Kabir hayatı (berzah alemi) nedir? Kabir hayatı ve kabir azabı var mıdır? Kabir hayatı ve azabı nasıl olacak? Kabir hayatı ve kabir azabı ile ilgili ayetler neler? Dr. Murat Kaya'nın hazırladığı bu ilmi makaleyi istifadenize sunuyoruz...Kabir azabının varlığı tarih boyunca az da olsa tartışılmış olup bugun de zaman zaman gundeme gelmektedir. Kur ’Ân-ı Kerim ’de kabir azabıyla ilgisi kurulan Âyetlerin delÂletleri hususunda ihtilaf edilmiştir. Bu makalede bu Âyetlerin ne manaya geldiği ilk donem tefsirlerinden başlayıp gunumuze kadar gelen one cıkmış tefsirler ışığında tahlil edilmiş ve değerlendirilmiştir.
KABİR NE DEMEK? “Kabir” Arapcada “olunun gomulduğu yer manasına gelir. Coğulu “kubûr”dur. Kabirlerin bulunduğu yere “makber” veya “makbere” denir. Coğulu “mekÂbir”dir. Turkcede kabri ifade etmek icin “mezÂr” kelimesi de kullanılır. Kur ’Ân-ı Kerîm ’de bir Âyette kabre koymak anlamında “ikbÂr”[1], bir Âyette tekil olarak “kabr”[2], bir Âyette “mekÂbir”[3], beş Âyette de “kubûr”[4] şeklinde coğul olarak gecmektedir.[5]
Hadis-i şeriflerde mu ’min, kÂfir yahut gunahkÂr olarak olen kişilerin kabre girince karşı karşıya kalacakları durumlarla ilgili acıklamalar yapılmakla birlikte bu nevi ayrıntılı bilgiler Kur ’Ân-ı Kerîm ’de acık bir şekilde bulunmadığı icin berzah hayatının mahiyeti ve kabir ahvaline dair meseleler itikadî mezhepler arasında bazı tartışmalara konu olmuştur.[6] Mu ’tezile mezhebinden bir kısım Âlimler kabir azabını inkÂr etmiş, Ehl-i Sunnet ve KerrÂmiye ise mevcudiyetini savunmuşlardır. Kabir azabının varlığını kabul edenler de keyfiyetinde ihtilÂfa duşerek ikiye ayrılmış, Ehl-i Sunnet “kÂfir ve affedilmediği takdirde fÂsık olan meyyit dirilir ve kabrinde azap gorur” derken, KerrÂmiye “bunlar olu oldukları halde azap gorurler” demiştir.[7] Tarihte zaman zaman tartışılan bu mevzu, gunumuzde tekrar gundeme gelmiş ve muhtelif tartışmalara konu olmuştur. Bilhassa kabir azabı konusunun tekrar tartışılmaya başlaması, bizi konuyu tekrar ele almaya sevk etmiş; bu konuda en fazla ihtilaf edilen nokta Âyetlerin delÂleti olduğu icin, dikkatimizi bu Âyetlerin tayini noktasına teksif etmemize sebep olmuştur.
Calışmada oncelikle umumi olarak “Berzah Hayatı”na temas edilecek, daha sonra kabir suali ve bilhassa da kabir azabıyla ilgili olduğu soylenen Âyetlerin manası anlaşılmaya gayret edilecektir. Bunu yaparken oncelikle ilk donem mufessirlerine, daha sonra da one cıkan diğer tefsir Âlimlerinin goruşlerine muracaat edilecektir.
BERZAH ALEMİ NEDİR? BERZAH ALEMİ NASILDIR? BERZAH ALEMİ İLE İLGİLİ AYETLER Berzah kelimesi Kur ’Ân-ı Kerîm ’de uc yerde gecer. Bunlardan ikisinde[8] Allah ’ın yuce kudretinin bir delili olarak “tatlı ve tuzlu iki denizin birbirine karışmasını onleyen engel” manasındadır. Diğerinde ise insanların olumlerinden yeniden diriltilmelerine kadar surecek olan ara donemi hatırlatacak şekilde kullanılmıştır. Âyet şoyledir: “Nihayet onlardan birine olum gelince (tekrar tekrar şoyle) yalvarır: “Rabbim, beni dunyaya geri gonderiniz[9] de daha once terk ettiğim (iman ve) sÂlih amellere sıkıca sarılayım!” Hayır! Bu, sadece onun soylediği (boş) bir sozden ibarettir. Onların arkasında, tekrar dirilecekleri gune kadar bir berzah vardır.”[10] “Berzah”ın kelime mÂnasıyla ıstılah mÂnası arasında kuvvetli bir bağ vardır. Zira berzah hayatı, hem olulerin dunyaya donmesine engel olmakta, hem de dunya hayatı ile Âhiret hayatı arasında sanki bir perde gibi durmaktadır.
Yukarıdaki Âyetin tefsirinde MucÂhid (v. 103/721), “Berzah: البرزخ” kelimesini, “olum ile dunyaya donuşun arasındaki engel” diye acıkladıktan sonra Hasan Basrî ’nin (v. 110/728): “Berzah, sizinle Âhiret arasındaki şu kabirlerdir.” sozunu nakleder.[11]
Halîl b. Ahmed el-FerÂhidî (v. 175/791) “berzah”a şu manaları verir: “Berzah, her iki şeyin arasında bulunan şeydir. Olu berzahtadır, cunku o dunya ile Âhiretin arasındadır. Benzer şekilde «BerÂzihu ’l-îmÂn» da şek ile yakîn arasındaki mertebelere denir.[12] Yine berzah, mahlûkÂt fen bulduktan sonra dunya ile Âhiretin arasındaki zamana denir. Golge ile Guneş arasındaki şey de berzahtır. Şoyle bir goruş de vardır (قِيلَ): Berzah, Cennet ile Cehennem arasındaki bir boşluktur.”[13]
Ma ’mer b. Musenn (v. 209/824 [?]) berzahı, “her(hangi) iki şeyin arasındaki şey” diye tarif ettikten sonra, “dunya ile Âhiret arasındaki sureye berzah denir” demiştir.[14]
Taberî (v. 310/923), “berzah”, “hÂciz” ve “muhlet” kelimelerinin mana olarak birbirine yakın olduğunu ifade ettikten sonra İbn Abbas ’ın (v. 68/687-88) berzahı, “belli bir vakte kadar olan sure”, MucÂhid ’in “olum ile yeniden diriliş arasındaki zaman” diye tarif ettiklerini nakleder.[15]
NehhÂs (v. 338/950), yukarıdaki manaları verdikten sonra kelimenin daha iyi anlaşılabilmesi icin şu hÂdiseyi zikreder: Bir kişi Şa ’bî ’nin (v. 104/722) huzûrunda “Allah falana rahmet eylesin, artık o Âhiret ehlinden oldu” demişti. Şa ’bî, “Âhiret ehlinden olmadı, ancak Berzah ehlinden oldu! Dunyadan da değil Âhiretten de!” diyerek onu duzeltti.[16]
Ebû HayyÂn (v. 745/1344), berzaha kabir karşılığını verir ve sebep olarak da onun dunya ile Âhiret arasında bir engel olmasını gosterir.[17] İbn Manzûr (v. 711/1311) da aynı manaları tekrar eder.[18]
Bu acıklamalara baktığımızda Âlimlerin, “berzah”ın, dunya hayatı ile Âhiret hayatı arasında gecirilen farklı bir zaman dilimi olduğu noktasında birleştikleri gorulmektedir. Hasan Basrî ’nin, “Berzah, sizinle Âhiret arasındaki şu kabirlerdir” ifadesi, “kabir” kelimesinin, yerine gore berzah hayatını da ifade ettiğini gostermektedir.
