Nefsin mertebeleri nelerdir? Nefsin mertebeleri kac tanedir? Nefsin mertebeleri ve halleri.MÂnevî terbiye ve tekÂmul esnÂsında muşÃ‚hede edilen nefsin hÂl ve mertebeleri, meşhûr tasnîfe gore yedi kısımda mutÂlaa olunur:
NEFSİN MERTEBELERİ Nefsin yedi mertebesi vardır. Bunlar;
Nefs-i EmmÂre Nefs-i LevvÂme Nefs-i Mulheme Nefs-i Mutmainne Nefs-i RÂdıye Nefs-i Merdıyye Nefs-i KÂmile 1. Nefs-i EmmÂre Kulu, Rabbinden uzaklaştırarak kotulukleri işlemeye tahrîk eden en suflî durumdaki isyankÂr nefstir. “EmmÂre” cok emredici demektir. Bu sıfatı hÂiz olan nefsin yegÂne maksadı, hev ve heveslerini olcusuzce tatminden ibÂrettir. Şehvetin esîri, şeytanın avÂnesi olmuş; keyfine, zevkine, gunÂha duşkun olan nefstir.
Nefsin duşkunlukleri ve aşırı istekleri demek olan şehvetlere karşı her hangi bir mucÂdele gostermemek, onun arzularına tÂbî olarak şeytanın yoluna uyup gitmek de, nefs-i emmÂre seviyesinde bulunan kimselerin ahvÂli cumlesindendir.
Aslında nefs-i emmÂre, sÂhibine karşı şeytandan bile tehlikeli olabilmektedir. Nitekim bu husûsu İbn-i AtÂullÂh el-İskenderî şoyle îzÂh eder:
“...Sen asıl nefsinden kork! O nefs ki senin aleyhine calışır. Ustelik olunceye kadar da sahibinden hic ayrılmaz. Oysa şeytan bile hic olmazsa Ramazan ayında insandan ayrılır. Cunku Ramazan ’da şeytanlara kelepce vurulur. Fakat buna rağmen Ramazan ayında da devÂm eden cinÂyet, hırsızlık ve ahlÂksızlık vak ’aları, şeytanın kandırmasından değil, nefsin azdırmasından ileri gelmektedir.”
CenÂb-ı Hakk ’ın:
“Muhakkak ki nefs, kotuluğu şiddetle emreder.” (Yûsuf, 53) Âyet-i kerîmesindeki beyÂnı, bu mertebedeki nefse dÂirdir.
Diğer taraftan insanın mÂnevî Âlemdeki mevkii itibÂriyle nefs-i emmÂre, hayvanÂt icerisindeki zehirli yılana teşbîh edilegelmiştir. Şuphesiz ki boyle bir teşbîhle, nefsin tehlikelerine ve fecî Âfetlerine dikkat cekmek murÂd edilmiştir. Nitekim şÃ‚ir Nev ’îzÂde AtÂî, bu hakîkati şoyle dile getirir:
Dondu ahlÂk-ı zemîme mÂre
ŞÃ‚h-ı mÂrÂnı anın emmÂre
“Her kotu ahlÂk, bir yılana benzedi. Bu yılanların şÃ‚hı da, nefs-i emmÂre oldu.”
Bu yuzden akl-ı selîm sÂhibi her mu ’min, nefs-i emmÂre ile dÂimî bir cihÂd hÂlindedir. Bu cihÂdda akıl ve irÂde kılıcını, gaflet kınına sokmaktan daha buyuk bir ziyÂn duşunulemez. Zîr nefs, pek cok ulvîliklere mazhar olan nice kimselerin, bir anlık gafletlerinden istifÂde ile, ebedî husrÂn ve bedbahtlığına Âmil olmuştur. Ancak AllÂh ’ın yardım edip koruduğu ihlÂslı kullar bundan mustesnÂdır.
Nitekim Mısır azîzinin hanımı Zuleyh ile Hazret-i Yûsuf -aleyhisselÂm- arasında gecen şu hÂdise pek ibretlidir:
Kur ’Ân-ı Kerîm ’de bildirildiği uzere Yûsuf -aleyhisselÂm-, buyuyup gelişmiş, guzelliğiyle gosterişli bir genc olmuştu. Onun bu hÂli, yaşadığı evin hanımı olan Zuleyh ’yı değişik duşuncelere sevk etmişti.
CenÂb-ı Hak Âyet-i kerîmelerde bu hÂdiseyi şoyle bildirir:
“...Kadın, O ’nun nefsinden murÂd almak istedi. Kapıları sımsıkı kapattı ve: «–Sana soyluyorum; haydi beri gel!» dedi. O ise; «(HÂşÃ‚), AllÂh ’a sığınırım! Zîr kocanız benim velînîmetimdir; o bana guzel davrandı. (Bana guzel bir mevkî verdi). Gercek şudur ki, zÂlimler asl felÂh bulmaz!» dedi.”
“Andolsun ki kadın onu elde etmeye iyice niyetlenmişti. Eğer Rabbinin işÃ‚ret ve îkÂzını gormeseydi, o da kadına meyletmiş olacaktı. İşte boylece Biz, kotuluk ve fuhşu ondan uzaklaştırmak icin (burhÂnımızı gosterdik). Şuphesiz o, ihlÂsa erdirilmiş kullarımızdandı.” (Yûsuf, 22-24)
Yûsuf -aleyhisselÂm-, Allah TeÂl ’nın lutf u keremiyle mÂnevî yardımlara nÂil olmuş ve boylece nefs-i emmÂreyi temsîl mevkiindeki Zuleyh ’ya meyletmekten kurtulmuştu. Biz Âciz kullar da, CenÂb-ı Hakk ’a takv ile yonelerek, kendimizi nefsimizin şerrinden ve tehlikeli hÂllerinden uzak bulundurmak mecbûriyetindeyiz.
Yuce Rabbimizin, Âkıbeti fecî olan birtakım fiillerin, daha evveliyÂtına Âit safhalarından bile kendimizi korumamızı emretmiş bulunması, bu hikmete binÂendir. MeselÂ, bir erkeğin helÂl olmayan bir kadına şehvetle bakması, zinÂya kapı aralayacağından, men edilmiştir. Diğer butun mezmûm fiiller icin de durum aynıdır.
Hakîkaten bu vak ’a, buyuk ibretlerle doludur. Zîr ebedî kurtuluşa bir bedel hukmundeki dunyevî imtihanları zor ve şiddetli kılan pek cok unsur, burada Âdet ustuste cakışmıştı. Şoyle ki:
Yûsuf -aleyhisselÂm-, guzelliği dillere destÂn olacak kadar alÂka cekici, melek gibi bir genc idi. Guzelliği karşısında kadınlar parmaklarını doğradıkları hÂlde, hayranlıklarından bunu hissetmemişlerdi. ŞÃ‚yet Yûsuf -aleyhisselÂm-, cirkin ve şehevî duyguları korelmiş bir ihtiyar olsaydı, ne bu imtihan bu kadar zor, ne de bu hÂdise bu kadar irşÃ‚d edici olabilirdi.
