İnsanı Cehennem ’e surukleyen manevi hastalıklar nelerdir? 9 maddede Cehennem ’e surukleyen haramlar.CenÂb-ı Hakk ’ın rızÂsına tÂlip olan mu ’min bir kulun, titizlikle sakınması gereken bÂtınî haramların bir kısmı şoyledir:
1. Gurur-Kibir
2. Haset
3. Ofke
4. RiyÂ
5. Cimrilik
6. İsraf
7. Tecessus
8. Yalan
9. Gıybet
CEHENNEM ’E ACILAN KAPI: ZÂHİRÎ VE BÂTINÎ HARAMLAR Şu imtihan dunyasında her şey, iki zıt cihette dÂim akış hÂlinde:
“Îman ve kufur”, “hak ve bÂtıl”, “hayır ve şer”, “guzel ve cirkin”, “helÂl ve haram”...
İnsan, irÂdesiyle bunlardan birini tercih ediyor. Boylece;
“Mu ’min yahut kÂfir”, “sÂlih yahut fÂsık”, “Âdil yahut zÂlim”, “merhametli yahut gaddar”, “comert yahut cimri” olmak sûretiyle, bu iki akıştan birinde safını belirlemiş oluyor.
Butun bu akışlar; olumun dar boğazından gecip, kıyÂmet nehrinden cağlayıp, Mahşer meydanına dokulduğunde, yine iki ayrı cihete doğru seyelÂn edecek.
Her ne kadar, CenÂb-ı Hakk ’ın butun mahlûkÂtını gecici bir muddet istifÂde ettirip rızıklandırdığı bir Âlem olan şu dunyada, mu ’min de kÂfir de, muttakî de fÂsık da zÂhiren karışık ve musÂvî imiş gibi bir manzara arz etse de, kıyÂmet gunu, hayır ve şer ehli, cok bÂriz bir şekilde birbirinden ayrılacaktır.
Nitekim Âyet-i kerîmenin ifÂdesiyle o Mahşer meydanında;
“Ey mucrimler! Bugun, (AllÂh ’ın rızÂsına ermiş mu ’min ve muttakî kullardan) ayrılın!” (YÂsîn, 59) diye nid olunacaktır. Sonrasında ise, mu ’min ve muttakîler Cennet ’e sevk olunurken, kÂfir ve fÂsıklar ise Cehennem ’e doğru suruklenecektir.
CenÂb-ı Hak, dunyada iken tercihini AllÂh ’a değil de nefsine itaatten yana kullanan, dolayısıyla Cehennem ’e sevk eden gunahlara dalan bedbahtların hÂlinden ibret dolu bir manzarayı Âyet-i kerîmelerde şoyle beyÂn etmektedir:
“(Cennettekiler) mucrimlere:
«–Sizi şu yakıcı ateşe sokan nedir?» diye uzaktan uzağa sorarlar. Onlar da derler ki:
«–Biz namaz kılanlardan değildik,
FukarÂya yemek yedirmezdik,
BÂtıla dalanlarla birlikte biz de dalardık,
Cez gununu de yalanlardık.
O hÂldeyken olum bize gelip cattı.» Artık şefaatcilerin şefaati onlara fayda vermez.” (el-Muddessir, 41-48)
Nereye Gitmek İstiyorsun? Omer bin Abdulazîz (r.a.) buyurur:
“Âhirette nereye gitmek istiyorsanız, hazırlığınızı ona gore yapın!”
Yani insan, obur cihanda, Cennet veya Cehennem ’e doğru iki muazzam akıştan hangisinde yer almak istiyorsa, kendisini oraya sevk edecek hÂl ve fiillerin icerisinde bulunmaya gayret etmek mecburiyetindedir.
Son nefesimizin Hakkʼa vuslat olarak gercekleşebilmesi icin, hayatımızın da vuslat iştiyÂkı icinde gecmesi îcÂb eder. Âkıbetimizin Cennet ve CemÂlullah olmasını istiyorsak, buna munasip hÂl ve davranışlar sergilememiz gerekir. Zira Âhiretimizin Cennet veya Cehennem oluşunu, bu dunyadaki hÂl ve amellerimizle kendimiz hazırlıyoruz.