Dinî bir ıstılah olarak “berzah”, olumle başlayıp yeniden diriltilmeye (baʻs) kadar surecek olan ara donem, dunya ile Âhiret arasındaki Âlem ve kabir hayatı karşılığında kullanılmaktadır. KelÂm ilminde berzah terimi genellikle bu manada alınmış ve olumu nasıl gercekleşirse gercekleşsin her insanın mutlaka bir berzah doneminden gececeği kabul edilmiştir.[19]
Berzah hayatı ile ilgisi kurulan bir diğer Âyet de şudur: “Siz cansız iken size can veren Allah ’ı nasıl inkÂr edersiniz? Sonra sizi oldurecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O ’na donduruleceksiniz.”[20]
Taberî, Âyette bahsedilen ikinci olumden sonra insanların berzahta olacağını ifade ederek Âyetin berzah hayatıyla alÂkasına işaret eder.[21] BeydÂvî (v. 685/1286) de ikinci diriltmeyi “Sûr ’a ufurulduğu gun nuşûr icin veya kabirlerde suÂl icin” diye tefsir ederek yine aynı konuya işaret eder.[22] Yani bu Âyette de Berzah hayatına bir işaret vardır.
Şehitlerin hayatta olduklarını, Allah katında rızıklandıklarını, bu sebeple de onlara “olu” demeyi yasaklayan Âyetler[23] de berzah hayatının kuvvetli delillerindendir.[24] Hasan Basrî, şehitlerin Allah TeÂl ’nın katında hayatta olduklarını, rızıklarının ruhlarına arz edildiğini ve onlara bunun rahatlık ve ferahlığının ulaştığını, bunun da tıpkı Firavun ailesinin ruhlarına sabah akşam ateşin arz edilip kendilerine acı ve ıstırabın ulaşması gibi olduğunu soylemiştir.[25]
RÂzî (v. 606/1210) şehitlerin hayatta olduğunu bildiren Bakara Sûresi ’nin 154. Âyetini, Allah ’a itaat edenlere kabirlerinde sevaplarının ve mukÂfatlarının ulaştığına delil olarak gorur.[26] Izz b. AbdisselÂm (v. 660/1262), şehitlerin Berzah ’ta hayatta olduklarını, Cennet ’teki hallerini ise butun mu ’minlerin bildiğini soyler.[27]
Âyetin, “Bilakis onlar hayattadırlar, lÂkin siz anlayamazsınız!” kısmı, berzah hayatının, dunya hayatından farklı olduğunu gostermektedir. Berzah hayatı, dunyadaki canlıların hissedebileceği turden değildir. Akılla da idrak edilemez, ancak vahiyle bilinebilir.[28] Bu sebeple bir kimsenin kabri acıldığında onun nimet icinde mi yoksa azap altında mı olduğu anlaşılamaz. İki kişi yan yana konulsa biri azap cekerken diğeri nimetler icinde olabilir ve bunu dışarıdan bakan biri anlayamaz. Bu sebeple Berzah hayatının şartları ile Dunya hayatının şartları birbirine kıyas edilemez.
Kurtubî (v. 671/1273) berzah hayatıyla ilgili olarak şoyle der: “Allah TeÂl mukellef olan kuluna kabirde hayat vererek onu diriltir, ona dunyada yaşadığı gibi bir akıl verir[29] ki kendisine ne sorulduğunu ve bu sorulara nasıl cevap vereceğini anlayabilsin, Rabbinden kendisine ne geldiğini, kabrinde ona ikram veya ceza olarak ne hazırladığını idrak edebilsin. Bu Ehl-i Sunnet ’in goruşudur.”[30]
Gorebildiğimiz kadarıyla Ehl-i Sunnet Âlimleri ve mufessirlerinin Berzah hayatında herhangi bir şuphesi yoktur. Umumiyetle bunu kabul etmektedirler. O hayatta insanın ilk karşılaşacağı şey de kabir sualidir.
KABİRDE SORGU SUAL NASIL OLACAK? Kabre konulan insanın sorguya cekileceği Kur ’Ân ’da acıkca ifade edilmez. Bu konudaki bilgiler hadislerde yer alır. Allah Rasûlu (s.a.v); “Allah TeÂlÂ, îmÂn edenlerin ayağını hem dunyada hem de Âhirette o sÂbit soz ile sÂbit kılar. ZÂlimleri ise Allah şaşırtır. Allah TeÂl dilediğini yapar!”[31] Âyetinin kabir suali hakkında nazil olduğunu beyan etmiştir: “Mu ’min kabrinde oturtulduğunda, ona melekler gelir. Sonra o mu ’min, Allah ’tan başka hicbir ilÂh olmadığına ve Muhammed ’in Allah ’ın Rasûlu olduğuna şehÂdet eder. İşte bu hÂl, CenÂb-ı Hakk ’ın şu kavl-i şerifinde bahsedilen durumdur” buyurmuş ve yukarıdaki Âyeti okumuştur.[32]
“İman edenlerin dunya hayatında sÂbit kılınması” konusunda ihtilaf edildiğini soyleyen Taberî, şu goruşleri sıralar:
1. Allah TeÂl iman edenleri kıyametin kopmasından once kabirlerinde sÂbit kılar. SahÂbeden Ber b. Âzib (v. 71/690 [?]) bunun kabirde meleklerin gelip sual sorduğu esnada olduğunu soyler.[33] Ebû Saîd el-Hudrî (v. 74/693-94) de benzer bir rivayet nakleder.[34] Taberî aynı manada Ebû Hureyre ’den (v. 58/678) de sahih rivayetler nakleder.[35] Abdullah b. Mes ’ûd (v. 32/652-53) ve İbn AbbÂs ’tan da benzer rivayetler gelir, ancak bunların biri “muzdarip”, diğeri de cok zayıftır.[36] Taberî bunların yanında tÂbiînden TÂvûs (v. 106/725), Museyyeb b. RÂfi ’ (v. 105/724), Rebî ’ (b. Enes v. 140/757), İbn Zeyd (v. 182/798-99)[37], KatÂde (v. 117/735) ve MucÂhid ’den de “dunya hayatındaki sÂbit kılma”nın kabir sualiyle alakalı olduğu goruşunu nakleder. CenÂb-ı Hak Âhirette de aynı şekilde mu ’minleri sÂbit kılacak[38] ve hesapları kolay olacaktır.
2. Allah TeÂl iman edenleri dunyada iman ile sÂbit kılar, Âhirette de kabir suali esnasında sÂbit kılar. “SÂbit soz”, “L ilÂhe illallah” cumlesidir. Bu goruş TÂvûs ’tan nakledilir. KatÂde ise dunyadaki sebÂtın, hayır ve sÂlih amellerle olduğunu ifade eder.
Yukarıdaki goruşleri senetleriyle birlikte zikreden Taberî, doğru olanın Rasûlullah (s.a.v) ’den bize sahih olarak nakledilen haberde bildirilen şeyler olduğunu soyler. O da hulÂsaten, Allah ’ın iman edenleri, kendilerine Allah ’a ve Rasûlu ’ne iman etmeyi nasip etmek sûretiyle dunya hayatında sÂbit kılmasıdır. Âhirette de dunyadakinin bir benzeri olarak kabirlerinde, tevhîd ve Rasûlullah (s.a.v) ’e imandan soruldukları esnada sÂbit kılmasıdır. Âyetin devamı da munafık ve kÂfirlerin dunyada ve kabir suali esnasında iman cumlesini soylemeye muvaffak kılınmayacağını ifade eder.[39]
Beğavî (v. 516/1122) “olumden once ve kabirde sÂbit kılar” diye tefsir ettikten sonra “Bu, ehl-i tefsirin coğunluğunun goruşudur” der.[40]
Âyet-i kerime kabir sualiyle ilgili sarih olmasa da sahih senetlerle gelen hadis-i şerifler onu tefsir etmekte, kabir sualiyle alakalı olduğunu beyan etmektedir. Mufessirlerin coğunluğu da bu goruşu tercih etmişlerdir.
