Hayra cağırıp, kotuluğu def etmede, insaları Hakk'a cağırmada Tasavvufî uslubun onemi ve etkisi nedir? Ebû Derda Hazretleri'nden ibretlik bir kıssa ile uslubun onemi...Ashab-ı kiramdan Ebû Derda Hazretleri Şam'da kadılık yapıyordu. Birgun halkın bir gunahkÂra sovup saydıklarını işitti ve onlara:
"-Siz kuyuya duşmuş bir adam gorseniz ne yaparsınız?" diye sordu.
Oradakiler:
"-İp sarkıtıp cıkarmaya calışırız." deyince Ebû Derd Hazretleri bu defa:
"-Oyleyse gunah kuyusuna duşmuş bu adama da nicin bir ip sarkıtıp onu kurtarmayı duşunmuyorsunuz?" diye sordu.
Şaşırdılar:
"-Sen bu gunahkÂra duşmanlık duymaz mısın?" dediler.
Ebû Derda Hazretleri de şu hikmetli cevabı verdi:
"-Ben, onun kendisine ve şahsiyetine değil, gunahına duşmanım."
Bu misÂlde Ebû Derd Hazretleri'nin mu'min gonullere yerleştirmek istediği pek derin hikmetler vardır. Bu hikmetler, CenÂb-ı Hakk'ın emir ve rızası ile Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-'in yuce ahlÂkından ummete yansıyan ulvî pırıltılardır ki bunlar, İslÂm tarihinde hep birer olgunluk dustûru olarak hidÂyet surûr ve nûruna vesile telakkî olunmuş ve amel-i sÂlih toprağında kokleşerek tasavvufî bir uslûp hÂline gelmiştir.
GUNAHKÂRI, GUNAHI İCİNDE BOĞMAYIP TEVBE DERYASINDA ARINDIRMA GAYRETİ Bu uslûp, gunahkÂrı, gunahı icinde boğmayıp, onu musamaha, afv, merhamet ve muhabbet ikliminde, tevbe deryasında arındırma gayretidir. Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, Ebû Cehil gibi muşriklerin en azgınına dahî boyle bir incelikle yaklaşmış ve muhatabının gunah cukurlarını comaklayıp rezaletleriyle uğraşmamış, sadece ve sadece îmÂnın kurtuluş ve seadet deryasında tertemiz olmaya cağırmıştır. Nitekim CenÂb-ı Hakk'ın îmÂn ve tevbeye sarılan kimsenin evvelki gunahlarını silmesi, hic işlememiş gibi muamele buyurması, hatta samîmiyet olcusunde o gunahların hepsini sevap defterine aktarması, bu hususta bize yol gosteren buyuk bir hikmet meş'alesidir. Âyet-i kerîmede buyurulur:
"Ancak tevbe ve îmÂn edip guzel ameller işleyenlerin, işte AllÂh onların kotuluklerini iyiliklere (gunahlarını sevaplara) cevirir. AllÂh cok bağışlayıcı, engin merhamet sahibidir." (FurkÂn, 70)
Bu yuce merhametten nasip alamayanlar, hem kendilerinin hem de insanlığın duşmanıdırlar. Boylesi merhamet ve şefkat bilmeyen gÂfiller, ilÂhî nasiplerinin yollarını tıkayan zavallılardır. Ancak merhamet kaynağını elde eden MevlÂnÂlar ve Yûnuslar gibi Hakk dostları ise, insanların da dostları olarak herkes tarafından, hatta kurdu ve kuşuyla butun bir kÂinat tarafından sevilen nûr yuzlu mutebessim birer cennet gulleridir. Onlar dikenlerin uzerinde dahi Âleme guzellik dağıtır ve gonul yaralarını tedavi ederler. İşte onemli olan budur; gul tabiatli olabilmek, yÂni bu duny bahcesinde dikenleri gorup onlardan incinerek dikenleşmek değil, araya kış gibi cileler de girse onları bahar iklîmleriyle kucaklayarak butun Âleme bir gul olabilmek... Hazret-i MevlÂn ne guzel buyurur:
"Ay geceden urkmediği, karanlıklardan kacmadığı icindir ki nûrlandı, ışık sacmaya başladı. Gul de o guzel kokuyu diken ile hoş gecindiği icin kazandı."