“…Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.” (Âl-i İmrÂn, 117) Âyet-i kerîmesinde buyrulduğu gibi, insan, başına gelecek saÂdeti de felÂketi de kendi elleriyle hazırlıyor.
Cehennem azÂbı da AllÂh ’ın kuluna zulmu değil, uyarıldıkları hÂlde kulak asmayıp azÂba mustahak olan insanların kendi nefislerine yaptıkları bir zulumdur.
Şu kıssa bu hakîkati ne guzel îzah etmektedir:
Behlul DÂn Hazretleri, hikmetli nasihatleriyle devrinin insanlarını ve bilhassa Halîfe HÂrun Reşid ’i îkaz ve irşÃ‚d etmeye calışırdı. Halîfe de onun bu samimî hÂlini sever, saraya rahatca girip cıkmasına musÂade ederdi. Fakat Behlul DÂn Hazretleri bir muddet ortadan kayboldu. Uzun bir sure saraya uğramadı. Karşılaştıklarında HÂrun Reşid merakla sordu:
“–Behlul, coktandır gorunmedin, nerelerdeydin?”
Behlul:
“–Bana Cehennem ’i gosterdiler, oradaki vaziyeti seyrettirdiler.” diye cevap verdi.
HÂrun Reşid bu cevÂba şaşırarak:
“–Nasıl girdin oraya, ateş seni yakmadı mı?” dedi.
Behlul DÂnÂ, halîfeyi dehşete duşuren şu ibretli cevÂbı verdi.
“–Hayır, orada hic ateş gormedim. Cunku herkes ateşini dunyadan kendisi getiriyormuş!..”
Demek ki Cehennem ’deki alevleri tutuşturan, insanın kendi kotu hÂl ve sıfatları; Cennet bağlarını yeşerten de, yine insanın kendi guzel sıfat ve ahlÂkı olacaktır…
Nelerden Korkmalıyız? Zaman zaman meydana gelen buyuk felÂketlerde korkuya kapılıyoruz. Bir deprem oluyor, korkuyoruz; bir sel oluyor korkuyoruz. İflÂs etmekten, maddî imkÂnlarımızı kaybetmekten korkuyoruz. Elbette, bunlardan da beşer olarak korkmamız tabiîdir. Fakat esas korkmamız gereken; bizi CenÂb-ı Hak ’tan uzaklaştıran ve kalbî hayatımıza zehir serpen gunahlarımızdır.
Yahya bin MuÂz (r.a.) buyurur:
“Şaşılır o kişiye ki hastalık korkusuyla yiyecekten perhiz eder de Cehennem korkusuyla gunahtan perhiz eylemez.”
VelhÂsıl, gunahlarımızdan korkmalıyız: Dilimizden cıkan yanlış kelÂmlardan korkmalıyız. Merhamet ve şefkat fukarÂsı olmaktan korkmalıyız. İslÂm şahsiyet ve karakterini tevzî edememekten korkmalıyız. İslÂmʼın guler yuzunu sergileyememekten korkmalıyız. Bu hat ve noksanlıklarımız sebebiyle Âhirette karşılaşabileceğimiz dehşetli manzaralardan korkmalıyız. Butun gunahlardan korkmalıyız ki; son nefeste meleklerin mujdelediği “korku ve huzunden emin olan” bahtiyar kullardan olabilelim.
Gunahlardan Sakınmak CenÂb-ı Hak Âyet-i kerîmede:
“…Allah, kufurde ve gunahta ısrar eden hic kimseyi sevmez.” (el-Bakara, 276) buyurmaktadır.
Dolayısıyla gunahlar, kulu Cehennem yolcusu yapmaktadır. LÂkin gunahların da zÂhirîsi ve bÂtınîsi, yani gorunen ve gorunmeyeni, acık ve gizlisi vardır. Nitekim diğer bir Âyet-i kerîmede CenÂb-ı Hak, gunahların zÂhirîsinin yanında, bÂtınîsini de terk etmemizi şoyle emir buyurmaktadır:
“Gunahın acığını da gizlisini de bırakın! Cunku gunah işleyenler, yaptıklarının cezasını mutlak cekeceklerdir.” (el-En ’Âm, 120)
Demek ki insan; icki, kumar, zinÂ, hırsızlık, zulum ve emsÂli zÂhirî haramlardan uzak durmak zorunda olduğu gibi, kalbe zehir sacan bÂtınî haramlardan da sakınmak mecburiyetindedir.