Bu Âyet-i tefsir eden yukarıdaki hadisten farklı olarak Allah Rasûlu (s.a.v), insanların kabirlerinde iman imtihanına tÂbî tutulacağını ve kendilerine bazı sualler sorulacağını haber vermiş ve: “Bana, sizin kabirde DeccÂl fitnesi gibi (veya) ona yakın buyuklukte bir imtihana tÂbî tutulacağınız vahyedildi.” buyurmuştur.[41] Enes b. MÂlik ’in naklettiği diğer bir hadisinde yine Nebî (s.a.v) kabir sualini şoyle haber vermiştir: “Kul kabrine konulup, yakınları da arkalarını donup gidince -ki bu esnada kabirdeki cenaze, donup giden insanların ayak seslerini işitir- yanına iki melek gelir. Onu oturtup: «Muhammed diye bilinen o zÂt hakkında ne diyordun?» diye sorarlar. Mu ’min kimse bu soruya: «Şehadet ederim ki, O, Allah ’ın kulu ve Rasûlu ’dur!» diye cevap verir. Ona: «Cehennem ’deki yerine bak! Allah orayı senin icin Cennet ’teki bir mekÂn ile değiştirdi» denilir. (Adam bakar ve) her ikisini de gorur. Eğer olen kÂfir ve munafık ise (meleklerin sorusuna): «Bilmiyorum. İnsanlar ne diyorsa ben de onlar gibi soyluyordum!» diye cevap verir. Kendisine: «Oğrenmedin, anlamadın, bir bilenin peşinden de gitmedin!» denilir. Sonra kulaklarının arasına demirden bir cekic ile vurulur. Bu darbenin acısıyla oyle bir cığlık atar ki, sesini (insan ve cinlerden ibaret olan) iki Âlem hÂricinde, etrafındaki her şey işitir.”[42]
Bu hadisi nakleden rÂvîlerden KatÂde der ki: “Bize nakledildiğine gore; sorulara doğru cevap veren mu ’mine kabri yetmiş zir ’ genişletilir ve ter u taze nimetlerle doldurulur. Yeniden dirilinceye kadar boyle lutuf ve ihsanlar icinde bulunur.”[43] Rivayetin bu kısmı aynı zamanda Berzah hayatının delillerinden birini teşkil etmektedir.
Âyeti, yukarıda zikrettiğimiz sahih hadislerle birlikte değerlendirdiğimizde, mufessirlerin coğunun yaptığı gibi onun kabir sualiyle alÂkalı olduğunu kabul etmek durumundayız.
KABİR AZABI Duyular ve akıl yurutme vasıtasıyla bilinemeyip vahiy yoluyla sabit olan gaybî mevzûlardan biri de kabir azabıdır.[44] Bu konuyla alÂkalı olduğu soylenen bir kısım Âyetler vardır. Şimdi sırasıyla, tefsir Âlimlerinin bu Âyetleri nasıl anladığına bakalım ve bir neticeye varmaya calışalım.
KABİR AZABI İLE İLGİLİ AYETLER Kabir azabının varlığa delil getiren, kabir azabını anlatan ayetler...
1. Kabir Azabına Delil Getirilen Âyetler a. EnʻÂm, 93: İnsanların olum esnasında yaşadığı sıkıntıları kabir azabından sayan mufessirler olmuştur. Bu husustaki bir Âyet-i kerime şoyledir: “…O zalimler, olumun (boğucu) dalgaları icinde, melekler de pencelerini uzatmış, onlara: «Haydi canlarınızı cıkarın! Allah ’a karşı gercek olmayanı soylemenizden ve O ’nun Âyetlerine karşı kibirlilik taslamış olmanızdan oturu bugun alcaklık azabı ile cezalandırılacaksınız!» derken onların hÂlini bir gorsen!”[45]
DahhÂk (v. 105/723), “azap ve demir cekiclerle ellerini uzatırlar.” demiştir.[46] Taberî, Âyette gecen “alcaklık azabı”nı Cehennem azabı ile tefsir eder.[47] Zemahşerî (v. 538/1144), “cezalandırılacaksınız” cumlesinin vaktini tayin hususunda: “Meleklerin bu ifade ile olum Ânını ve o esnada canını şiddetle alarak cektirdikleri azabı kastetmeleri mumkundur. Aynı şekilde berzah hayatında ve kıyamette azaba maruz kalacakları uzun vakti kastetmeleri de mumkundur.” der.[48] İbn Atıyye (v. 541/1147), meleklerin zÂlimlere karşı olan bu sert tavırlarını, azabın başlangıcı ve emareleri olarak değerlendirir.[49] BuhÂrî, “kabir azabı” bÂbında ilk once bu Âyeti zikredip garip kelimelerinin tefsirini yaparak[50] onu, konunun kuvvetli delillerinden biri olarak gorduğunu ortaya koyar.
Oyle anlaşılıyor ki daha dunya hayatları tam bitmeden zÂlimler icin kotu bir hayat başlamaktadır. Başlangıcı boyle olan bir hayatın, ruh cıkar cıkmaz hemen sukûnete doneceğini beklemek zordur. Âyetin ifadelerinden, bu azabın az veya cok bir muddet devam edeceği anlaşılmaktadır ki bu da kabir azabıdır.
b. AʻrÂf, 92-93: Bazı mufessirlerin kabir azabına delil olarak gosterdikleri Âyetlerden biri Şuayb (a.s) ’ın helÂk olan kavmine hitabını ihtiva eden şu Âyettir: “Onlardan yuz cevirdi ve dedi ki: «Ey kavmim! Ben size Rabbimin gonderdiği gercekleri duyurdum ve size oğut verdim. Artık kÂfir bir kavme nasıl acırım!».”[51]
Tabiînin meşhur mufessirlerinden KatÂde, “Nebiyyullah Şuayb (a.s) kavmine işittirdi, nebiyyullah SÂlih (a.s) kavmine işittirdi, vallahi Muhammed (s.a.v) de kavmine işittirdi”[52] diyerek kavimlerin, helÂk olduktan sonra peygamberlerinin sozlerini işittiklerine işaret eder. İbnu ’l-Cevzî (v. 597/1201) acıkca “helÂk olduktan sonra onlara hitap etti” dedikten sonra KatÂde ’nin bu sozune yer verir.[53]
AbdulkÂhir CurcÂnî (v. 471/1078-79) bu Âyet-i kerimenin tefsirinde; “Azabın geldiğini ve onların helÂk olduklarını gordukten sonra Şuayb (a.s) onları dÂvetten yuz cevirdi ve bu şekilde onlara hitap etti. Allah TeÂl bu sozleri kavmine işittirmiştir. Tıpkı SÂlih (a.s) ’ın sesini helÂk olan kavmi Semûd ’a, Nebî (s.a.v) ’in kelÂmını AshÂb-ı Kalîb ’e[54] işittirdiği gibi.” der ve bunun da kabir azabının cevazına delil olduğunu ifade eder.[55]
Taberî, Zemahşerî, İbn Atıyye gibi mufessirler, Şuayb (a.s) ’ın bu sozu kendi kendini teselli icin soylediği kanaatindedirler.[56] Yani bu Âyetin kabir azabına delÂlet edip etmediği hususunda ihtilaf edilmiştir.[57]
c. Tevbe, 74: Munafıkların tehdit edildiği dunya azabının kabir azabı olduğunu soyleyen mufessirler olmuş, ancak bu hususta da ihtilaf edilmiştir. Munafıkların işledikleri sucların bir kısmını zikreden CenÂb-ı Hak, akabinde şoyle buyurur: “…Eğer tevbe ederlerse onlar icin daha hayırlı olur. Yuz cevirirlerse Allah onları dunyada da, ahirette de elem verici bir azaba carptıracaktır. Yeryuzunde onların ne dostu ne de yardımcısı vardır.”[58]
RÂzî, burada bahsedilen Âhiret azabının mÂlum olduğunu, dunyadaki azap hususunda ise şu goruşlerin bulunduğunu soyler:
1) Munafıkların kufurleri insanlar arasında ortaya cıkınca harp ehli gibi oldular, boylece onlarla savaşmak, kendilerini oldurmek, cocuklarını ve hanımlarını esir almak, mallarını ganimet olarak almak helal oldu.