"Bu hakikati gulden de işit. Bak o ne diyor: Dikenle beraber bulunduğum icin neden gama duşeyim, neden kendimi kedere salayım? Ben ki gulmeyi, o kotu huylu dikenin beraberliğine katlandığım icin elde ettim. Onun vesilesiyle Âleme guzellikler ve hoş kokular dağıtma imkÂnına kavuştum..."
Eşrefoğlu Rûmî Hazretleri, bu hÂle erişebilmek icin zarûrî olan uslûbu bir beytinde şoyle hulÂsa eder:
Ol dost icin ağuları (zehirleri),
Şeker gibi yutmak gerek!..
Merhûm Ramazanoğlu Mahmûd SÂmî -kuddise sirruh- Hazretleri'nin bir talebesi gecirdiği buhran dolayısıyla zaafa uğramış ve sarhoş bir vaziyette kapısına gelmişti. Kapıyı acan kişi:
"-Bu ne hÂl! Hangi kapıya geldiğinin farkında mısın?" diye azarlayınca bitkin ve bîcÂre adamcağız:
"-Beni merhametle kucaklayacak başka bir kapı var mı ki!.." dedi.
Olup biteni iceriden işiten Hazret, hemen kapıya geldi ve o gonlu zedelenmiş talebesini iceriye buyur ederek onu can sarayına aldı. Onun vîrÂne olmuş gonlunu merhamet, şefkat ve muhabbetle ihy etti. Bu gonul inceliği uslûbu ile irşÃ‚da mazhar olan o şahıs da butun menfî hÂllerinden kurtularak ileriki hayÂtında sÂlihler zumresine dÂhil oldu.
ASLINA İTİBAR VE İLTİFÂT İşte insana mutasavvıfÂne bir gozle bakmak, onun gunahlarla kirlenmiş durumundan ziyÂde aslına itibar ve iltifÂt etmeyi gerektirir. Tasavvufî uslûbun -gunÂhı değil- gunahkÂrı hoş gorup merhametle kucaklamasının derin bir hikmeti de işte budur. Gercek bir mutasavvıf, gunahkÂr insanı, kanadı kırık bir kuş gibi şefkat ve alÂkaya muhtac bir varlık olarak telÂkkî eder. Onun buhranlı rûhunu teskîn etmenin, yeniden sıhhat ve huzûra kavuşturmanın endişesini sînesinde hisseder. Cunku HÂlık icin mahlûka gosterilecek şefkat ve musÂmaha, mu'minleri kemÂle ve fazîlete erdiren en kuvvetli bir muessirdir.
AshÂbdan biri, ceza vere vere artık bıktıkları bir icki mubtelÂsı hakkında lÂnet etmişti. Bunu işiten AllÂh Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurdu:
"Ona lÂnet etmeyin. AllÂh'a yeminle soyluyorum, bu adam hakkında bildiğim bir şey varsa, o da, AllÂh ve Rasûlu'nu sevmiş olmasıdır." (BuhÂrî, Hudûd, 5)
Cunku insan, asıl gÂyesinden ne kadar uzak kalırsa kalsın "insan" olmak haysiyetiyle yine de yuce bir şeref sÂhibidir. Onun oz cevherindeki yucelikten habersiz olarak gunah bataklığına saplanması, tıpkı KÂbe-i Muazzama'nın duvarındaki Haceru'l-Esved'in, oradan yere duşup kir pas icinde kalması gibidir. Bu hÂle lÂkayd kalarak feverÂn etmeyecek hicbir mu'min vicdÂnı tasavvur olunamaz. Bu hÂlde bile mu'minler Haceru'l-Esved'e hurmetten vazgecmezler. Onu derhal tozu toprağıyla kapar, gozyaşları ve dilleriyle temizleyerek eski yuce ihtiram mevkiine koymak icin birbirleriyle yarışırlar. Onun cennetten cıkmış bulunduğunu ve ozundeki yuce değeri duşunurler. Halbuki insan da Haceru'l-Esved gibi cennetten cıkmadır. İşlediği gunahlarla ne derecede duşerse duşsun, onun ozundeki değer bÂkîdir.
