Mumin her ne olursa olsun kul hakkına riayet etmeli ve bu konuda dikkatli olmalıdır. Bu hususiyetin muslumanlar acısından onemi nedir ve İslam bizlere bu konuda ne emrediyor?Yuce dînimizin temel hedefi, insanların hem Allah ve insanlar ile, hem de diğer canlı-cansız varlıklar ve eşy ile ilişkisini “adl” uzere duzenlemektir. Kur ’an ’daki adl emriyle, her şeyi yerli yerine koymak, hak sÂhibine hakkını vermek ve orta yolu izlemek kasdedilmektedir.1 Temel vasfı kulluk olan insanın diğer varlıklara karşı belli esÂslar cercevesinde davranması ve insanlara ez verecek şeyleri ortadan kaldırması îmÂnın gereği sayılmaktadır. Nitekim bir hadîste şoyle buyrulmuştur: “ÎmÂn, yetmiş şu kadar şûbedir. Bunun en yukarı derecesi Allah ’tan başka ilÂh yoktur demek; en aşağı derecesi ise yolda insanlara ve diğer varlıklara engel olan, eziyet veren şeyi ortadan kaldırmaktır.”2

İNSANOĞLUNUN EN BUYUK ZAAFI

İnsanoğlunun en buyuk zaafı, kendi nefsÂnî arzularına gore kural tanımadan yaşama temÂyuludur. Cunku insanın temel icgudusunde na ’linci keseri gibi surekli kendine doğru yontan ciddî bir zaaf vardır. Allah TeÂl beşerî munÂsebetlerin en somut bicimde yaşandığı ticÂrî konularda vaz ’ettiği temel esÂslarla butun sosyal ve insÂnî munÂsebetleri duzenleyecek kurallar koymuştur. Nitekim bu konudaki Âyetlerde şoyle buyrulur: “Olctuğunuz zaman tam olcun ve doğru terÂzi ile tartın. Bu hem daha iyidir, hem de sonucu bakımından daha guzeldir.”3 “Olcu ve tartıyı adÂletle yerine getirin.”4

İlk Âyette hukmun olctuğunuz zaman ifÂdesi ile kayıtlanması, eksik olcmenin bir şey satma; yÂni menfaat ilişkisi sırasında oluşundandır. Satın alma sırasında bunu belirtmeye ihtiyac yoktur. Nitekim bir Âyet-i kerîmede: “Yazıklar olsun olcu ve tartıya hile karıştıranlara! Onlar insanlardan bir şey aldıklarında tastamam olcerek alırlar. Satarken ise eksik olcup tartarlar. Onlar buyuk bir gunde hesap vermek icin diriltileceklerini hic mi akıllarına getirmezler? O oyle bir gundur ki insanlar, Âlemlerin Rabbının katında dîvan duracaklardır.”5

Aslında duny hayÂtındaki sosyal munasebetlerin hepsi ticÂrete benzer. Nasıl ki insanlar ticÂrette alırken ve satarken kazanmak hırsıyla birtakım yanlışlara kapılıp hak ve adÂlet terÂzisini tam olarak kullanmakta zorlanırlarsa, aynı şekilde beşerî munÂsebetlerde de cıkarlarına Âid husûslarda kendilerini surekli haklı gorup baskı kurarak karşısındakinin hukukunu gormezden gelmek gibi yanlışlar yapmaktadır.

AdÂlet ve terÂzi emrinden, insanlara rızÂlarının olmadığı durum ve konumlarda zulm ve gadretmenin Allah ’a karşı bir isyÂn ve sonucta insanın kendi kendine yazık etmesi, anlaşılmaktadır. Allah TeÂl ’nın onumuze ticÂrî ilişkilerde ve beşerî munÂsebetlerde terÂziyi ya da hak ve adÂlet olcusunu dengeli kullanma gereğini bir Âhiret meselesi olarak koyması cok cÂlib-i dikkattir. Bu dunyÂda gadr ve zulm ile başkalarının hakkını gasbedenin, hesap gununde cok ağır bedeller odeyeceği hem Kur ’an Âyetlerinin, hem de Hz. Peygamber ’in hadîslerinin sıklıkla vurguladığı konulardır.