2) Olum esnasında ve azap meleklerini gordukleri anda karşılaştıkları azap kastedilmektedir.
3) Kabir azabı kastedilmiştir.[59]
Bu goruşleri zikreden RÂzî herhangi bir tercihte bulunmaz. Ebû HayyÂn, RÂzî ’nin zikrettiği uc goruşu aynen naklettikten sonra dorduncu olarak “yorgunluk, korku ve mu ’minler tarafından ayıplanma”yı da ilave eder.[60] Diğer mufessirler umumiyetle birinci goruşu tercih ederler. Dolayısıyla bu Âyetin kabir azabına delÂleti zayıftır.
d. Tevbe, 101: Munafıklara tattırılacak azaplardan bahseden diğer bir Âyet-i kerimenin de kabir azabıyla alÂkalı olduğu soylenmiştir: “EtrÂfınızdaki bedevîlerin munafıkları var. Medine halkı icinden de nifak hususunda meleke kazanmış olanları bulunuyor ki sen onları bilmezsin, onları biz biliriz. Onlara iki kez azap edeceğiz, sonra da onlar buyuk bir azaba sevk olunacaklar.”[61]
DahhÂk şoyle der: “Bana ulaştığına gore iki azaptan maksat a) katledilmeleri, b) katledilmelerinden sonraki berzahtır. Berzah ise olum ile yeniden dirilme arasındaki suredir. Sonra da Cehennem azabına sevk edilirler.”[62]
MukÂtil b. Suleyman (v. 150/767) Âyette bahsedilen iki azabın bir defa dunyada, bir defa da kabirde olacağını soylemiştir.[63] Bu goruşun Ebû Mutî (v. 199/814) ve Ebû Hanîfe ’den (v. 150/767) nakledildiğini soyleyen CurcÂnî, “Kim, «Ben kabir azabını tanımam» derse o, helÂk olmuş habis Cehmiyye tabakasındandır. Cunku o bu Âyeti inkÂr etmiştir.” der.[64]
İlk devir mufessirleri bu Âyette bahsedilen iki azaptan birini sadece kabir azabıyla tefsir ederken Taberî ’ye geldiğimizde goruşler coğalmıştır. Taberî, iki azabı, “biri dunyada, diğeri kabirde” diye tefsir ettikten sonra diğer goruşleri zikretmeye başlar:
1) Bunların biri, munafıkların rezil olmalarıdır. Allah TeÂl Rasûlu ’nun lisanıyla onların hÂlini ortaya cıkarmış, iclerinde gizledikleri duşunceleri insanlara acıklamıştır. Diğeri de kabir azabıdır. Bu goruş İbn AbbÂs ve Ebû MÂlik ’ten (v. 91-100/709-718)[65] rivayet edilmiştir.
2) Biri dunyada esir edilmeleri, oldurulmeleri, aclık ve korku cekmeleri, diğeri kabir azabıdır. Bu goruş MucÂhid ve Ebû MÂlik ’ten rivayet edilmiştir.
3) Biri dunyada hastalık ve dert cekmeleri, diğeri Âhirette kabir azabıdır. Bu goruş KatÂde, Hasan Basrî ve İbn Cureyc ’den (v. 150/767) nakledilmiştir.
4) Biri malları ve evlatları hususunda başlarına gelen musibetler, diğeri Cehennem azabıdır. İbn Zeyd, “Onların malları ve cocukları seni imrendirmesin. Cunku Allah bunlarla, ancak dunya hayatında onların azaplarını coğaltmayı ve onların kÂfir olarak canlarının cıkmasını istiyor.”[66] Âyetini zikrederek kÂfirlerin mallarına ve evlatlarına gelen musibetlerin onlar icin azap, mu ’minlerin başına gelenlerin ise kendileri icin ecir olduğunu soyler.
5) Biri dunyadaki hadler, diğeri kabir azabıdır. Bu goruş cok zayıf bir senetle İbn Abbas ’tan nakledilmiştir.
6) Biri mallarından zekÂt alınması, diğeri kabir azabıdır. Bu goruş Hasan Basrî ’den nakledilmiştir.
7) Biri İslÂm ’ın gelişi ve gelişmesi sebebiyle duydukları ofke ve gayz, diğeri de kabre vardıkları zaman cekecekleri kabir azabıdır. Sonra da sevkedilecekleri buyuk azap, yani Âhiret azabı ve orada ebedî kalmalarıdır.[67]
Munafıklara vaad edilen iki azapla ilgili bu goruşleri zikreden Taberî, kendi kanaatini soyleyerek evl olan goruşun, bu azapların ne olduğunun bilinmemesi olduğunu ifade eder. Allah TeÂl nifakta direnen bu inatcılara iki defa azap edeceğini haber vermiş, ancak bu iki azabın ne olduğuna dair sarih bir ifade kullanmamıştır. Âyetin maksadı, mufessirlerden nakledilen goruşlerin biri olabilir, ancak bunun hangisi olduğuna dair bir bilgimiz yoktur. Bu duşuncelerini dile getiren Taberî, en son şu goruşe vurgu yapar: “Âyetin «sonra da buyuk bir azaba sevkolunacaklar» kısmı, iki azabın da Cehennem ’e girmeden once olacağına delÂlet eder. En galip goruşe gore bu iki azaptan biri kabirdedir.”[68]
Âyetle ilgili yukarıdaki goruşleri zikreden Beğavî, temrîz sîğasıyla (denildi ki diyerek) şunları da ilave eder:
1) Bu azapların ilki, ruhlarını kabzederken meleklerin yuzlerine ve sırtlarına vurması, ikincisi de kabir azabıdır.
2) İlki mescitlerinin (Mescid-i DırÂr ’ın) yakılması, diğeri de Cehennem ateşiyle yakılmalarıdır.[69]
Zemahşerî, birinci azabın oldurulme, ikinci azabın kabir azabı veya birincinin rezil olmaları, ikincisinin de kabir azabı olduğunu ifade eder. İbn Abbas ’tan, ashabın bu hususta ihtilaf ettiğini naklettikten sonra munafıkların mescidde rezil edilmeleri rivayetine yer verir ve bunun birinci, kabir azabının da ikinci azap olduğunu bildirir. Yine Zemahşerî, Hasan Basrî ’nin goruşune temas ederek ona gore birincinin mallarından zekÂt alınması, ikincisinin de bedenlerinin ibadetlerle yorulması olduğunu kaydeder.[70] Munafıklar zekÂtı yuk olarak gordukleri, ibadetleri de inanmadan yapmak zorunda kaldıkları ve sevap kazanamadıkları icin[71] bu onlar icin Âdeta buyuk bir cezadır.
İbn Atıyye ’ye gore, lafız, azabın uc yerde olmasını gerektirir. Mufessirlerin coğunluğuna gore orta azap kabir azabıdır. İlk azap hususunda ihtilaf edildiğini soyleyen İbn Atıyye, yukarıdaki goruşleri zikreder.[72]
RÂzî, hayatın dunya, kabir ve Âhiret olmak uzere uc mertebe olduğunu; buradaki ilk azabın butun kısımlarıyla dunya azabını, ikincinin kabir azabını, buyuk azabın da ucuncu hayattaki azabı ifade ettiğini soyler.[73]
Ebu ’s-Suûd ’a (v. 982/1574) gore azaplarının tekrarlanmasının sebebi, kufurle birlikte nifaka da duşmuş olmaları veya nifaka inatla devam etmeleri olabilir. Ona gore “iki kere”den kastın teksir (cokluğu ifade) olması da mumkundur. Tıpkı “Sonra gozunu, tekrar tekrar cevir bak!”[74] Âyetinde olduğu gibi.[75]
Yaptığımız nakil ve izahlardan anlaşıldığı uzere bu Âyette bahsedilen ikinci azabın kabir azabı olduğu mufessirlerin coğu tarafından kabul edilmiştir. Âyet-i kerimenin kabir azabına delÂleti kuvvetlidir.