Diğer taraftan hicbir liyÂkatli doktor, hastasına, kendisini niye hasta yaptığı yolunda kızmaz. Hastalık, kişinin kusûruyla ilgili bir husus sebebiyle ortaya cıkmış olsa bile bunu, hastanın fiil veya duşunce bakımından kaynaklanan acziyetinin doğurduğu bir netice olarak yorumlar. Boylece hastaya, hasta olmasına sebep olacak hususlar dolayısıyla kızmak yerine, onun cektiği ızdırap ve elemi goz onunde bulundurarak vakit gecirmeden buyuk bir merhamet ve şefkatle tedÂvîsine yonelir. Kendini bu tedÂviyle mukellef gorur. İşte mutasavvıf da, cemiyet icinde hastahÂne koğuşlarını gezen bir doktorun şu hissiyÂtıyla yaşar. Davranışlara hÂkim kılınan bu hissiyÂt da yoldan cıkmışlar icin Âdet bir can kurtaran simididir.
Boyle bir can simidi uzatmak ve dînen gunahkÂr olan bir insanı, icine duşmuş olduğu gunah denizinden kurtarmak, pek ulvî bir seadet vesilesidir. Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-'in, Hayber fethi esnasında harp meydanında Hazret-i Ali'ye yaptığı şu tenbih, cÂlib-i dikkattir:
"-YÂ Alî! Bir kimsenin senin vÂsıtanla hidÂyete ermesi senin icin uzerinde guneşin doğup battığı her şeye sahip olmandan daha hayırlıdır."
Bu hakîkat Âyet-i kerîmede şoyle buyurulur:
"... Kim onu (bir insanı) ihy ederse, butun insanları ihy etmiş gibi olur..." (el-MÂide, 32)
Bu, bir îmÂn meselesidir. Şuphesiz insana aid davranışların hat durumu en ağır olanı kufurdur. Bunun bile kurtulabilme şansı, yumuşak bir uslûp ile daha fazla mumkun olduğundandır ki CenÂb-ı Hak Mûs -aleyhisselÂm-'ı Firavun'a îmÂn telkîni icin gonderdiğinde ona "kavl-i leyyin" yÂni yumuşak sozle hitap etmesini emir buyurmuştur. Zîr hidayete davet edenin bundaki muvaffakiyeti, yukarıda ifÂde buyurulduğu uzere kazancların en buyuğune kopru olan bir amel-i sÂlihtir. AllÂh TeÂlÂ, Firavun'un kufurdeki şiddetinden -hÂşÃ‚- gÂfil değildi. Dolayısıyla muhatap, kufurde Firavun derecesinde şiddetli olsa bile bizim telkîn uslûbumuzu, asıp kesmek, tehdit savurmak gibi his taşkınlıklarına değil yumuşak soz soylemenin vakarlı istikametine yonelten ilÂhî talimatı doğru ve iyi kavramalıdır. Hazret-i MevlÂn ne guzel buyurur:
"AllÂh'ın: sozunu iyi anla!"
"Zîr kaynayan yağa su dokersen ocağı da harap edersin, tencereyi de..."
CenÂb-ı Hakk'ın, Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-'in şahsında butun ummete ifade buyurduğu şu Âyet-i kerîme de bu hakîkati beyan eyler:
"(Ey Rasûlum!) O vakit AllÂh'tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! ŞÃ‚yet Sen kaba ve katı yurekli olsaydın, hic şuphesiz, etrafından dağılıp giderlerdi. Şu hÂlde onları afvet; bağışlanmaları icin dua et..." (Âl-i İmrÂn, 159)
Diğer bir Âyet-i kerîmede de daha sarîh olarak şoyle buyurulmuştur.