Buna mukÂbil Zuleyh da, nefislerin en cok zebûnu olduğu uc vasfın; yÂni servet, şohret ve şehvetin şÃ‚hikasında bulunuyordu. ŞÃ‚yet Zuleyh da yaşlı veya cirkin bir kadın olsaydı, yine Hazret-i Yûsuf ’un imtihÂnı bu derece zor olmaz ve bu hÂdise, bu kadar muessir bir misÂl teşkil etmezdi. HÂlbuki o da gencti, cemÂl sÂhibiydi ve pek cok kimseyi kendisine rÂm edebilecek bir cÂzibeler meşheri hÂlindeydi. Ustelik odanın kapısını da sımsıkı kilitlemişti. Boylece gizlilik ve tenhÂlığın, gunÂhları daha da kamcılayan hengÂmında, Hazret-i Yûsuf ’a şiddetli bir arzuyla:
“–Heyte lek!” yÂni “–Gelsene bana!” diye seslenerek, cirkin bir fiile teşebbus etmişti. MukÂvemet gostermekte nice irÂdeleri eritebilecek boyle bir manzara karşısında, Yûsuf -aleyhisselÂm- ’ın bile hayli guc bir vaziyette kaldığını Yuce Rabbimiz:
“ŞÃ‚yet burhÂnımız (delil ve yardımımız) yetişmeseydi, o da meylediyordu.” beyÂnıyla ifÂde buyurmaktadır.
İşte Yûsuf -aleyhisselÂm-, onune serilen bunca dehşetli cÂzibelerin aldatmalarına kanmamak icin “maÂzallÂh” diyerek, yegÂne cÂrenin yuksek bir takv ile “AllÂh ’a sığınmak” olduğunu ortaya koymuştu. Bu da ilÂhî yardımın tahakkuk safhasına girmesi icin, takvÂnın bir zarûret olduğunu gostermektedir. YÂni, nefs-i emmÂrenin şiddetli arzularına direnebilmek, ancak takv duygularının kuvvetlenmesi sÂyesinde mumkun olabilmektedir.
Hakîkaten bir erkeğin, hayatı boyunca karşılaşabileceği imtihanların en ağırlarından biri; genclik, guzellik, servet gibi her turlu cÂzibe unsuruna sÂhip bir kadından, ustelik tenhÂlıkta gelen dÂvet ve iltifÂta “hayır” diyebilmektir.
Nitekim Allah Resûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, bir hadîs-i şerîflerinde; hicbir golgenin bulunmadığı kıyÂmetin o cetin gununde, Allah TeÂl ’nın yedi sınıf insanı, arşın golgesi altında barındıracağını bildirdikten sonra, bu sınıflardan birinin:
“Guzel ve mevkî sÂhibi bir kadının berÂber olma isteğini, «–Ben Allah ’tan korkarım.» diyerek reddeden genc…” olduğunu ifÂde buyurmuşlardır. (BuhÂrî, EzÂn, 36)
Zîr insanın en buyuk zaaflarından biri, iltifata mağlûb olarak, kendini muhÂfaza etme gucunu kaybetmesidir. LÂkin Hazret-i Yûsuf ’ta bu olmadı. ZîrÂ, takvÂsı ve terbiye edilmiş nefsinin kÂmile makÂmında olması sebebiyle, ilÂhî sıyÂnet onu korudu. Nefs-i emmÂrenin desîseleri karşısında onu guclu kıldı.
İbrete şÃ‚yan diğer bir husus da şudur:
Zuleyha, arzûsuna tÂbî olmadığı takdirde Hazret-i Yûsuf ’u zindan ile tehdîd etmişti. HÂlbuki Yûsuf -aleyhisselÂm- ’ın arınmış nefsi ona takvÂyı ilham etmekte olduğu icin o:
“Ey Rabbim! Zindan, onların beni dÂvet ettiği şeyden daha sevimlidir.” demişti.
Ayrıca O ’nun CenÂb-ı Hakk ’a ilticÂsında:
“Eğer onların hîlesini benden uzaklaştırmaz isen, ben onlara meyleden cÂhillerden olurum.” diyerek, icine duştuğu vaziyetten kurtuluşun tek cÂresi olan zindanı tercih etmesi, buyuk bir takv nişÃ‚nesiydi.
Bu da gosteriyor ki, insanı gunahlara surukleyen butun dunyevî cÂzibelerin “heyte lek” (gelsene bana) dÂvetlerine mukÂvemet edebilecek yegÂne guc, o anda kalbin “maÂzallÂh” diyerek sonsuz kudret sÂhibi olan “AllÂh ’a sığınabilmesi”dir.
Nefsi Emmareden Kurtulmak İcin Kur ’Ân-ı Kerîm ’de nefs-i emmÂrenin Âfetlerinden korunmaya karşı en guclu silahın takv olduğu bildirilmektedir. Yine yuce kitabımız Kur ’Ân-ı Kerîm ’de nefsin hakîkatini gosteren bir vÂkıa da şoyledir:
Mûs -aleyhisselÂm- ’a Tûr-i Sîn ’da peygamberliği tebliğ edildi ve muteÂkıben:
“«–AsÂnı at!..» (denildi). Mûs (attığı) asÂyı yılan gibi deprenir gorunce, donup arkasına bakmadan kactı. (Bunun uzerine «–Ey MûsÂ! Beri gel, korkma! Cunku sen emniyette olanlardansın.» diye nid olundu.” (el-Kasas, 31)
Azîz ve Celîl olan Allah, Mûs -aleyhisselÂm- ’a, kudretini o asÂda gostermişti. Mûs -aleyhisselÂm- da, as vÂsıtasıyla AllÂh ’ın kudreti ile unsiyet etti. Allah, O ’nu peygamber olarak tÂyîn edip kendisine yakınlaştırarak konuşunca ve bazı mukellefiyetler verince, O ’na hitÂben şoyle buyurdu:
“–Şu sağ elindeki nedir, ey MûsÂ?” (TÂhÂ, 17)
Mûs -aleyhisselÂm- da:
“–O benim asÂmdır. Ona dayanırım, onunla davarlarıma yaprak silkelerim. Benim ona başkaca ihtiyaclarım da vardır.” (TÂhÂ, 18) şeklinde cevap verdi.
Bunun uzerine Allah -celle celÂluhû-:
“–Yere at onu, ey MûsÂ!” (TÂhÂ, 19) buyurdu.
Hazret-i MûsÂ, derhal emri yerine getirdi:
“Onu hemen yere attı. Bir de ne gorsun, hızla surunen bir yılan değil mi?” (TÂhÂ, 20)
Bunu goren Mûs -aleyhisselÂm- kacmağa başladı. Ancak:
“AllÂh buyurdu: «–Al onu! Korkma! Biz onu şimdi ilk hÂline dondureceğiz.»” (TÂhÂ, 21)
Bazı mufessirler, Mûs -aleyhisselÂm- ’ın asÂsını yere atması ile ilgili Âyetin işÃ‚rî acıklamasında, bunun Hazret-i Mûs ’nın ic dunyÂsına Âit bir irşÃ‚d sadedinde olduğunu beyÂn etmişlerdir.