e. İsrÂ, 75: Ozelde Allah Rasûlu ’ne (s.a.v) hitap eden, ancak genelde ummetini îkÂz icin soylenen ve muşriklere meyledip, haktan tÂviz verdikleri takdirde hayatın azabının kat kat tattırılacağını bildiren tehdidi, bazı mufessirler kabir azabı olarak tefsir etmişlerdir: “O zaman, hic şuphesiz sana hayatın ve olumun acılarını kat kat tattırırdık; sonra bize karşı kendin icin bir yardımcı da bulamazdın.”[76]
MucÂhid, İbn Kuteybe (v. 276/889), Taberî, İbnu ’l-Cevzî gibi mufessirler, Âyetin ilgili kısmını “dunya azabı ve Âhiret azabı” diye tefsir ederler.[77] Zemahşerî burada Âhiret azabı ile kabir azabının ikişer kat verileceğinin kastedildiğini soyler ve şoyle izah eder: “İki azap vardır, a) olumdeki azaptır ki o kabir azabıdır, b) Âhiret hayatındaki azaptır ki o da Cehennem azabıdır.” Daha sonra Zemahşerî, “ضِعْفَ الْحَيَاةِ”tan maksadın dunya hayatının azabı, “ضِعْفَ الْمَمَاتِ”tan kastın da olumu takip eden kabir azabı ve Cehennem azabı olabileceğini, bunun da mumkun olduğunu soyler.[78]
Bazı mufessirler bu Âyet-i kerimede kabir azabına bir işaret olduğunu ifade etseler de mesele iyice tahkik edildiğinde bu yondeki goruşun zayıf kaldığı gorulecektir.
f. Meryem, 15, 33: Yahya ve İsa (a.s) ’ın uzerlerine olecekleri gun selÂm edilmesini, kabir azabından selamette kalmaları şeklinde acıklayan mufessirler olmuştur: “Doğduğu gun, oleceği gun ve diri olarak kabirden kaldırılacağı gun ona selam olsun!”[79]
Bir kısım mufessirler, Âyette bahsedilen selÂmın, olduğu gun, kabir azabından kendisi icin bir eman olmasını anlamışlardır.[80] Taberî, Allah TeÂl tarafından onlara, sual meleklerine ve ilk defa gordukleri dehşet verici şeylerin korkusuna karşı bir emÂn verildiği goruşundedir.[81]
Âlûsî (v. 1270/1854), Yahy (a.s) ’ın dunyadan ayrılığın verdiği yalnızlık hissi ve kabir azabından selÂmette kaldığını soyler.[82]
Izz b. AbdisselÂm, Meryem, 33 ’teki benzer ifadeyi, İsa (a.s) ’ın kabrin sıkıştırmasından selÂmette kalması şeklinde tefsir eder. Gerekce olarak da onun yeryuzune defnedilmediğini ileri surer.[83]
Hz. İsa ve Hz. Yahy (a.s) hakkında birbirine yakın ifadelerin yer aldığı bu iki Âyet-i kerime (Meryem, 15, 33), uc Âlemin başlangıcına işaret etmesi bakımından konumuzla kuvvetli bir bağa sahiptir. Dunya, berzah ve Âhiret hayatlarının başlangıcında insanı bir takım sıkıntıların beklediğini gostermektedir. Bu sıkıntıların azdan coğa doğru artarak gittiğini soylemek mumkundur. Olum esnasındaki sıkıntıları da kabir azabı cumlesinden sayacak olursak bu Âyetlerin konuya delÂletinin muhtemel olduğunu soyleyebiliriz.
g. TÂ-hÂ, 124: Mufessirlerin, kabir azabının varlığına delil olabileceğine sıkca vurgu yaptıkları Âyetlerden biri de şudur: “Kim de zikrimden yuz cevirirse şuphesiz onun sıkıntılı bir hayatı olacak ve biz onu, kıyamet gunu kor olarak haşredeceğiz.”[84]
İlk mufessirler “مَعِيشَةً ضَنْكًا” kısmını, “Dar ve sıkıntılı bir hayat. Bundan murÂd da kabir azabıdır.” şeklinde tefsir ederler.[85] MucÂhid, “kabri ona daraltılır” der.[86] Taberî, bu dar ve sıkıntılı hayatın nerede olacağı hususunda ihtilÂf edildiğini bildirdikten sonra şu goruşleri zikreder:
1) Bu sıkıntılı hayat Âhirette Cehennem ’de olacaktır. Allah ’ın zikrinden yuz cevirenlere orada diken ve zakkum yedirilecek; kan, irin ve gozyaşının birbirine karıştığı Cehennemliklerin usÂresi (oz suyu) icirilecektir. Bu goruş Hasan Basrî, İbn Zeyd ve KatÂde ’den nakledilir.
2) Burada kastedilen, dunyada haram kazancla gecirilen bir hayattır. Haram ne kadar cok da olsa aslında az ve dardır. TÂbiînden İkrime (v. 105) bu ifadeyi, “Allah ’ın ona haramdan verdiği bol kazanc”; Kays b. Ebî HÂzim (v. 97/715[?]), “Gunahları icinde kazandığı rızık”; DahhÂk, “Habîs kazanc, pis işler ve kotu rızık” diye tefsir etmiştir.[87]
3) Bunlar oyle insanlardır ki maişetleri geniş bile olsa aslında dardır. Cunku onlar infak ettiklerinde Allah ’ın bunun yerine yenisini vereceğine inanmadan infak ederler, onlar Allah ’ın lutfundan umit kesmişlerdir ve Rablerine karşı sûizan beslerler, bu sebeple de hayatları sıkıntı ile dolar ve daralır. Bu hususta İbn Abbas ’tan bir rivayet zikredilir.
4) Bu dar ve sıkıntılı hayat onlar icin Berzah ’ta olacaktır. Bu da kabir azabıdır. Bu hususta Ebû Saîd el-Hudrî ’den rivayetler zikredilir. Kabri kÂfiri sıkar, kaburga kemikleri birbirine gecer. Ebû Hureyre ’den de aynı goruş nakledilir. Abdullah b. Mes ’ûd da bunun kabir azabı olduğunu soylemiştir. TÂbiînin mufessirlerinden Suddî (v. 127/745) ve Ebû SÂlih ’ten (v. 111-120/729-737[?]) de aynı tefsir nakledilir.[88]
Bu goruşleri zikreden Taberî, bunların en uygun olanının kabir azabını tercih eden goruş olduğunu soyler. Bu konuda bir hadis nakleder ancak bu rivayetin senedi muhaddisler tarafından zayıf gorulmuştur.[89] Bunun ardından Taberî şu değerlendirmede bulunur: CenÂb-ı Hak bu konuyu bitirirken “Âhiret azabı, elbette daha şiddetli ve daha sureklidir.” buyuruyor.[90] Bu ifadeden Allah ’ın kÂfirlere vereceği dar hayatın Âhiret azabından once olacağı anlaşılır. Eğer dar hayat Âhirette olsaydı bu ifadenin anlaşılır bir manası olmazdı. Eğer onlar icin Âhiretten once bir azap gecmezse Âhiretteki azap da ondan daha şiddetli olamaz, bu durumda Âyetteki bu ifade bÂtıl olurdu. Âhiret azabından once başka bir azabın varlığı kesinleşince, o zaman bu sıkıntılı hayat ya dunyada ya da yeniden dirilmeden evvel kabirlerinde olacaktır. Dunya hayatında olduğunu kabul etsek o zaman Allah ’ın zikrinden yuz ceviren her kÂfirin dunyada darlık icinde olması gerekir. Dunyada kÂfirlerden pek coğunun, Allah ’ın zikrine yonelen mu ’minlerin coğundan daha geniş ve rahat bir hayat yaşadığını goruyoruz. Bu durum, Âyette bahsedilen cezanın dunya hayatında olmadığına delÂlet eder. Sıkıntılı hayatın Âhirette ve dunyada olmadığı boylece anlaşıldığına gore geriye ucuncu goruş kalıyor ki sahih olan da budur. Yani Allah ’ın zikrinden yuz ceviren kÂfirlere verilecek sıkıntılı ve meşakkatli hayat Berzah ’ta olacaktır.[91] Taberî ’nin bu akıl yurutmesi gercekten ikna edicidir.