EsÂsen zÂhirî gunahlar da, bÂtınî gunahların eseri ve neticesidir. Ayrıca bÂtınî gunahlar, ekseriyetle fark edilmediği icin daha cok işlenmektedir. Yine insanlar bu nevî gunahları umûmiyetle hafife almakta ve onlardan kurtulmak ve korunmak icin gereken dikkat ve hassÂsiyeti gostermemektedirler. HÂlbuki kalbî hastalıklardan olan kibir, haset, pintilik gibi cirkin huyları kalpten kazıyıp atabilmek de, en az zÂhirî gunahlardan sakınmak kadar ehemmiyetlidir.
Nitekim Ebû ’l-Hasan Harakānî Hazretleri şoyle buyurmuştur:
“Nasıl ki namaz ve oruc farzdır, îfÂsı mecburîdir, aynı şekilde (ibadetlerin makbul bir kıvam kazanabilmesi icin) gonulden kibri, hasedi ve hırsı bertaraf etmek de zarurîdir.”[1]
“Tandırdan elbisene bir kıvılcım sıcrasa, hemen onu sondurmeye koşuyorsun! Peki dînini yakacak olan bir ateşin, yani kibir, haset ve riy gibi kotu sıfatların kalbinde durmasına nasıl musÂade edebiliyorsun?!”[2]
GURUR NEDİR? - KİBİR NEDİR? Gurur ve kibir; kendini beğenip diğer insanlardan ustun tutmak ve yine kendinden başkasını hor ve hakir gormektir. Birbirinden ayrılmayan bu iki cirkin huy, dunyada huzursuzluk, Âhirette ise azap sebebidir.
Din kardeşlerini kucuk gorenler, Âhirette buyuk bir husrÂna dûcÂr olacaklardır. Zira Resûl-i Ekrem Efendimiz:
“İnsana gunah olarak, Musluman kardeşini kucuk gormesi yeter.” buyurmuşlardır. (Muslim, Birr, 32)
Cehennemi Vasıflar Âyet-i kerîmelerde, Cennet ’e girmeye mÂnî olan “gurur” ve “kibir” gibi Cehennemî vasıflar hakkında şoyle buyrulmaktadır:
“İşte Âhiret yurdu! Biz onu yeryuzunde boburlenmeyi ve bozgunculuk yapmayı istemeyenlere nasîb ederiz. Sonunda kazanclı cıkanlar, fenalıktan sakınanlardır.” (el-Kasas, 83)
“Kibirlenip de insanlardan yuz cevirme ve yeryuzunde boburlenerek yurume! Zira Allah; kendini beğenmiş, ovunup duran kimseleri asl sevmez.” (LokmÂn, 18)
“Onlara; «İcinde ebedî kalacağınız Cehennem ’in kapılarından girin! Kibirlenenlerin yeri ne kotu!» denilir.” (ez-Zumer, 72)
Kimler Cennet ’e Giremeyecek? Resûlullah Efendimiz bir gun şoyle buyurmuşlardı:
“Kalbinde hardal tanesi kadar îman olan hic kimse, Cehennem ’e girmez. Kalbinde hardal tanesi kadar kibir bulunan hic kimse de Cennet ’e giremez.” (Muslim, ÎmÂn, 148-149)
Ebedî saÂdet icin kalpteki îmÂnın ne buyuk bir cevher olduğunu, buna mukÂbil insanın rûhunu zehirleyen kibrin de, ne kadar vahim bir Âhiret felÂketi olduğunu vurgulayan bu nebevî beyan uzerine ashÂb-ı kirÂmdan biri:
“−YÂ ResûlÂllah! İnsan, elbisesinin ve ayakkabısının guzel olmasını istemez mi?” deyince, Resûl-i Ekrem Efendimiz şu karşılığı vermişlerdir:
“−Şuphesiz ki Allah guzeldir; guzelliği sever. Kibir (ise nîmetleri kendinden bilip o nîmetlerin gercek sahibine nankorluk ederek) hakkı inkÂr etmek ve insanları kucuk gormektir.” (Muslim, ÎmÂn, 147; Tirmizî, Birr, 61)