Mûs -aleyhisselÂm-, izÂfetleri, yÂni fÂnî alÂka, dayanak ve barınakları zikredince, Allah -celle celÂluhû- bunların atılmasını emretti.
Nefs ve nefse bağlantılı olan şeyler, buyuk bir yılan olarak temessul etti. Mûs -aleyhisselÂm- ’a nefsin hakîkati gosterildi. Korktu, urktu ve ondan kactı. O ’na işÃ‚rî olarak Âdet şoyle denilmiş oluyordu:
“–Ey MûsÂ, işte bu yılan, Allah ’tan başka şeylere bağlılık vasfının t kendisidir. Bu nefsÂnî vasıf, şekillenmiş bir sûrette sÂhibine gosterilince, ondan urker ve kacar.
Artık sen tevhîd sıfatı ile sıfatlanmışsın. Senin bir asÂya dayanman, senin icin kendisine dayanacağın, ondan yardım dileyeceğin ve istifÂde edeceğin bir şeyin var olması, nasıl doğru ve yerinde olabilir?.. Nasıl olur da sen, o as ile şoyle yapıyorum, ondan istifÂde ediyorum ve onda benim icin başka faydalar da var diyorsun?.. Tevhîd yolunda ilk adım, sebepleri terktir. YÂni mutlak tevekkul ve teslîmiyettir. Her turlu talep ve istekten vazgec!”
Buyrulur ki:
“Hakk ’ın nidÂsını işiten ve O ’nun cemÂlinin nûrunu goren kişi, Allah ’tan başka dayandığı her şeyi bırakır. AllÂh ’ın fazl u kereminden başka hicbir şeye dayanmaz. Bu şekilde nefsin arzularından ve desîselerinden sıyrılır.”
Cahil ve Gafil İnsanlar Şu fÂnî ruy Âleminin beş dakîkalık sahte lezzetleri uğruna, hakîkî saÂdeti ve ebedî Âhiret saltanatını terk ettirip insanı, ÂlÂ-yı illiyyînden esfel-i sÂfilîne duşuren de, yine nefs-i emmÂredir.
Nefs-i emmÂreyle mÂlul bir insan, kendi kurtuluşuna yarayacak hakîkatler onunde dahî, inat ve kibirle diklenmekten, etrÂfındakilere ucub nazarıyla bakmaktan, yalan, dedikodu ve mÂlÂyÂni ile meşgûliyetten Âdet zevk duyar. Dînen nehyedilmiş cirkinliklerden kurtulamaz. Boyleleri, kısacık duny hayÂtının fÂnî ve nefsÂnî lezzetleri uğruna cennet ve CemÂlullÂh ’ı, ebedî saÂdet ve selÂmeti terk edecek kadar akıl, idrÂk ve iz ’Ânı dumûra uğramış, kalb gozleri perdeli, cÂhil ve gÂfil insanlardır.
Nefs-i emmÂrede rûh-i sultÂnî, tamÂmen rûh-i hayvÂnînin esîri hÂline gelmiş, insanlık sıfatı kaybolup, hayvanlık sıfatı hÂkim olmuştur.
Bu gibi kimseler hakkında Âyet-i kerîmede CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Andolsun biz, cinlerin ve insanların bircoğunu cehennem icin yaratmışızdır. Onların kalbleri vardır, onlarla anlamazlar; gozleri vardır, onlarla gormezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler. İşte onlar hayvanlar gibidir; hatt daha da aşağı seviyededirler. İşte asıl gÂfiller onlardır.” (el-A‘rÂf, 179)
Boyleleri, dehşetli gaflet tuğyÂnı icinde hÂl AllÂh ’ın merhametine gereğinden fazla guvenerek kendilerini avutur, gunahlara devÂm ederler. CenÂb-ı Hakk ’ın azÂbından emîn olmuş gibi:
“–Canım, haramı haram bilerek işlemek kufre goturmez ya! Nasıl olsa birgun tevbe ederim!” duşuncesi icinde boş tesellîlerle oyalanır dururlar.
İşte bu ve benzeri duşunceler, aslında, gunahların kolaylıkla irtikÂb edilmesini sağlamak ve bunu normal gostermek isteyen nefs ve şeytanın sinsi fısıltılarıdır.
HÂlbuki CenÂb-ı Hakk ’ın îkÂzı ne buyuktur:
“Ey insanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının. Ne babanın evlÂdı, ne evlÂdın babası nÂmına bir şey odeyemeyeceği gunden cekinin. Bilin ki, AllÂh ’ın verdiği soz gercektir. Sakın dunya hayatı sizi aldatmasın ve şeytan, AllÂh ’ın affına guvendirerek sizi kandırmasın.” (Lokman, 33)
Diğer taraftan, nefs-i emmÂre gafletine dalmış kimseler, Âhiretlerini kurtaracak hayır ve hasenÂt işlerine koşmakta tembel, kotuluklerden ictinÂb etme husûsunda ise kayıtsızdırlar. ŞÃ‚yet hasbe ’l-kader kucuk bir hayır işleseler, bunu gozlerinde buyutup dÂim bununla ovunurler. Kendilerinden zuhûr eden kotuluklerden zaman zaman ve bir nebze pişmanlık duyabilirlerse de, bu nedÂmet, onların hÂl ve tavırlarında hayırlı bir değişikliğe vesîle olacak kuvvetten mahrumdur.
Bu mertebedeki bir mu ’min, tedÂvîye muhtac bir hasta gibidir. Onun nefs-i emmÂreden kurtulup nefs-i levvÂmeye gecebilmesi icin, mÂnevî tedÂvîde tÂkib etmesi gereken en muhim usûl ise, kendini ciddî bir sûrette hesÂba cekmektir. Kul, azamet ve celÂl sÂhibi Rabbinin herşeyi bilmekte olduğunu, kabirdeki suÂlleri, mahşerdeki hesÂbı, cehennemdeki şiddetli azÂbı duşunmeli ve tevbeye azmetmelidir. Fakat tevbe esnÂsında kul, CenÂb-ı Hakk ’a munÂcÂtını, sÂdece sozle değil kalben de pişman olup buyuk bir samîmiyetle îf etmelidir. Dil tevbe ederken, fırsat duştuğunde yine o gunahı işleme arzusu kalbde hÂkimse, bu tevbe makbûl olmaz. Bilakis bu, munÂfık tevbesidir ve hatt tevbeye muhtac bir tevbedir. Bir taraftan tevbe edip diğer taraftan da gunahlara devÂm etmek, tevbe ile iltic edilen makÂmı hafife almak ve onunla istihz etmektir. Tevbe, gercekten pişman olup, bir daha donmemek uzere kotuluklerden vazgecerek CenÂb-ı Hak ’tan mağfiret dilemektir.