Kurtubî, dorduncu goruş olarak kabir azabını zikreder ve “sahih olan da budur” der.[92] HÂsılı mufessirler bu Âyette kabir azabının kastedildiği hususunda neredeyse ittifak etmişlerdir.
h. Secde, 21: FÂsıklar icin Cehennem azabından once başka bir azabın daha olduğunu bildiren şu Âyet-i kerimenin tefsirinde de “kabir azabı” goruşune yer verenler olmuştur: “Şu da muhakkak ki onlara, en buyuk azaptan evvel yakın azaptan da tattıracağız! Umid edilir ki donerler.”[93]
Ferr (v. 207/822), Âyette gecen “yakın azab”ı, “dunyada başlarına gelen musibetler” şeklinde tefsir eder.[94] Taberî, MucÂhid ’in buradaki yakın azabı kabir azabı ve dunyadaki azap şeklinde tefsir ettiğini nakleder, ancak başka bir goruşu tercih eder. Kastedilenin, fÂsıkların başına gelen aclık, oldurulme gibi musibetler olduğunu soyler.[95] İbn Ebî HÂtim de diğer goruşleri ve MucÂhid ’in goruşunu zikreder.[96]
Beğavî ’nin nakline gore, Ubey b. Ka ’b (v. 33/654 [?]), DahhÂk, Hasan Basrî ve İbrahim en-Nehaî (v. 96/714) “yakın azab”ı, dunyanın musibetleri ve hastalıkları olarak tefsir etmişlerdir. İbn AbbÂs ’tan da boyle bir goruş rivayet edilmiştir. İkrime, hadlerin kastedildiğini soylemiştir. MukÂtil, Mekke ’de yedi sene suren ve muşrikleri leş, kemik ve kopek yemeye mecbur bırakan aclıkla tefsir etmiştir. İbn Mes ’ûd, muşriklerin Bedir ’de kılıcla oldurulmeleri olduğunu soylemiş, KatÂde ve Suddî de bu goruşe katılmışlardır.[97]
Zemahşerî, İbn Atıyye, Ebû HayyÂn, yakın azabın oldurulme, esir edilme, yedi sene kıtlık gibi dunyevî azaplar olduğunu soyledikten sonra MucÂhid ’in “kabir azabı” rivayetini zikrederler.[98] Ber b. Âzib ’den de kabir azabı olduğuna dair bir rivÂyet gelmiştir.[99]
İbnu ’l-Cevzî bununla ilgili altı goruş olduğunu soyleyerek yukarıdaki goruşleri zikretmiş, beşinci sırada kabir azabını saymış ancak herhangi bir tercihte bulunmamıştır.[100]
Bu Âyette mufessirlerin ağırlıklı goruşu yakın azaptan kastın dunya musibetleri olmasıdır. Kabir azabı olduğunu soyleyenler olmuşsa da bu goruş zayıf kalmıştır.
ı. Mu ’min, 45-46: Firavun (m.o. 12. asır) hanedanının sabah akşam ateşe arz edildiklerini bildiren Âyet-i kerime, kabir azabının en kuvvetli delillerinden biri olarak gorulmuştur: “Nihayet Allah, onların kurduğu tuzağın fenÂlıklarından o (mu ’mini) korudu, Firavun hanedanını ise o kotu azap kuşatıverdi: Ateş… Sabah akşam ona arz edilirler. Kıyametin koptuğu gun de: «Firavun hanedanını en şiddetli azaba atın!» (denir).”[101]
Burada Firavun hanedanından kasıt kavminden ona tÂbî olanlardır.[102] MucÂhid, “dunya durdukca bu azap devam edecektir” diyerek Âyeti kabir azabıyla tefsir ettiğini ortaya koymuştur.[103] FerrÂ, Âhirette sabah ve akşam vakitlerinin olmadığını, dolayısıyla Âyette bahsedilen vaktin dunyanın sabah ve akşamları olduğunu soylemiştir.[104] Onlar azap olarak sabah akşam Cehennem ’deki menzillerine arz edilirler ve kendilerine “Ey Firavun ehli, işte buralar sizin menzillerinizdir” denir. Bu, onları kucuk duşurucu bir azarlama ve cezadır.[105]
Taberî, onların sabah akşam Cehennem ’e arz edileceklerini, ancak bunun keyfiyetine dair acık bir ifadenin olmadığını soyler.[106] Rasûlullah (s.a.v) bu Âyetin tefsiri mahiyetinde, vefat eden kişiye sabah akşam makamının gosterildiğini, o kimse Cennet ehlinden ise Cennet ehlinin makamlarından bir makam, Cehennem ehlinden ise Cehennem ’in hucrelerinden bir karargÂh gosterildiğini ve ona: “Burası senin yerindir, kıyamet gunu Allah seni buraya gonderecektir» denildiğini[107] ve bunun yeniden diriltilip asıl kalacağı yere varıncaya kadar devam edeceğini haber verir.[108]
KirmÂnî (v. 505/1111), bu Âyeti, mÂtuf ile mÂtufun aleyhin gayriyyeti sebebiyle kabir azabına en kuvvetli delil olarak gormuştur.[109] Zemahşerî, kabir azabını ispat etmek icin bu Âyetle istidlal edildiğini soyler.[110] İbnu ’l-Cevzî, “Bu Âyet kabir azabına delÂlet eder. Cunku Allah TeÂl Âyetin devamında onlar icin Âhirette nasıl bir azap olduğunu beyan etmiştir.” der.[111] BeydÂvî de bu Âyet-i kerimenin, rûhun bÂkî olduğuna ve kabir azabının varlığına delil olduğunu soylemiştir.[112] Âlûsî, “ateşi”in, berzah ateşi, ondan murÂdın da kabir azabı olduğunu ifade etmiştir.[113]
Âyet-i kerimenin kabir azabına delÂleti cok kuvvetli gorunmektedir. Mufessirler de zaten bu hususta ittifak etmiş durumdadır.
i. CÂsiye, 21-22: Kotuluk işleyenlerle sÂlih amel işleyenlerin hayatlarında ve olumlerinde eşit olmayacağını haber veren Âyette de kabir azabına işaret edildiğini soyleyen mufessirler olmuştur. CenÂb-ı Hak şoyle buyurur: “Yoksa kotuluk işleyenler hayatlarında ve olumlerinde kendilerini, inanıp sÂlih ameller işleyen kimseler ile bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kotu hukum veriyorlar! Allah, gokleri ve yeri hak ile yaratmıştır. Boylece herkes kazancına gore karşılık gorur. Onlara haksızlık edilmez.”[114]
Bu Âyetler, iki grubun olumde ve berzahta eşit olmayacağına delÂlet eder.[115] Berzah Âleminde gorulecek azap ve nimet, olum Ânındaki mujde ve azapla ve kişiye makamının gosterilmesiyle başlar. Zira meleklerin olum Ânında kÂfirleri azarlamaları ve onlara vurmaları[116] da bir nevi azaptır. Aynı şekilde sÂlih mu ’minlere rıfk ile muamele etmeleri ve Âhiretteki makamlarıyla mujdelemeleri de bir nimettir.[117]
Tefsir Âlimlerinden bu Âyeti mu ’minler mu ’min olarak yaşar ve oyle olurler, kÂfirler de kÂfir olarak yaşar ve oyle olurler diye anlayan ve bu iki hÂl ve varacakları mahallin birbirinden ne kadar uzak olduğunu soyleyenler de vardır.[118] Ancak mufessirler umumiyetle kabirdeki muÂheze ve ikramdan bahsetmişler, bunların bir olmayacağını ifade etmişlerdir. Bu da kabir azabı ve nimetine delÂlet etmektedir. Ancak bu delÂlet cok kuvvetli değildir.