HADÎSLERLE KUL HAKKININ EHEMMİYETİ


Şu hadîs, bu konudaki en carpıcı orneklerden biridir. Allah Rasûlu ashÂbına: “Muflis kimdir, biliyor musunuz?” diye sordu. AshÂb-ı kirÂmdan bÂzıları: “Bizim aramızda muflis, parasını ve malını kaybeden kimsedir” dediler. Bunu uzerine Rasûlullah (s.a.) buyurdu ki: “Şuphesiz ki ummetimin muflisi, kıyÂmet gunu namaz, oruc ve zekÂt sevaplarıyla gelir. Fakat ona buna sovmuş, kimilerine zin iftirÂsı yapmıştır. BÂzı kimselerin malını yiyip bÂzılarının kanını dokmuştur. Kimilerini de darbetmiştir. Boyle birinin iyiliklerinin sevapları hak sÂhiplerine verilince uzerindeki kul hakları bitmeden sevapları biter. Bu sefer hak sÂhiplerinin gunahları kendisine yukletilerek cehenneme atılır. İşte muflis budur.”6

Boyle bir muflis kendisinden kul haklarının tahsil edildiği dehşetli kıyÂmet gununde amel defterine baktığında kazandığı ve kurtuluşu icin umid beslediği sevaplarının silindiğini gorecek ve paralarını başkalarına kaptıran muflis tuccÂrın “servetim ve paralarım” demesi gibi “amellerim ve sevaplarım” diyerek ustunu başını parcalayacaktır. Bunların temelinde gaflet, dikkatsizlik ve Âhiret endişesinden uzak yaşayarak hak hukuk tanımazlık vardır.

KıyÂmet gunundeki hesaplaşmanın dehşetini anlatan Allah Rasûlu ’nun yukarıdaki hadîsinden başka boynuzsuz koyunun boynuzludan hakkını alacağı hadîsi de cÂlib-i dikkattir.7 SÂdece insanlar birbirlerine yaptıkları zulum ve haksızlıklardan değil, diğer varlıklar da kendi iclerinde ve insanlarla hakları acısından hesÂba cekileceklerdir. O dehşet gununde hayvanların birbirinden ve insanlardan haklarını aldıktan sonra tekrar toprak olmalarına yonelik ilÂhî emrin tecellîsi ardından rabbÂnî hakîkatlere kapalı gozlerin ve kufurle mÂlûl kalblerin sÂhiplerinin tahassurle uyanıp iclerinin burkulacağını Kur ’an şoyle haber vermektedir: “İnkÂrcı kÂfir diyecek ki keşke toprak olsaydım.”8

İnsanların amel defterlerinde gunahlarının uc nev ’î olarak tasnif edildiği anlaşılmaktadır:

İlk sırada kufur ve şirk gibi gunahlar yer alır ki bunlar asla affedilmez.

İkinci sırada Allah TeÂl ’ya karşı kufur ve şirk dışında işlenen gunahlar vardır ki bunlar affedilebilir.

Ucuncu sırada ise kul haklarına karşı işlenmiş gunahlar yer alır. Bunlar asla karşılıksız bırakılmaz. Hak sÂhipleri haklarını almadıkca hesap işlemi tamamlanmaz.

Bu konulardaki Âyet ve hadîsler Muslumanların din kardeşleriyle olan ilişkilerinde hak mefhumu konusunda duyarlıklarını arttırmakta, ticÂrî ilişkilerden komşuluğa, borc alışverişinden yolda yuruyuşe kadar hassÂsiyet kesbetmesini gerekli kılmaktadır. Cunku takv ehli bir Musluman, din kardeşinin haklarına saygı gostermedikce kendisini beşerî munÂsebetler terÂzisine hile katmış sayar. Cunku soz konusu Âyetlerin doğru tartıp olcmesini istediği terÂzi, sÂdece kantar, gram ve metre değil, aynı zamanda adÂlet ve insÂf terÂzisidir.