Diğer taraftan kul, nefs-i emmÂreden kurtulmak icin en azından zarûrî olan şer ’î ahkÂma riÂyet ederek kelime-i tevhîdin rûh ve hakîkatinde derinleşmeye calışmalıdır. Kalbde Âdet bir put hÂline gelmiş bulunan ve kulu Rabbinden gÂfil bırakan butun hev ve hevesler, daha “L ilÂhe” derken nefyedilip, Allah ’tan gayrı butun maksûdlar kalbden silinmelidir. Daha sonra da kalbin bu arınmış zemîninde “İllÂllÂh” hakîkatini sÂbitleyip, gonlun yalnızca AllÂh ’a mahsus kılınmasına gayret edilmelidir. Bu şekilde kul, acziyet ve hicliğini idrÂk ederek îmÂnında taklidden tahkîke doğru terakkî etmeye calışmalıdır. ÎmÂnın kalbde gercek mÂnÂda mekÂn bulup kuvvet kazanması ise, kulu sÂlih amellere ve netîcede ulvî mevkîlere sevk eder.
2. Nefs-i LevvÂme Nefs-i emmÂresini pişmanlıkla hesÂba cekip, onun cirkin hÂl ve hareketlerinden kurtulmak icin gayret gosterenler, nefs-i levvÂmeye doğru mesÂfe alırlar.
Boyle kimseler, nefs-i emmÂredeki gibi “nasıl olsa AllÂh affeder” duşuncesiyle avunma gafletinden nisbeten arındıkları icin, kendilerini tesellî edemezler. Bu sebeple de nefslerini kınar, pişmanlıkla tevbe-istiğfÂr ederler. İlmiyle Âmil olamadığı icin pişmanlık duyanlarla, ilim ve irfan meclislerinde gozyaşı dokup tevbe-istiğfÂr ettikten sonra yine aynı kotuluklere donenler de bu sınıfa dÂhildirler.
Levm etmek, kınamak ve ayıplamak demektir. Nefs-i levvÂme; yaptığı kotuluklerden, AllÂh ’ın emir ve yasaklarına karşı gosterdiği ihmÂl ve kusurlardan pişmanlık duyarak vicdÂnı muazzeb olan ve bu sebeple de kendisini şiddetle kınayan nefstir. Bu mertebede olan kişi, nefs-i emmÂredeki fiillerin bÂzılarından tevbe edip kurtulmuştur. YÂni gafletten bir nebze sıyrılmış ve gunah arzusu azalmıştır. Ancak bu hisler yeterince olgunlaşmadığı icin dayanamayıp tekrar gunahlara duşmekten de kendini kurtaramaz.
Rûh-i sultÂnî, hayvÂnî rûhun esÂretinden kurtulup ondan ayrıldığı icin, gunahların hemen akabinden pişmanlık zuhûr eder. Kul nefsini kınar ve istiğfarda bulunur. Ancak nefs, henuz mağlûb edilemediğinden tevbede tam olarak sebatkÂr olunamaz. Boyle kimseler, kotuluklerden vicdÂnen rahatsız olsalar bile, hÂricten gelen menfî tesirleri reddedebilecek dirÂyet henuz kendilerinde gelişmediği icin gunahlardan kurtulamazlar. Mesel arkadaşlarını kıramadığı icin onlarla birlikte gunÂha dalmak gibi...
Boyleleri, ekseriy yaptığı hasenÂt ile mesrûr, işlediği seyyiÂt ile de mahzundur. Şehevî arzuların taşkınlıklarından kendini korumaya ve onlara direnmeye calışmaktadır. Tevbe temÂyulleri kuvvetlenmiştir. Kalbi bir miktar nurlanmış ve o olcude de gafletten uyanmıştır.
Boyle kimselerin, Allah TeÂl ’nın emirlerine bağlılıkta ve sÂlih amellerinde coğalma gorulur. Amelleri ekseriyetle AllÂh icindir. Ancak ilÂhî ilhÂmların bahşettiği huzûr ve sukûna tam mÂnÂsıyla kavuşamadıklarından, AllÂh icin yaptıkları sÂlih amellerinin halk tarafından bilinmesini de icten ice isterler. YÂni nefs-i emmÂrenin bÂzı kotu huyları devÂm etmekte, ancak kul bu hÂlinden dolayı kendini kınamaktadır.
Nefsin vÂsıl olduğu bu merhalenin ismi, Kur ’Ân-ı Kerîm ’deki:
“LevvÂme (pişmankÂr) nefse kasem ederim…” (el-KıyÂme, 2) Âyetinden gelmektedir.
İnsanın kendi nefsini levm etmesi, yÂni onu şiddetle kınaması, sırf kuru sozlerle vukû buluyorsa, bunun umulan netîceyi hÂsıl etmeyeceği ÂşikÂrdır. Zîr “levvÂme” ve “emmÂre” mertebeleri arasında gÂyet hassas ve ince bir sınır vardır. Kişinin, nefsini azıcık levm etmesi (kınaması) sebebiyle icinde bir kibir hÂli beliriyorsa, orada hÂl gizli de olsa nefs-i emmÂrenin hukumranlığı devÂm ediyor demektir.
Âyet-i kerîmede CenÂb-ı Hak:
“Andolsun ki insanı Biz yarattık; nefsinin kendisine fısıldadıklarını da biliriz. (ZîrÂ) Biz ona şah damarından daha yakınız.” (KÂf, 16) buyurmaktadır.
Bu itibarla insan, nefsini levm ederken bile, nefs-i emmÂrenin gizli desîselerinden ve kendisini emniyette hissetmek gafletinden şiddetle ictinÂb etmelidir.
Cunku bÂzı insanlar, fıtratlarının bir îcÂbı olarak değil, kendileri hakkında “mutevÂzî” dedirtmenin nefsÂnî tatminkÂrlığı maksadıyla mutevÂzî bir tavır takınır, nefislerini levmederler. Bu samimiyetsiz ve riyÂkÂr hÂl, aslında “tevÂzuun fahrı”ndan[1] ibÂrettir.
Tevbede sebatkÂr olup kotu fiillerden arınabilmek, ancak mÂnevî terbiye ile mumkundur. LevvÂme mertebesindeki nefs, şÃ‚yet mÂnevî terbiye altında ve sÂlihlerle birlikte bulunuyorsa, kotu fiillerden kurtulur. Fırsat bulunca bunlara tekrar donmez. Ancak kalbde kin, hased, kibir gibi bÂzı kotu huylar kalır.
LevvÂmeden kurtulup mulhemeye geciş, yine mÂnevî terbiyenin muhim bir usûlu olan “rÂbıta”ya devamla olur. YÂni her hÂl ve tavırda haramlardan sakınmak ve ilÂhî emirlere riÂyet etmek uzere, kendisine soz verdiği ve mÂnevî terbiyede rehber bildiği murşid-i kÂmilin, mÂnen ve her an elinden tutmakta olduğu şuuruyla ve bu gonul berÂberliği duygularıyla hareket etmelidir.
Nefsini dÂim hesÂba cekmeli, kendisinde hangi kotu ahlÂk varsa bunların herbirini tedricî bir sûrette terk etmeye azmedip tevbe etmelidir. Daha sonra da bu kotu huyların tersi ve mukÂbili olan guzel ahlÂk ile ahlÂklanmaya calışmalıdır. Mesel kibre mağlûb biriyse, tevÂzû ve mahviyete burunmelidir. Kin ve hasedle mÂlul biriyse, mu ’min kardeşlerini kendisinden ustun gorup, onların kusurlarından once kendi kusurlarıyla meşgûl olmalıdır. Mu ’minin mu ’min icin bir ayna olduğunu, kotu gozle baktığında kotulukler; iyi gozle baktığında ise guzellikler goreceğini duşunmeli ve nefsini, din kardeşlerinin guzel yonleriyle meşgûl etmelidir.