k. Tûr, 47: Âhiret azabından evvel başka bir azabın daha olduğunu bildiren Âyetlerden biri de şudur: “O zÂlimlere, ondan (Âhiret azabından) evvel başka bir azap daha vardır, lÂkin pek coğu bilmez.”[119]
ZÂlimlere, carpılacakları gunden (Yevmu ’s-saʻka) once vaad edilen azabın ne olduğu hususunda ihtilaf edildiğini soyleyen Taberî, kabir azabı, aclık, dunyada mal ve cocuklarının gitmesi şeklinde başlarına gelen musibetleri zikreder. Sonra da kendi goruşunu beyan eder: Allah TeÂlÂ, inkÂr etmek sûretiyle kendisine zulmeden kimselere kıyamet gununden evvel bir azap vaad etmiştir. Kabir azabı kıyametten oncedir, cunku Berzah ’tadır. Kureyş muşriklerinin uğradığı aclık ve musibetler de kıyametten oncedir. Allah TeÂl bu azap ceşitlerinden herhangi birini tahsis etmemiş, umumi ifade kullanmıştır. Bu sayılanların hepsi de onlar icin azaptır. O hÂlde Allah ’ı inkÂr edenlerin başına kıyametten once bir azap gelecektir, ancak onların coğu bu azabı tadacağını bilmez.[120] Yani Taberî herhangi bir tercihte bulunmaz ve bu azabın kabirde olabileceği gibi dunyada olmasının da mumkun olduğuna işaret eder.
Beğavî, “Âhiretteki azaptan once dunyada bir azap” diye tefsir ettikten sonra İbn Abbas ’ın “Bedir ’de oldurme”, DahhÂk ’ın “aclık ve yedi sene kıtlık”, Ber b. Âzib (r.a) ’in de “kabir azabı” diye tefsir ettiklerini nakleder.[121] Sahabeden İbn AbbÂs (r.a) da, kabir azabının varlığına bu Âyeti delil getirmiştir.[122]
RÂzî, bu Âyette bahsedilen azabın Bedir olduğu kabul edilirse, zalimlerden kastın Mekke ehli, kabir azabı olduğu soylenirse umumi olarak butun zÂlimler olacağını ifade eder.[123] RÂzî de Taberî gibi tercihte bulunmaz, ikisinin de olabileceğine işaret eder. Gorulduğu uzere mufessirler burada kesin bir kanaat izhar etmemişler, ikisinin de olabileceğine işaret etmişlerdir. Dolayısıyla Âyetin kabir azabına delÂleti cok kuvvetli değildir.
l. MucÂdele, 15: Allah ’ın gazabını hak eden bir topluluğu dost edinen mu ’minlere yonelik bir tehdidi ifade eden “Allah onlara cetin bir azap hazırlamıştır.”[124] Âyet-i kerimesinin kabir azabına işaret ettiğini soyleyen mufessirler olmuştur. Fahreddin RÂzî, bazı muhakkık Âlimlere gore bu Âyetten murÂdın kabir azabı olduğunu soyler. Cunku bir Âyet sonra ikinci bir tehdit gelmekte ve onlar icin alcaltıcı bir azap (عذاب مهين) olduğu bildirilmektedir. İki Âyetin de aynı azabı ifade etmesi tekrar olacağından Kur ’Ân ’ın fesahat ve belÂğatına uygun gorulmemiştir.[125] BeydÂvî, Ebu ’s-Suûd ve Âlûsî de ikinci bir goruş olarak kabir azabını zikrederler.[126]
İbn Atıyye ve Ebû HayyÂn Âhiret azabı olduğunu soylemişlerdir.[127] Zemahşerî, Nesefî (v. 710/1310) ve Ebu ’s-Suûd, kelimenin nekre olmasından hareketle giderek artan şiddetli bir ceşit azap olduğunu soylemiş, umumi bir mana vermişlerdir.[128]
Bu Âyet-i kerimelerde de acık bir ifade olmadığı icin mufessirler ihtilaf etmişlerdir. Kimisi burada tekrarın uygun olmadığını, bu sebeple iki farklı azaptan bahsedilmiş olması gerektiğini soylerken kimisi de uyarı ve tehdidi şiddetlendirmek icin azabın iki defa tekrar edildiğini, makamın tekrir makamı olduğunu, bununla birlikte azabın iki farklı vasfı soylenerek ifadeye bir guzellik katıldığını soyler.[129] Bu sebeple Âyetlerin kabir azabına delÂleti kuvvetli değildir.
m. Nûh, 25: Pek cok mufessir, Nûh (a.s) ’ın kavminin TûfÂn ile boğulduktan sonra hemen ateşe atıldıklarını ifade eden Âyetin kabir azabına işaret ettiğini soylemiştir: “Bunlar, bircok gunahları sebebiyle suda boğuldular ve (buyuk) bir ateşe sokuldular. O zaman Allah ’a karşı yardımcılar da bulamadılar.”[130]
Taberî, bu ateşin Cehennem olduğunu soyler.[131] Beğavî, DahhÂk ’ın “O azap dunyada aynı anda gercekleşiyordu, bir taraftan boğuluyorlar, bir taraftan da yanıyorlardı” dediğini, MukÂtil ’in de Âhirette ateşe atıldıklarını soylediğini nakleder.[132]
Zemahşerî, ateşe girmelerinin Âhirette olacağını soyler. Bu azap cok yakın olduğu ve mutlaka gercekleşeceği icin sanki boğulmanın peşinden hemen oraya girmişler gibi bir ifade kullanılmıştır. Zemahşerî ikinci goruş olarak burada kabir azabının kastedilmiş olabileceğini soyler. Kabir azabı icin insanın mutlaka toprağa gomulmesi gerekmediğine işaret ederek “Kişi suda boğulsa veya ateşte yansa ya da onu yırtıcı hayvanlar ve kuşlar yese bile, yine de kabre gomulenlere dokunan azap onun başına da gelir” der.[133] Berzah hayatının imkÂn ve şartlarının dunya hayatından farklı olması, bunu mumkun kılmaktadır. Kabir azabı icin mutlaka toprağa gomulmek gerekmediğine delil olarak bir hadis-i şerif de zikredilir. Rasûlullah (s.a.v) onceki ummetlerden gunah işlemekte aşırı giden bir adamın, oğullarına: “Ben olunce, cesedimi yakın, kulumu iyice ezin ve ruzgÂrın onunde savurun. Allah ’a yemin olsun ki, eğer Rabbim beni bir yakalarsa hic kimseye tattırmadığı azabı tattırır!” diye vasiyet ettiğini, onların da bu vasiyeti yerine getirdiklerini haber vermiştir. Bunun uzerine Allah TeÂl yeryuzune emrederek: “Sende ondan ne varsa bir araya getir!” buyurmuş, yeryuzu de adamın zerrelerini toplamış, adam bir anda kendisini ayakta bulmuştur. CenÂb-ı Hak: “Nicin boyle bir vasiyette bulundun?” diye sorunca da: “Senden korktuğum icin ey Rabbim!” cevabını vermiştir. Allah TeÂl da bu korkusu sebebiyle onu affetmiştir.[134] Bu sahih rivayet de kabir suali, azabı ve nimeti icin toprağa gomulme şartının olmadığına bir delildir.[135]
İbn Atıyye ve Ebû HayyÂn, Nûh (a.s) ’ın kavminin ateşe sokulmasından kastın, Cehennem veya sabah akşam ateşe arz edilmeleri olduğunu ifade ederler. Onlara gore ikinci goruşun kabul edilmesi hÂlinde “arz”ın, “idhÂl” ile ifade edildiğini soylemek gerekecektir.[136]
İbnu ’l-Cevzî, İbnu ’s-SÂib (el-Kelb&#238 ’den (v. 146/763), “Âhirette ateşe girecekleri” goruşunu nakleder. Bu durumda mÂzî lÂfız istikbÂl manasında kullanılmıştır, bu da vaʻdin hak olduğunu ifade etmek icindir. İbnu ’l-Cevzî, bunun coğunluğun goruşu olduğunu soyler.[137] RÂzî ise bu goruşun herhangi bir delil olmadan Âyetin zÂhirini terk etmek manasına geldiğini soyleyerek Âyetin kabir azabını ispat ettiğini kaydeder.[138]
BeydÂvî, Ebu ’s-Suûd ve Âlûsî once kabir azabını, sonra Âhiret azabını zikrederler.[139] Nesefî, “فَاُدْخِلُوا”daki “f”nın, boğulmanın akabinde hemen yakılmak sûretiyle azaba uğradıklarını bildirmek icin geldiğini ve bu yonuyle de kabir azabını ispata bir delil olduğunu ifade eder.[140] İbn Kesîr (v. 774/1373), “Denizlerin akıntılarından ateşin hararetine nakledildiler.” der.[141]
Bu Âyet-i kerimenin kabir azabına delÂleti kuvvetli olmakla birlikte Âhiret azabının kastedilmiş olması da muhtemeldir. Nitekim mufessirlerin de ağırlıklı olarak kabir azabı ile tefsir etmekle birlikte, acık bir delil olmadığı icin Âhiret azabını da zikrettikleri gorulmektedir. HÂsılı Âyetin kabir azabına delÂleti kuvvetli ama kesin değildir.