Tevbe ve istiğfarda kul hakkına taalluk eden gunahın mutlaka hak sÂhibiyle helÂlleşmek sûretiyle gercekleşeceği kaydı, kul hakkının tevbe ve istiğfar ile giderilemeyeceği gerceğini ve onemini anlatmaktadır. Burada şu ilkeyi goz onunde bulundurmak gerekir: “Affetmek buyukluk, başkasının hakkını zÂyi etmek ise zulumdur.” Allah TeÂl azamet ve kibriyÂsına yakışır bir bicimde kulunun kendisine taalluk eden haklarını bağışlar, ama huzûruna bir başkasının hakkıyla gelen kimseyi ise -hak sÂhibinin hakkını zÂyi etmemek icin- bağışlamaz. Kur ’an-ı Kerîm ’deki: “Kim zerre miktarı şer işlerse onun karşılığını gorur”9 Âyeti kul hakkına taalluk eden gunahları kapsamaktadır.

Kul hakkının kapsamının genişliği sebebiyle Peygamberimiz bu konuda duyarlılık gostermiş ve vefÂt hastalığı sırasında mescide cıkıp minberden nasîhatler ettikten sonra halka hitÂben: “Kimin ben de bir hakkı varsa, altın ve gumuşun bir işe yaramadığı gunde, benden isteyeceğine şimdi cıkıp istesin”10 buyurmuştur.

Ayrıca Allah Rasûlu cenÂze namazları sırasında olenin borcunun olup olmadığını sorardı. Varsa borcun mîrÂstan odenmesini talep ederdi.11 Bugun cenÂzelerdeki helÂllik geleneği asr-ı saÂdetteki bu uygulamaların bir devamı olsa gerektir. Ancak helÂllik almada sÂdece rituel olarak helÂllik almak yerine fiilen de borcun odenmesi gerekir.

Kul hakkından sakınıp bu konuda duyarlılık sÂhibi olabilmenin en onemli etkenlerinden birisi kulun zulum ve haramla rızkının artmayacağına; sayısal olarak artsa bile bu tur bir artışın genellikle musîbet ve felÂketlerle elden cıkacağına ve kul hakkının asla bereket getirmeyeceğine inanmakla olur. Bir başkasının Âhının olduğu maldan nasıl bereket ve huzûr beklenebilir ki?

Allah TeÂl Kur ’an-ı Kerîm ’de hem kendisine kufur ve inkÂrda bulunanlara, hem de kul hakkını ihlÂl edenlere zÂlim adını vererek lÂnetlemiştir: “O gun bir melek herkesin duyacağı bir sesle bağırıp haberiniz olsun ki Allah ’ın laneti zÂlimler uzerinedir.”12

KUL HAKKINDA DUYARLILIK


Kul hakkı konusundaki duyarlılıklar dunyevî hayÂttaki huzûru sağladığı gibi Âhiret mutluluğunun da teminatıdır. Nitekim eliyle, diliyle, gozuyle ve sozuyle başkalarını incitmenin kul hakkına taalluk ettiğini bilen; eline, diline, gozune ve gonlune sÂhip olur. Toplum hayÂtında her turlu imkÂnı başkalarını rahatsız etmeden kullanabilme becerisi bu duyarlılığı kazanmaya bağlıdır. Cunku başkalarını rahatsız etme endişesi taşımayan; yaptıklarının başkalarını inciteceğini duşunmeyen kimse, kolaylıkla kul hakkına giriverir. Başkasının apartmanın ve evinin onune rızÂsı olmadan arabasını park ediverir. Trafikte kuralların kendisine vermediği hakları uyanıklıkla gasbetmeye calışır, onune gectiği ya da sıkıştırdığı insanların haklarını ihlÂl ettiğini duşunmez. Evinin sacağından ya da balkonundan akan suyun başkasının bahcesine ya da arabasına zarar vermesini onemsemez.