Yine bu mertebede zikrullÂha devÂm edip mÂsiyete karşı ÂgÂh bulunmalı ve kalb Âlemini muhabbetullÂh nurlarıyla aydınlatmaya gayret etmelidir.
3. Nefs-i Mulheme Nefs-i emmÂreden pişmanlık duyarak levvÂmeye yukselen mu ’min, bu merhalede de tevbe, istiğfar, gunahlardan sakınmak, mÂnevî irşÃ‚da gonul vermek ve bÂzı nefs mucÂhedeleriyle mulheme mertebesine vÂsıl olur.
Bu mertebede kul, AllÂh ’ın lutfuyla hayır ve şerri hassas bir sûrette ayırt edebilme ve şehevî duygularının aşırılıklarına direnebilme dirÂyetine kavuşur. Kalbi Allah ’tan gÂfil kılan her şeyden uzaklaşır. Artık halk nazarındakinden cok, Hak katındaki mevkiinin endîşesiyle dolar. ÎmÂnın hakîkatleri kalbde inkişÃ‚f hÂlindedir.
Nefsin bu mertebesinin “mulheme” tÂbiriyle ifÂde olunması da Kur ’Ân-ı Kerîm ’deki:
“Nefse ve onu yaratılış maksadına uygun olarak şekillendirip, ona fucûr ve takvÂsını ilham edene andolsun!” (eş-Şems, 7-8) Âyetlerinden gelmektedir.
Nefs-i mulheme, ilhÂma mazhar olan nefstir. Nefsin bu merhalesini yaşayanlar, ilÂhî emir ve yasaklara guzelce riÂyet bereketiyle, ledunnî hakîkatlerden, mÂrifet ve keşiften de bir nebze nasibdÂr olmaya başlarlar. Kul, aşk ile rûhlar Âlemine muteveccih bir hÂle gelir, taraf-ı ilÂhîden bÂzı ilhÂmlara ve kısmen RabbÂnî esintilere mazhar olacak bir kıvÂma ulaşır. LÂkin bu ilham esintilerinin RahmÂnî olup olmadığını anlayabilmek icin, bir mÂnevî rehberin kontrolune mutlak sûrette ihtiyac vardır.
Zîr girilen mucÂhedede nefs mağlûb durumda ise de, yine boş durmayıp rûh-i sultÂnîyi gÂlip mevkiinden duşurmek icin gizli hîle ve vesveselerle kalbi meşgûl etmeye devÂm eder. Bu sebeple mulheme mertebesindekilerin CenÂb-ı Hakk ’a tevekkul ve teslîmiyetleri, kÂmil mÂnÂda değildir. YÂni zÂhirî ve fiilî kemÂlÂt, henuz bÂtında gercekleşmemiştir.
Kotu ve cirkin huylar, coğu kez fiiliyÂta gecmese de hÂl mevcuttur. ZÂhirî sebep ve illetler Âleminden hakîkat iklîmine henuz gecilememiş ve bu sebeple de tereddut, kuruntu, gonul darlıkları, vehim ve ihtiraslar tamamen atılıp, teslîmiyetin huzur ve saÂdetine kavuşulamamıştır. Gonuller, gecim ve ikbÂl kaygıları gibi ceşitli tûl-i emellerle muzdariptir. Bugunun rızkına nÂil oldukları hÂlde yarınki rızıkları icin endişe duyarlar. ZÂhiren CenÂb-ı Hakk ’ın “RezzÂk” sıfatını kabul ederlerse de belki farkında olmaksızın, kalben duydukları endişeyle bu sıfat-ı ilÂhiyyeye îtimatsızlık mevkiinde kalabilirler. Bu ve benzeri diğer hÂllerde de; AllÂh ’ın takdîrine rızÂ, O ’na teslîmiyet ve tevekkul, -henuz kalben ve tahkîkî olarak gercekleşmediğinden-, sûret ve taklîdî bir şekilde îf edilmektedir.
Yine bu merhalede, nefsin arzu ettiği şeyleri terk edip, istemediklerini yapmak sûretiyle, nefs terbiyesinde bir nebze muvaffak olunmuştur. Ancak rûh-i hayvÂnî mağlûb olmuşsa da rûh-i sultÂnîden kaynaklanan temiz huylar ve guzel ahlÂk henuz tam olarak yerleşmemiştir.
Bunun yerleşmesi, sÂdece nefsin hoşlandıklarını terk edip hoşlanmadıklarını yapmakla, yÂni sırf riyÂzet ve mucÂhede ile mumkun olmaz. Bunlarla birlikte “zikrullÂh”a da ihtiyac vardır. Fakat kalb, dunyevî endişe ve ihtiraslarla meşgûl bulundukca, zikrin safÂsına ve netîcede itmi ’nÂna eremez. ZikrullÂhın, ÂdÂbına riÂyetle îf edilebilmesi icin de ehlullÂhın mÂnevî irşÃ‚d ve rehberliğine ihtiyac vardır.
Ne zaman ki kul, bir tedÂvî ve telÂfî maksadıyla değil de, derin bir zevk ve lezzet hÂlinde, aşk ve vecd icinde Rabbini zikretmeye başlarsa, o an zikrin gercek safÂsına nÂil olur. O zaman RabbÂnî ilhÂmlarla kÂinÂtın sırlarına vÂkıf olur, orada sergilenen ilÂhî kudret akışlarına hayran kalır ve gonlu mutmain olur.
CenÂb-ı Hakk ’ın:
“(Resûlum!) Rabbinin yoluna hikmet ve guzel oğutle cağır.” (en-Nahl, 125) buyruğundan hisse almaya başlar, sozleri guzel ve hikmetli olur. Cunku o, artık ilhÂma mazhar olmuş bir kuldur.
Bu minvÂlde mesÂfe alındıkca da hayvÂnî rûh, yÂni nefs, sultÂnî rûhun emrine rÂm olmaya ve bu sÂyede de suflî temÂyullerin iğvÂsından kurtulmaya başlar. MusÂmaha, sabır ve tahammul gucu artar; tevÂzû, kanaat ve comertlikte yuksek bir seviye kazanır.
Ancak bu mertebenin Âfeti de, “bir şey oldum” zannına kapılarak gaflet ile kibir ve ucuba suruklenivermektir. Bu sebeple mulhemedeki bir mu ’min, dÂim ilÂhî muşÃ‚hede altında bulunduğunu bilip, hÂl ve tavırlarını tevÂzû ve fÂnîlik duygularıyla tÂyin etmelidir. Ote yandan duny hayÂtını Âhiret duşuncesinden gÂfil olmaksızın mutÂlaa edebilecek bir goruş ufkuna ulaşarak, tefekkur-i mevt olgunluğuna burunmelidir.