n. TekÂsur, 1-5: Bir kısım tefsir Âlimleri, TekÂsur Sûresi ’nin kabir azabını acıkca haber verdiğini beyÂn ederler. Taberî, “Kabirleri ziyaret edinceye kadar” kısmını oraya defnedilinceye kadar diye tefsir eder ve bu Âyeti, kabir azabını kabul edenlerin goruşunun sıhhatine delil olarak gorur. Zira Allah TeÂlÂ, cokluk yarışıyla oyalanan kimseleri tehdit ederek, kabre girdiklerinde kendilerini neyin beklediğini oğreneceklerini soylemektedir.[142] Daha sonra Taberî, bu goruşu destekleyen şu rivayeti zikreder: Hz. Ali (r.a), “Bu Âyet ininceye kadar biz kabir azabından şuphe ederdik.” demiştir.[143]
NehhÂs, “kabirlere vardığınız zaman bileceksiniz” diye tefsir ettikten sonra Hz. Ali ’nin sozunu nakleder.[144]
TahÂvî bu hadisin kabir azabını ispat ettiğini soyler. Rasûlullah (s.a.v) ’in kabir azabından Allah ’a sığındığını ifade eden rivayetlerin ise mutevÂtir derecesine yukseldiğini soyler.[145] Bu sozuyle mÂnevî mutevÂtiri kastetmiş olmalıdır.
İbn Ebî HÂtim de Hz. Ali ’den gelen bu rivayete yer verir ve herhangi bir değerlendirmede bulunmaz.[146] O, en sahih senetlerle en yuksek dereceli rivayetleri zikretmeyi prensip edindiğine gore bu goruşu benimsediğini rahatlıkla soyleyebiliriz.
İbn Atıyye ’nin nakline gore Hz. Ali (r.a), TekÂsur Sûresi ’ndeki birinci “bileceksiniz”i, kabirlerde, ikincisini de “yeniden dirildiğinizde” diye tefsir etmiştir. DahhÂk ise birinci zecr ve vaîdin kÂfirler, ikincinin de mu ’minler icin olduğunu soylemiştir.[147]
İbnu ’l-Cevzî ve Izz b. AbdisselÂm, “kabirleri ziyaret”te iki mana olduğunu soylerler: 1) Birincisi, bu hÂl uzere olum sizi yakalayıp kabirlerde ziyaretci gibi oluncaya kadar. Bir muddet sonra oradan Cennet veya Cehennem ’deki gercek menzillerinize donersiniz. 2) Kabirlere gidip oradaki olulerinizi sayıncaya kadar.[148] Birinci goruşun kaynağı, Omer b. Abdilazîz ’in bir sozu olmalıdır.[149]
RÂzî, “bileceksiniz” kelimesinin tekrarlanmasında beş vecih olduğunu ifade etmiştir: 1) Tekit, 2) Birincisi olum esnasında, ikincisi kabir suali esnasında, ucuncusu nuşûrda mu ’minlerle kÂfirlere birbirlerinden ayrılmaları emredilince, 3) İlki kÂfirlere, ikincisi mu ’minlere hitaptır, 4) Kademe kademe ilminiz artacak: Berzah Âlemini ilk gorduğunuzde, baʻste, hesap esnasında, Cennet veya Cehennem ’e girdiğinizde sizi neyin beklediğini bileceksiniz, 5) Birincisi kabir azabı, ikincisi kıyametteki azap.[150]
BeydÂvî, Ebu ’s-Suûd ve Âlûsî, tekrarı, 1) tekit icindir, 2) birincisi olum esnasında veya kabirde, ikincisi de nuşûr ’da olacak, şeklinde acıklamışlardır.[151]
Âlûsî, aynı zamanda kabir azabından Medîne doneminde bahsedildiği bilgisini verir.[152] Bunu soylerken de şu rivayete işaret eder: Rasûlullah (s.a.v) bir gun Hz. Âişe ’nin odasına girdiğinde, Âişe (r.a) ’nın yanında yahudilerden bir kadın varmış. Bu kadın: “Biliyor musun, siz kabirlerinizde fitneye ducar olacaksınız?” diyormuş. Bunun uzerine Rasûlullah (s.a.v) birden kızarak: “Fitneye ducar olacaklar ancak ve ancak yahûdilerdir!” buyurmuşlar. Birkac gece gectikten sonra Rasûlullah (s.a.v) hanımına: “Biliyor musun, bana: «Siz kabirlerinizde fitneye ducar olacaksınız» diye vahiy geldi.» buyurmuş. Âişe (r.a) o gunden sonra Rasûlullah (s.a.v) ’in devamlı kabir azabından Allah ’a sığındığını işitmiştir.[153] Diğer rivayette ise bu sığınmaların her namazdan sonra olduğu kaydı vardır.[154]
Mufessirlerin buyuk coğunluğu bu sûrenin kabir azabından bahsettiği goruşune yer vermişler ve Hz. Ali ’nin sozunu nakletmişlerdir. Kesin olmamakla birlikte Âyetin kabir azabına delÂleti kuvvetlidir.
Ayrıca hadis-i şeriflerde TebÂreke (Mulk) sûresini cokca okuyanların kabir azabından kurtulacakları beyan edilmiştir. Allah Rasûlu (s.a.v): “O MÂnia ’dır” buyurmuş, kabir azabını men edeceğini, kişiyi kabir azabından kurtaracağını haber vermiştir.[155] Mufessirlerin coğu bu rivayeti zikrederek veya ona işarette bulunarak Mulk Sûresi ’nin kabir azabından koruduğunu soylerler.[156] Hadis zayıf olmakla birlikte mufessirlerin genel kabulune mazhar olmuştur. Bu durum, zayıf da olsa kabir azabına delÂlet etmektedir. Bununla birlikte olum hastalığında cokca İhlÂs Sûresi ’ni okumanın, kişiyi kabir azabından kurtaracağı da nakledilmişse de bu cok zayıf bir rivayettir ve mufessirler bu rivayete fazla iltifat etmemişlerdir.[157]
2. Kabir Azabının Olmadığına Delil Getirilen Âyetler Kabir azabının, hatta kabir suali ve berzah hayatının olmadığı goruşunde olanlar bir kısım Âyetleri delil olarak ileri surmuşlerdir. Şimdi bunları sırayla gorelim:
a. Bakara, 28; Mu ’minûn, 15-16; Mu ’min, 11: İki olum ve iki hayattan bahseden bir kısım Âyetler, kabir azabının olmadığına delil gosterilmiştir. Bunlardan biri şoyledir:
1) “Siz cansız iken size can veren Allah ’ı nasıl inkÂr edersiniz? Sonra sizi oldurecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O ’na donduruleceksiniz.”[158]
Bir kısım insanlar bu Âyeti kabir azabının olmadığına delil getirmişlerdir. Cunku Allah TeÂl iki olumden ve iki hayattan bahsetmektedir. Dunya ve Â