"(Resûlum!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve guzel oğutle cağır!.." (en-Nahl, 125)
“BABAN BİLE SENİN GOZUNDE BİR CANAVAR GİBİ SALDIRICI VE ISIRICI GORUNUR” Bu uslûp, sırf gunahkÂr ve kÂfirler icin değil, belki en zirve noktalarda İslÂm'ı yaşamakta olan insanlarda bile beşeriyet îcÂbı gorulebilecek birtakım zaaf ve kusurlara karşı da luzûmludur. Zîr kusûru duzeltmeye calışırken muhÂtabı ezip onu rencide edecek sert ve kaba bir uslûp, maksadın hilÂfına ve belki de tam zıt istikÂmette netîcelere sebep olabilir. Cunku boyle bir uslûpla yapılan îkÂzlarda bazen insanlar babalarına karşı bile tahammulsuz olabilmektedirler ki, başkalarına tahammullu olmaları mumkun değildir. Boyle durumlarda soylenen doğrular da gonullere tırtıklı bir bıcak tesiri yapmakta; fayda ve cazibesini kaybetmektedir. Hazret-i MevlÂn buyurur:
"Bir kabahatin dolayısıyla seni azarladığı zaman baban bile senin gozunde bir canavar gibi saldırıcı ve ısırıcı gorunur..."
"Bu hÂl, onun azar ve cefÂsından kaynaklanan derdin bir tesiridir. YÂni babanın îkÂzı, senin iyiliğin icin olduğu hÂlde ettiği azar ve cefÂ, onun gonlundeki merhamet ve acıyışı sana canavar gibi gostermektedir..."
İşte insandaki bu psikoloji unutulmamalı ve ne kadar gunÂha batmış olursa olsun onun kıymetli bir varlık olduğu idrÂki ile hareket edilmelidir. Bunun icindir ki hadîs-i şerîfte Rasûl-i Ekrem -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz:
"İnsana gunah olarak musluman kardeşini kucuk gormesi yeter." buyurmuşlardır.
Bu hadîs-i şerîfin hikmetini kavramış bulunan BezmiÂlem VÂlide Sultan'ın, hizmetcilerin şahsiyetlerinin ezilmemesi icin onların kırdığı eşyaları tazmin etmek uzere Şam'da bir vakıf kurması, bizlere gosterdiği gonul ufku acısından pek cÂlib-i dikkattir.
Bu şuurda bir mu'min, tebliğ ve irşadda uslûp olarak "muÂhezeyi kendisine, musÂmahayı gayriye" yoneltmelidir. Zîr AllÂh TeÂl buyurur:
"... Kullarının gunahlarını O'nun bilmesi yeter!.." (Furkan, 58)
"... Birbirinizin sucunu araştırmayın; kimse kimseyi cekiştirmesin (dedikodu yapmasın); hanginiz olu kardeşinin etini yemekten hoşlanır? Ondan tiksindiniz (değil mi?)..." (el-Hucurat, 12)
Bu Âyet-i kerîmeler muvacehesinde yaşayabilen ideal insanlar, hicbir zaman dunyÂyı ukb cephesinden ayrı mutÂlaa etmeyen buyuk ahlÂk ve fazîlet kahramanları olmuşlardır. Boyle mÂn sultanlarının izinde yuruyerek tÂrihe yon veren duny sultanlarından biri olan OsmÂn GÂzî'nin, mÂnevî hÂmîsi Şeyh Edebali Hazretleri tarafından zÂhiren ona; bÂtınen ise onun şahsında gelecek olan butun devlet adamlarına, daha acık bir tabirle, t Âileden başlamak uzere en alt kademeden en ust kademedeki her idareciye yaptığı şu tavsiyeleri, ne kadar derin ve mÂnÂlıdır:
"Ey Oğul! Beysin! Bundan sonra ofke bize; uysallık sana... Guceniklik bize; gonul almak sana... Suclamak bize; katlanmak sana... Âcizlik bize, yanılgı bize; hoş gormek sana... Gecimsizlikler, catışmalar, uyumsuzluklar, anlaşmazlıklar bize; adÂlet sana... Kotu goz, şom ağız, haksız yorum bize; bağışlama sana..."
"Ey Oğul! Bundan sonra bolmek bize; butunlemek sana... Tembellik bize; uyarmak, gayretlendirmek, şekillendirmek sana..."