Nitekim Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz:
“Olumu cokca hatırlayın! Cunku olumu hatırlamak, (insanı) gunahlardan arındırır, dunyÂya karşı zÂhid kılar. Eğer siz zenginken onu anarsanız, zenginliği(n Âfetlerini) giderir. Fakirken onu anarsanız, hayatınızdan hoşnûd kılar.” buyurmuştur. (Suyûtî, CÂmiu ’s-Sağîr, I, 47)
Nefsi bu mertebeye erişmiş olan bir sÂlik, Hazret-i Omer -radıyallÂhu anh- ’ın buyurduğu:
“HesÂba cekilmeden evvel kendinizi hesÂba cekin. Henuz ilÂhî terÂzide tartılmadan once amellerinizi bir tartın. Hicbir amelinizin kendisine gizli kalmayacağı CenÂb-ı Hakk ’ın huzûruna cıkmadan evvel, o buyuk mahkemeye hazırlanın. Şuphesiz dunyada iken nefsini hesaba ceken kimse icin kıyÂmet gunundeki hesap hafif olacaktır.” (Tirmizî, KıyÂmet, 25/2459; İbn-i Kesîr, Tefsîr, I, 27) nasîhatlerinin muktezÂsını yaşama azmi icinde bulunmalıdır.
4. Nefs-i Mutmainne CenÂb-ı Hakk ’ın emirlerine lÂyıkıyla uyup, men ettiklerinden titizlikle sakınmak sûretiyle mÂnevî hastalıklardan kurtulmuş, hakîkî ve kuvvetli bir îman ile de huzûr, sukûn ve itmi ’nÂna kavuşmuş nefstir. Kalb, zikrullÂh bereketiyle şuphe ve tereddutlerden arınmış, her an şukur ve sen hÂlindedir.
Bu mertebede kotu ve cirkin vasıflar, yerini guzel ahlÂka terk etmiştir. Davranış olgunluğunda zirveyi teşkîl eden ve butun beşeriyyete numûne olan Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in yuksek ahlÂkı, tÂrifsiz bir zevk ile guzelce yaşanmaktadır. Kulun kalbi, sabır, tevekkul, teslîmiyet ve rız ile taclanmıştır. Mutmainne, Ârif-i billÂh olan, takv ve yakîn ehlinin nefsidir. Boyle kimselerin gonulleri dÂim Hakk ’ın zikriyle meşgûldur. AhkÂm-ı şer ’iyyenin bÂtınına da vÂkıf olmuşlardır.
İmÂm-ı RabbÂnî Hazretleri:
“Nefs-i mutmainneye kadar yapılan ibÂdetler ve kulluk taklidîdir. Nefs-i mutmainnede ise bunlar taklidden tahkîke donuşur.” buyurmuştur.
Kullukta tahkîke yukselmek ise şeriat, tarîkat, hakîkat ve mÂrifet sıralamasındaki “hakîkat mertebesine” vÂsıl olmak demektir. Erişilen bu kemÂlÂt, mes ’ûliyet anlayışında da yuksek bir hassÂsiyeti berÂberinde getirir. Şoyle ki, şer ’an Âkıl-bÂliğ olmayanlar, dînin hukumlerinden mes ’ûl sayılmazlar. Mes ’ûliyet ancak Âkıl-bÂliğ olanlara Âittir.
Bunun gibi, tasavvufî yollardan birine intisÂb eden bir sÂlik de, seyr u sulûkunu tamamlayıncaya kadar, mÂsum bir cocuk gibi kabul edilerek tarîkat ÂdÂbına dÂir kusurları cihetiyle hoşgorulur. Zîr tarîkatte sÂlik, ancak seyr u sulûkunu tamamladığı anda “ruşd”e ermiş sayılır. Artık, şeriat gibi tarîkat ÂdÂbına dÂir işlediği kusurlardan da mes ’ûl olur. Ancak “hakîkat” cihetine dÂir kusurlarından henuz mes ’ûl sayılmaz. Bu mes ’ul olmama durumu, mutmainne mertebesine adım atınca mes ’ûliyete donuşur. Zîr mutmainnede “hakîkat” cihetiyle de ruşde ermiş olur.
Bu sebepledir ki şeriatte mubÂh olan bÂzı şeyler, tarîkatte kucuk gunah gibi telÂkkî edilir. Tarîkatte kucuk gunah olan şeyler ise, hakîkat ve mÂrifette buyuk gunah gibi ciddî ve muhim addedilir.
Mesel şeriatte, doyduktan sonra yemek israftır. Tarîkatte ise doyuncaya kadar yemek israftır. Hakîkatte, kifÂyet miktarını AllÂh ’ın huzûrundan gÂfil olarak yemek israftır. MÂrifette de, butun bunlara ilÂveten nîmetlerdeki ilÂhî tecellîleri gormeden yemek israftır. Zîr CenÂb-ı Hak her şeyde kendi varlığına bir işÃ‚ret sunmaktadır. Diğer butun hususlarda da durum bunun gibidir.
İşte nefs-i mutmainne, CenÂb-ı Hakk ’ın tevfîk ve inÂyetiyle hakîkat, sekînet ve yakîne[2] kavuşarak, keder ve endîşelerden kurtulmuş, bazı keşf ve ilhÂmlara da nÂil olmuştur.
Bu mertebede kalbin uzerindeki gaflet perdeleri kalkmıştır. Gonuller, oteleri ve hakîkatleri ayne ’l-yakîn mertebesinde muşÃ‚hede hÂlindedir. YÂni kalb, tereddut ve şuphelerden arınmış, gercek bir teslîmiyetle tam bir itmi ’nÂn ve huzûra ermiştir. Bu hÂle erişen bir kul, dînî mukellefiyetleri hem zÂhiren ve hem de bÂtınen tereddutsuz olarak kabul edip guzel bir şekilde îf eder. Ustelik bu kabul ve inanış oylesine sağlamdır ki, cumle Âlem bir olup inandığının zıddını iddi etseler, onda en ufak bir tereddut hÂsıl edemezler. Cunku o, maddî ve mÂnevî Âlemi artık hakîkat penceresinden seyretmektedir.
Boyleleri, îmanları uğruna hicbir cile ve mucÂdeleden korkmazlar. Nitekim Kur ’Ân-ı Kerîm ’de kıssası anlatılan Firavun ’un sihirbazları da, Hazret-i Mûs -aleyhisselÂm- ’dan gordukleri apacık mûcize karşısında mutmain bir gonulle AllÂh ’a îman etmiş ve îmÂndaki kararlılıklarını canları pahasına muhÂfaza etmişlerdir. ZÂlim Firavun ’un, îmÂnlarından donmedikleri takdirde el ve ayaklarını caprazlama kestireceği ve kendilerini hurma ağaclarına astıracağı tehditlerine bile asl aldırış etmemiş:
“...Biz zaten Rabbimize doneceğiz. Sen sadece Rabbimizin Âyetleri bize geldiğinde onlara inandığımız icin bizden intikam alıyorsun. Ey Rabbimiz! Bize bol bol sabır ver ve musluman olarak canımızı al!” (el-A ’rÂf, 125-126) diyerek buyuk bir îman heyecÂnı icinde canlarını seve seve fed etmişlerdir.