Bizde kul hakkı denilince genellikle doğrudan başkasının malına ve canına taalluk eden haklar ile onlara verilecek zarar hatıra gelmektedir. Oysa ki kul hakkının icine insanları incitebilecek her turlu davranış girmekte; sozden, bakış ve sû-i zanna kadar hepsi bu kapsam icinde yer almaktadır. Hatt cevreyi, ekolojik dengeyi korumaya riÂyet etmeyen; suya, havaya ve toprağa iyi davranmayan insanları bile aslında bu kapsam icinde gormek gerekir.

BÂzen farkında olarak, bÂzen farkında olmadan gaflet ve dalgınlıkla irtikÂb edilen butun bu yanlışlar, insanlar icin bir Âhiret problemidir. Amellerin tartıldığı hesap gununde insanları mÂnen iflasa goturup muflis duruma duşurebilir. Muflis olmaktan kurtulmanın yolu Allah ’a karşı muhlis bir kul, insanlara karşı mûnis bir dost ve arkadaş olarak kul hakkına riÂyetten gecer. Dipnotlar:

1 en-Nahl, 16/90. 2 Muslim, ÎmÂn, 58. Ayrıca bkz. BuhÂrî, ÎmÂn, 3; Ebû DÂvûd, Sunnet, 14; Neseî, ÎmÂn, 16; Tirmizî, Birr, 80; ÎmÂn, 16; İbni MÂce, Mukaddime, 9. 3 el-İsrÂ, 17/35. 4 Hûd, 11/85. 5 el-Mutaffifîn, 83/1-6. 6 Muslim, Birr, 59. Ayrıca bkz. Tirmizî, KıyÂmet, 2. 7 Muslim, Birr, 60; Tirmizî, KıyÂmet, 2; Ahmed, Musned, II, 235, 323, 372, 411. 8 en-Nebe, 78/40. 9 ZilzÂl, 99/8. 10 BuhÂrî, MezÂlim, 10, RikÂk, 48. 11 Mevsılî, el-İhtiyÂr, V, 85, 86. 12 el-A ’rÂf, 7/44.

İMAM-I AZAM VE MECUSİ


RivÂyete gore İmam Azam Ebû Hanife kendisine borclu bulunan bir mecûsiden alacağını istemek uzere gitmiş. Mecûsinin evinin kapısına geldiğinde ayakkabısına bulaşan pisliği silkeleyince pislik, mescûsinin duvarına sıcramış. İmam Azam kendi kendine: “Ne yapsam?” diye duşunmeye başlamış. “Pisliği duvarda bıraksam mecûsinin evini kirlettim. Kazısam pislikle birlikte duvarın toprağını da kazıyacağım, bu da uygun değil” diye duşunmuş ve mecûsinin kapısını calmış. Kapıyı acan hizmetciye: “Ev sÂhibine Ebû Hanife ’nin kapıda olduğunu soyle” demiş. Ebû Hanife ’nin geldiğini oğrenen mecûsi onun, borcunu istediğini zannederek ozur dilemeye başlamış. Mecûsinin mahcûbiyeti karşısında Ebû Hanife: “Ozur dilemesi gereken varsa o da benim. Duvarını kirlettim, bunu nasıl temizleyebilirim diye sormuş. Ebû Hanife ’nin kul hakkına saygılı bu tavrı mecûsiyi etkileyerek: “İzin verin, once ben kalbimi temizleyeyim, duvarı nasıl olsa temizleriz” demiş ve Musluman olmuş.

Bir başka hikayede ise, bir ineği olan ve onun sutune her gun su katıp satan adamın durumu anlatılır. Adamcağız bir gun gelen selle ineğini kaybetmiş ve şu dikkat cekici sozleri soylemiştir: “Ben bunu kendi kendime yaptım; yÂni kendim ettim, kendim buldum. Her gun sute kattığım sular sel oldu ve bu sel de gelip ineğimi aldı.”

Kaynak: Prof. Dr. Hasan KÂmil Yılmaz, Altınoluk Dergisi, 2010 - Aralık, Sayı: 298, Sayfa: 011
İslam ve İhsan