde mu ’minlere, Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’e karşı edebi muhÂfaza etmelerini emreder. Bu edepleniş, ustÂda, ana-babaya, mu ’minlere ve boyle silsile hÂlinde butun mahlûkÂta uzanır.

Kaynak: Osman Nûri Topbaş, Asr-ı Saadetten Gunumuze Faziletler Medeniyeti, Erkam Yayınları.
İslam ve İhsan