Zîr bu makÂmda gozleri perdeleyen beşerî kesÂfet fen bulup, latîf duygularla hakîkat nûru zuhûr etmiş olduğundan:
“Ey itmi ’nÂna ermiş (itaatkÂr) nefs!” (el-Fecr, 27) şeklindeki iltifatkÂr hitÂb-ı ilÂhîye mazhariyet nasîb olmuştur.
Gorulduğu uzere, mutmainneden aşağı derecedeki nefisler, ilÂhî iltifÂta lÂyık olamamışlardır. Ancak itmi ’nÂna ermiş olan nefs-i mutmainne ve daha ust mertebedeki nefisler buna mazhar olabilmektedirler. Bu iltifÂta lÂyık olabilmek ise ciddî bir cehd ve gayret sarfedip, nefsi itaat altına almakla mumkundur.
Mutmainneye nÂil olan bahtiyar kullar, sırasıyla rÂdıye, merdıyye ve kÂmile denilen uc yuce mertebeye daha yonelmiş olurlar ki, muvaffakıyetleri nisbetinde bunlarla Hakk ’a yakınlık ve vuslatın zirvesine ererler.
5. Nefs-i RÂdıye DÂim Hakk ’a yonelmek sûretiyle AllÂh ile beraber olma şuuruna erişmiş, hikmetine ve hukmune rÂm olarak Rabbinden rÂzı ve hoşnud hÂle gelmiş olan nefstir. Bu mertebeye yukselen kul, kendi irÂdesinden vazgecip Hakk ’ın irÂdesinde fÂnî olmuştur.
Kur ’Ân-ı Kerîm ’deki:
“Sen O ’ndan, O da senden rÂzı olarak Rabbine don!” (el-Fecr, 28) Âyetindeki “Sen O ’ndan rÂzı olarak” hukmunun bu makÂma işÃ‚ret ettiği beyÂn olunmaktadır.
Bu rız hÂli, Hak ’tan gelen butun cileli imtihanlara karşı sabır gostermek ve bu hususta O ’nun irÂdesini cÂn u gonulden kabullenmektir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Andolsun sizi biraz korku, biraz aclık, biraz da mallardan, canlardan ve mahsullerden noksanlaştırmakla imtihÂn edeceğiz. Sabredenleri mujdele!” (el-Bakara, 155)
Bu Âyet-i kerîmede ifÂde buyrulan “sabredenler” zumresinden olabilmek, ancak CenÂb-ı Hakk ’ın takdîrine -velev ki o takdîr, umulduğu ve beklendiği gibi tecellî etmese bile- rÂzı olmak ve asl isyÂna duşmemekle mumkundur. İşte nefs-i rÂdıye de, ilÂhî irÂdenin hayır veya şer olarak tecellî eden butun kaz hukumlerine tereddutsuz teslîm olup rız gosterenlerin, asl şikÂyet etmeyenlerin makÂmıdır.
Bu makÂmın imtihanları oncekilere nisbetle daha ağırdır. Zîr insan mÂnen yukseldikce iptilÂlar artar. Nitekim Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurmuştur:
“İnsanlar icinde en şiddetli iptilÂlara uğrayanlar peygamberlerdir. Sonra da onlara yakınlık derecesine gore diğer kimselerdir. İnsan dindarlığı olcusunde iptilÂlara mÂruz kalır.” (Tirmizî, Zuhd, 57)
İnsan, ancak nefs engelini aştıktan sonra, iptil ve meşakkatlere lÂyıkıyla sabır gosterebilecek ve onları verene karşı rÂzı olabilecek bir dirÂyete erişir. Bunlar, mÂneviyat yolunun cilveleridir. Onun icin buyuk mukÂfÂtlar, dÂim buyuk mukÂvemet, sabır, sebat ve tahammullerin ardından gelir.
Bu mertebedeki mu ’minlerin nazarında, hayatın gam ve surûru birdir. Zîr dunyÂya kalben bağlanmadıkları icin, hayÂtın sevinc ve kederleri onlar icin musÂvî hÂle gelmiştir. Hayır veya şer, her ne takdîr olunmuşsa hepsini CenÂb-ı Hak ’tan bilip rÂzı olurlar.
Aşağıdaki şu mısrÂlar, bu hÂli ne guzel ifÂde eder:
Hoştur bana Sen ’den gelen,
Ya gonca gul, yÂhud diken!
Ya hil ’at u yÂhud kefen
Kahrın da hoş, lutfun da hoş!
GÂyet kolaylıkla soylenebilen şu kıtadaki gerceklerin yaşanmasındaki buyuk gucluk, iyi kavranmalı ve takdîr olunmalıdır. Ancak rÂdıye makÂmında gercekleşebilen bu veya benzeri sozleri, nefsinde bir varlık vehmine kapılarak veya taklid hevesiyle, vaktinden once ve futûrsuzca terennum etmekten sakınmak gerekir. Zîr bu takdirde onlar birer iddi mÂhiyetini taşırlar ki, CenÂb-ı Hak kulunun soylediği bu sozde samimi olup olmadığını imtihan ederse, pek cok kulun bu yolda yaya kalacağından korkulur!
RÂdıye makÂmındaki bir kul, esrÂr-ı ilÂhîye muttalî olmaya başlar. Vahdet-i ilÂhîyi kÂmil mÂnÂda idrÂk ederek, mÂn Âlemindeki kemÂlÂtı muşÃ‚hedeye nÂil olur. CenÂb-ı Hakk ’ın isim ve sıfatlarının husûsî tecellîlerine mazhariyetle şereflenir. Onun şahsiyeti, hayrın, guzelin ve doğrunun feyyÂz bir menbaı hÂline gelir. İlÂhî emir ve yasaklara huzûr ile ittib eder. İbÂdetler, hÂlisÂne ve AllÂh icin îf edildiğinden, asl yorgunluk vermez. Zîr yorgunluk veren ibÂdetlerin icyuzunde, ya mertebeler aşmak ya da kerÂmet ve keşfe nÂil olmak veyahut buna benzer maksatlar vardır. Bir kimse boyle emeller peşinde olursa, o emellerle kendi kendisinin yolunu tıkamış ve butun emeklerini boşa harcamış olur. Boyle olunca da zikri ve fikri unutturan bir yorgunluk belirir. Bunun icin, seyr u sulûkun başından sonuna kadar Allah rızÂsından başka hicbir emel beslenmemelidir.
Hak TeÂlÂ, biz kullarına şah damarımızdan daha yakındır. Muhim olan bizim de bu yakınlığı idrÂk ederek Rabbimizin yakınlığına nÂil olabilmemizdir. CenÂb-ı Hak kullarından rÂzı olur. Yeter ki, kulları da O ’nun yolunda gayret etsin, O ’nun takdîr ve kazÂsına rız gostersin, muhÂtab olduğu ilÂhî imtihan tecellîlerini olgunlukla karşılayabilsin ve O ’ndan rÂzı olsun.
