İrade ne demek? Kac ceşit irade vardır? İnsan iradesi ile ilgili ayetler nelerdir? İnsanlar gercekten de ozgur iradeye sahip midir? İnsan iradesi ve fiildeki rolu...Sozlukte “secmek, istemek, yonelmek, tercih etmek ve karar” anlamlarına gelen irade terim olarak “insanın onune gelen seceneklerden birini kendi isteğiyle tercih etmesi” olarak tanımlanabilir.
Ehl-i Sunnet ’e gore kader “mutlak” ve “mukayyet” olarak ikiye ayrılır. Mutlak kader Allah ’ın iradesiyle gercekleşen kaderdir. Kulun sorumluluğu ise mukayyet kadere girer. Cunku bu kategorideki fiiller, kulun dilemesi ve azmetmesiyle Allah tarafından yaratılır.
ALLAH ’IN VE İNSANIN İRADESİ Ehl-i sunnete gore Allah ’ın iradesi ezelidir, sonsuzdur ve sınırsızdır. İlahî irade herhangi bir şeye bağlı veya bağımlı değildir. İnsanın iradesi ise sonlu ve sınırlıdır. Beşerî irade zamanla ve mekÂnla olduğu gibi diğer beşerî iradelerle de bağlantılıdır. KÂinatta meydana gelen her olay ve varlık, Allah ’ın tekvinî (yaratma) iradesi ile meydana gelir. Kul da Allah ’ın kendisine tanıdığı sınırlar icinde kendi fiilini secer. Kulun fiilinde hur olması demek, fiili yaparken herhangi bir baskı altında olmadığını kabul etmesi demektir.
İNSAN İRADESİ VE FİİLDEKİ ROLU Ehl-i sunnete gore insanlar, fiillerinde gercek bir irade hurriyetine sahiptirler. Cunku insan bu gerceği her an hissetmektedir.
Yuce Allah, insanların irade sahibi, dilediğini yapabilir bir varlık olmasını takdir buyurmuş ve onları bu guc ve kudrette yaratmıştır. Bu sebeple insanlar kendi istek ve iradeleriyle bir şey yapıp yapmamayı veya iki secenekten birini tercih etme hakkına sahiptirler. İnsanın cezayı ve mukÂfatı hak etmesi, belli işlerden sorumlu olması bu hur iradesi sebebiyledir. Fiilin meydana gelişinde kulun hur iradesinin etkisi vardır. Fakat fiillerin yaratıcısı Allah ’tır. Allah kulların iradeli fiillerini onların iradeleri doğrultusunda yaratır. Bu, Allah ’ın buna mecbur ve zorunlu olmasından değil, adetullah ve sunnetullah adı verilen ilahi kanunu yani kaderi bu şekilde duzenlemesindendir. Bu durumda fiili tercih ve secmek (kesb) kuldan, yaratmak (halk) Allah ’tandır. Kul iyi veya kotu yonden hangisini secer ve iradesini hangisine yoneltirse, Allah onu yaratır. Fiilde secme serbestisi olduğu icin de kul sorumludur. Hayır işlemişse mukafatını, şer işlemişse cezasını gorecektir.
İNSAN İRADESİ İLE İLGİLİ AYETLER İnsanın hur bir iradeye sahip olduğunu ve bu iradesinden dolayı sorumlu ve yukumlu bulunduğunu gosteren ayetler vardır.
“Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kotuluklerini ilham edene yemin ederim.” (Şems Sûresi, 7-8)
“Şuphesiz biz ona doğru yolu gosterdik. İster şukredici olsun, ister nankor.” (İnsan Sûresi, 3)
“Biz ona iki yol (iyi ve kotu) gosterdik.” (Beled Sûresi, 10)
“Nefsini kotuluklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kotuluklere gomen de ziyan etmiştir.” (Şems Sûresi, 9-10)
“Kim iyi bir iş yaparsa lehine, kim de kotuluk yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara asla zulmedici değildir.” (Fussilet Sûresi, 46)
“Yaptıklarına karşılık olarak onları ortadan kaldırır. Bircoğunu da bağışlar.” (Şûr Sûresi, 34)
O halde insana duşen, Allah ’ın kulu olarak sorumluluğunu bilip, guzel, doğru ve hayır ameller işleyip, yanlış, kotu, cirkin ve şer davranışlardan uzaklaşmak ve boylece ahirette en guzel mukÂfatlara nail olmaktır.
Kaynak: İslam Akaidi, Erkam Yayınları


İslam ve İhsan