Bu eşsiz nasîhatler, şahsına karşı bir kusurda bulunsalar bile insanları, AllÂh icin afvedebilip, AllÂh'ın kullarına, ne olursa olsun şefkat, merhamet ve muhabbetle bakabilmek tarzındaki zengin gonulluluğun ve ulvî fazîletin kÂbına varılmaz bir tezÂhurudur.
Nitekim RasûlullÂh Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, bir topluluktaki suclu şahsı bilse bile onu rencide etmemek icin -ÂdetÂ- belirsiz hÂle getirir ve o kusurdan butun topluluğu sakındırırlardı. Bazen de:
"-Bana ne oluyor ki sizi boyle goruyorum." buyurarak kendilerine galat-ı ru'yet, yÂni yanlış gorme izÂfe ederlerdi.
İşte bu, kusurluyu utandırmamak ve onu kucuk duşurmemek uslûbudur ki, tasavvufu doğru anlayıp yaşamakta olanların muşterek bir vasfıdır. Cunku AllÂh yolu, gonul yıkmak değil, gonul yapmaktan gecer. Yûnus ne guzel soylemiş:
Gonul Calab'ın tahtı,
Calap gonule baktı.
İki cihan bedbahtı
Kim gonul yıkar ise...
OLGUN BİR MUSLUMANIN FÂRİK BİR VASFI Diğer taraftan hata ve kusurları afvedebilmenin de otesinde, kotuluğe dahî iyilikle muÂmele edebilmek ve hatt kotuluğunu gorduğu birinin ıslah ve hidÂyeti icin du edebilmek olgun bir muslumanın fÂrik bir vasfı olmalıdır. Bu vasfa, Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-'in TÂif'te kendisini taşlayanlara beddu etmeyip hidayetleri icin du etmesi kÂfî bir misÂldir. Yine O'nun, getirdiği dînin izzetini korumak icin Mekke'de insanların kahrolup gazab-ı ilÂhî ile helÂk olmalarını değil her birinin hidÂyet dairesi icine girmelerini istemesi şeklindeki uslûbu, nice azgınların kurtuluşuna vesile olmuştur. Bu yuce uslûba Kur'Ân-ı Kerîm, şoyle işaret buyurur:
"(Rasûlum!) İyilikle kotuluk bir olmaz. Sen (kotuluğu) en guzel bir şekilde (iyilik yapmak suretiyle) onle! O zaman seninle arasında duşmanlık bulunan kimse, sanki candan bir dost olur." (el-Fussilet, 34)
Hadîs-i Şerîfte de şoyle buyurulur:
"Size iyilik yapanlara karşı iyilik yapmak, fenÂlık yapanlara da fenÂlık yapmak meziyet değildir. Asıl meziyet, size zulmedenlere, fenÂlık yapanlara karşı fenÂlık etmeyip iyilik yapabilmektir." (CÂmi-i Tirmizî, KitÂbu'l-birr ve's-sıla sf. 323)
Zira iyilik yapılan kimse duşmansa, dost olur; ortadaysa, yaklaşır; yakındaysa muhabbeti ziyadeleşir. Bugun, batıda materyalizmin acımasız sultasına kapılarak buyuk bir mÂneviyÂt buhranına suruklenmiş olan insanların rûhî bir rahatlama icin daha ziyÂde mistik telÂkkîlere rağbet etmekte olmalarının hikmeti budur. Batı Âlemine karşı İslÂm'ı telkîn husûsundaki faÂliyetlerde tasavvufî uslûbun kullanılması da bu yonden daha muvaffakıyet vericidir. Bugun Batı'da hidÂyete eren seckin zumrenin coğu, rûhundaki boşluğu tatmin icin Hazret-i MevlÂn ve İbn-i Arabî gibi buyuk mutasavvıfların eserlerine murÂcaat etmektedirler. Yine Batı Âleminde revacta olan İslÂmî eserlerin başında da tasavvufî eserler gelmektedir. Bu sebeple gunumuzde:
"Gel! Gel! Ne olursan ol, yine gel! KÂfir, mecûsî vey putperest olsan da, gel! Bizim dergahımız (olan İslÂm) umidsizlik dergÂhı değildir. Yuz kerre tevbeni bozsan, yine de gel!" diyen MevlÂnÂ'nın butun insanlık Âlemini kuşatan kalbî enginliğine şiddetle ihtiyac vardır.