6. Nefs-i Merdıyye RÂdıye mertebesinde bulunanların, bu mertebenin butun fuyûzÂtından istifÂde edebilmeleri icin, CenÂb-ı Hakk ’ın da onlardan rÂzı olması îcÂb eder. YÂni kulun Allah ’tan rÂzı olması yetmeyip, kÂmil bir terakkî icin AllÂh ’ın da kulundan rÂzı olması gerekir. Diğer bir ifÂdeyle Hak ’tan rızÂmız, O ’nun yuce rızÂsına mazhar olabilecek bir kıvam ve guzellikte olmalıdır. Bu gercekleştiği takdirde “merdıyye” sıfatı AllÂh ’a rÂcî olmasına rağmen, kulun bunu temine medÂr olan amelleri bereketiyle bu makam kula da izÂfe edilmiştir. Buna gore rÂdıye, Allah ’tan rÂzı olanların; merdıyye ise AllÂh ’ın da kendisinden rÂzı olduğu kimselerin makamıdır.
CenÂb-ı Hakk ’ın bizzat rÂzı ve hoşnûd olduğu bir nefs olan merdıyyede kotu huylar yok olmuş, guzel huylar ve ahlÂkî meziyetler inkişÃ‚f etmiştir. Oyle ki; Yaratan ’dan oturu yaratılanlara şefkat, merhamet, muhabbet, comertlik, affedicilik ve hassÂsiyet onda bir lezzet hÂlindedir. Bu mertebedeki bir mu ’min, nefsini en guzel bir şekilde muhÂsebe ve murÂkabe eder. Her nefeste varlık ve benlik keyfiyetlerini gozeterek şeytÂnî hîlelere karşı boş bulunmaktan sakınır.
Yine bu mertebede kul, her hÂlukÂrda ve butun mevcûdiyetiyle Hakk ’a teslîm olmuştur. Allah ’tan gelen kahır vey lutuf tecellîlerinin her ikisine de gosterdiği rız bereketiyle ebediyyet Âlemine gocerken, ilÂhî rız ile mujdelenerek kendisine cennet hil ’ati giydirilmiştir.
Yukarıda da zikredilen:
“Sen O ’ndan, O da senden rÂzı olarak don Rabbine!” (el-Fecr, 28) Âyetindeki “Rabbin de senden rÂzı olarak” hukmu, bu hÂli ifÂde etmektedir.
Ayrıca Beyyine sûresinin 8. Âyetindeki:
“...AllÂh onlardan hoşnud olmuş, onlar da Allah ’tan hoşnûd olmuşlardır...” beyÂnı da bu hakîkatin diğer bir ifÂdesidir.
Bu hÂl ve hakîkatlere nÂil olan bir kul, artık hÂdisÂtı “hakka ’l-yakîn” mertebesinden seyretmektedir. AllÂh ’ın izniyle bÂzı gaybî sırlara vÂkıf olabilir. CenÂb-ı Hak; rızÂ, tevekkul ve teslîmiyetleri sebebiyle boyle kullarının -ÂdetÂ- goren gozu, işiten kulağı, konuşan dili, tutan eli… olur. Onların hÂline, kÂline ve guzel ahlÂkına tesir kuvveti ihsÂn eder.
YÂni nefs-i rÂdıye makÂmında muşÃ‚hede ettiği kemÂlÂt tecellîlerini, şimdi bizzat nefsinde tatmakta ve o hÂllerle hÂllenmektedir. Sabır, tevekkul, teslîmiyet ve rız gibi hasletler, onun davranışlarının hÂkim vasfı durumundadır.
Peygamberlerin yuce ahlÂkından bu guzel hÂllere dÂir birkac misÂl şoyledir:
Hazret-i YÂkûb -aleyhisselÂm- ustuste gelen musîbetler sebebiyle hÂlini, “Bana duşen ancak sabr-ı cemîldir.” (Yûsuf, 18) diyerek beyÂn eder.
Dayanılmaz hastalık ve iptilÂlara mÂruz kalan Eyyûb -aleyhisselÂm-, hanımının; “Rabbine du et de bu muzdarip hÂlin son bulsun.” şeklindeki talebine:
“–Hak TeÂl bana seksen sene sıhhatli bir omur verdi. Henuz o kadar hastalık cekmemişken sıhhat istemekten hay ederim.” mukÂbelesinde bulunmuştur.
İbrÂhim -aleyhisselÂm- da ateşe atılırken yardıma gelen meleklere:
“–Ateşi yandıran kimdir? O benim hÂlimi biliyor. Sizden bir talebim yok!” buyurmuştur. (Bkz. Ahmed, Zuhd, s. 80; Taberî, TÂrîh, I, 242; İbn-i Esîr, el-KÂmil, I, 99)
Aslında nefsin tezkiyesi yolunda kat edilen merhaleler, bunlardan ibÂret olmakla berÂber, kemÂlÂt ehline tevdî olunan hizmetler itibÂriyle bir merhale daha vardır ki, ona da nefs-i kÂmile veya nefs-i sÂfiye denir.
7. Nefs-i KÂmile / Nefs-i SÂfiye Nefs-i kÂmile, tezkiye netîcesinde arınmış, sÂf, berrak, ulvî ve olgun nefstir. Butun mÂrifet sırlarının tahsîl edildiği ve ancak CenÂb-ı Hak tarafından vehbî olarak lutfedilen bir makamdır; Hak vergisidir, sırf calışmakla elde edilmez. Kader sırrına mebnî, ilÂhî bir ihsandır.
Nefs-i kÂmileye erişenlere umûmiyetle irşad hizmeti tevdî edildiğinden bu makÂma aynı zamanda “irşad makÂmı” da denilir. CenÂb-ı Hak, bu makamdakilerin hÂl ve davranışlarındaki mukemmellikle, insanları gafletten îkaz edici bir tesir halkeder. Boyle zÂtlar, bir fÂsık ile goruşseler, o fÂsığın hÂlini anlar, kalbî hastalıklarının ilÂcını, hÂl lisÂnıyla kendilerine bildirirler. FÂsık, eğer kalbi muhurlenmemişse insafa gelir ve pişmanlıkla gafletten uyanır.
Dipnotlar:
[1] TevÂzuun fahrı: TevÂzû vÂsıtasıyla ovunme. MeselÂ, kendini gosterme meyli icinde: “–Ben fakir, Âciz, ancak uc gunde bir hatim indirebiliyorum.” gibi ifÂdeler bu kabildendir. [2] Yakîn: Kesin ve apacık bilgiyi ifÂde eden Arapca bir kelimedir. Yakînde şupheye yer yoktur. Kalb, bir şeyin hakîkati konusunda tatmin olmuş durumdadır. Yine yakîn, delillerin otesine gecip îman kuvveti ile apacık gormeyi ifÂde eder. Kuşeyrî, yakînin uc turlu olduğunu soyler:
İlme ’l-yakîn: Bir şey hakkında habere dayanan bilgidir. Ayne ’l-yakîn: Bir şey hakkında gormek sûretiyle elde edilen bilgidir. Hakka ’l-yakîn: Bir şeyi bizzat yaşamak sûretiyle elde edilen bilgidir. Kaynak: Osman Nuri Topbaş, İmandan İhsana Tasavvuf, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
NEFSİN MERTEBELERİ NELERDİR? - VİDEO