MevlÂn Hazretleri'nin bu musÂmahakÂr dÂvetindeki gÂye, insanı, oz cevheriyle tanıştırıp onu şefkat ve musÂmahanın feyizli zemîninde İslÂm ile şereflendirmek veya hatÂlarından kurtarmaktır. Yoksa herkesi bulunduğu eski hÂli uzere kalmak şartıyla gÂyesizce kabûllenmek değildir. Maksad, o kişinin ic Âlemini duzeltmektir. Bir tÂmirciye Âletin bozuğu goturulur. Boyle zatların gonul dergahları da bir tÂmirhÂneye benzer ki, orada yapılan iş, yanlışları duzeltmek olduğu icin dÂvetin daha ziyÂde hatÂlı insanlara hitÂben yapılması gÂyet tabiîdir.
Bilhassa dînî hayÂtın alabildiğine zayıfladığı ve dînî olculere gore insanların bir hayli kusurlu bulundukları zamanlarda muhÂtaba, mutasavvıfÂne bir diğergÂmlık, merhamet ve musÂmaha ile muÂmele etmek gerekir. Zira bu davranış; gunah, fitne ve isyÂnın her yonden kuşattığı bu gibi kimselerin duzelip kurtulma ihtimÂlini artıracak en bereketli bir tavırdır.
Ancak ifade etmelidir ki, gunahkÂra karşı musamaha ferdî hususlardadır. Yoksa kul hakkını ciğneyici bir mahiyette cemiyete taşan, toplumun huzur ve seadetini perişan eden kusur ve zulumleri hoş gormek ve onlara afv nazarı ile bakmak tasvip edilemez. Ayrıca dînini sathî olculer muhtevÂsında yaşayan kimselerin gunahkÂra "ofke" duygusuyla bakması da hic şuphesiz ki yanlış değildir. Onlar icin gunahkÂrdan uzak durmak, kalbin onunla ulfetten doğacak zararlardan korunması icin zarûrîdir. Zîr hayÂtı gÂfilÂne yaşayan kimselerde gunahlar, tatlı bir mûsikî gibi nefislere hoş gelir ve Âdet ağırlıkları hissedilmeden işlenebilirler. Bu sebeple gunahkÂrın gunÂhını hafife almak, hem ilÂhî olculeri rencide etmeye ve hem de kalbin o gunahlara bulaşmasına sebep olacağından, umûm icin tehlikelidir. YÂni gunahkÂra olan musamahayı gunaha taşımamalı; gunÂha olan duşmanlığı da gunahkÂra sıcratmamalıdır.
Butun bunların ardından soylenecek son sozumuz ise:
"Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız! Mujdeleyiniz, urkutmeyiniz!.." (Buharî, İlim, 11; Muslim, Cihad, 6-7) hadîs-i şerîfidir.
Tabii ki, dînin ozune zarar vermemek, istikametten ayrılmamak şartıyla...
Y Rabbî! Bizleri, gunleri ilÂhî hikmetlerle dolu, gercek aşk ehlinden kılıp iki cihÂnın sırlarına Âşin eyle! HÂlık'tan oturu mahlukÂta karşı kalblerimizi, merhametin, şefkatin, hamiyyetin menbaı eyle! Gunah ve kusurlarımızı, sevap ve guzelliklere tebdîl eyle! Milletimizi dostluk ve muhabbet iklîminden ayırma, gonullerimizi ve şu mubarek vatan toprağını her turlu fitne ve nifak tohumlarından muhafaza eyle!.. Âmîn
Kaynak: Osman Nûri Topbaş, altınoluk Dergisi, 180. SAYI | 2001 Şubat
İslam ve İhsan
İmandan İhsana Hizmet Yolunda Esaslar ve Uslup
Uslûbu ’l Kur ’an ne demektir?