Yine Resûlullah Efendimiz, katı kalpli, kaba, cimri kimselerle birlikte, kurularak yuruyen kibirli insanların da Cehennem ehlinden olduğunu ifÂde etmiş[3] ve:
“Elbisesini kibirle yerde suruyen kimseye Allah merhamet nazarıyla bakmaz.” buyurmuştur. (Muslim, LibÂs, 42)
İlk İşlenen Gunah Gurur ve kibrin tarihi, İblis ’ten başlayarak Nemrudlar, Firavunlar, KÂrunlar ve Ebû Cehiller gibi nice ahmakların Âleme ibret olan Âkıbetlerinin bir sergisi mÂhiyetindedir. Kur ’Ân-ı Kerîm ’de, kibrin ilk temsilcisi olarak İblis gosterilmektedir. O, “Âdem ’e secde et!”[4] emr-i ilÂhîsi karşısında buyukluk taslamış, neticede bu kibri onu kufre suruklemiştir. Allah TeÂlÂ, İblis ’in bu davranışına karşı:
“«–Ey İblis! İki elimle yarattığıma secde etmekten seni alıkoyan nedir? Boburlendin mi, yoksa gercekten yucelmiş olanlardan mısın?» dedi.” (SÂd, 75)
Boylece onun ilÂhî emri ciğneyip secde etmeyişinin gercek bir yucelikle alÂkasının bulunmadığını ve sadece buyukluk kuruntusundan kaynaklandığını beyan buyurdu.
Nemrud da, Hazret-i İbrahim ’in (a.s.) “tevhid dÂvÂsı” karşısında kibre kapılarak:
“–Ben, İbrahim ’in (a.s.) soylediği semÂların Rabbine harp îlÂn ediyorum.” diyecek kadar şaşkınlaştı. Boylece buyukluk taslayıp etrafındakilere boburlenmek sûretiyle, kudret ve azametini değil, bilÂkis hamÂkat ve zavallılığını ortaya koymuş oldu.
HÂmÂn Kimdir? Firavun da veziri HÂmÂn ’a:
“–Bana tuğla pişirip yuksek bir kule yap ki, şu Mûs ’nın (a.s.) Rabbini araştırayım.” diyecek kadar ahmaklaşmıştır.
Ebû Cehil ve emsÂlleri de Resûl-i Ekrem Efendimiz ’in nubuvvetini vicdÂnen kabul ettikleri hÂlde, nefsÂniyetleri sebebiyle inkÂr etmişlerdi. Zira îmÂn ederek, o zamanlar ekseriyeti fakir ve kolelerden oluşan mu ’minlerin safında yer almayı gururlarına yediremedikleri icin budalaca bir inada suruklenmişler ve:
“…Bu Kur ’Ân, iki şehirden bir buyuk adama indirilse olmaz mıydı?” (ez-Zuhruf, 31) diyecek kadar gurur ve kibrin gayyÂlarına duşmuşlerdi.
O muşrikler, Hazret-i Peygamber ’in ebedî saÂdet dÂvetini ve getirdiği istikbÂl haberlerini, teşekkur ve minnetle karşılayacakları yerde, -ne hazindir ki- gurur ve kibirleri yuzunden cok cetin bir inatla, yuz kızartıcı menfîliklerle, alay, hakaret ve iz ’aclarla karşılamışlardı.
Hadîs-i şerîfte şoyle buyrulmuştur:
“Bir kimse kibirlene kibirlene sonunda zÂlimler grubuna kaydedilir. Boylece zÂlimlere verilen ceza ona da verilir.” (Tirmizî, Birr, 61/2000)
HASET NEDİR? Haset, başkalarına lûtfedilen nîmetleri kıskanarak bir mÂnÂda CenÂb-ı Hakk ’ın taksîmine kalben îtiraz etmektir.
Mesela KÂrûn, kendisine mÂnevî ilimler verilmesine rağmen, Hazret-i HÂrûn ’u (a.s.) kıskanıp haset etmesi sebebiyle helÂke dûcÂr olmuştur.
CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Yoksa onlar, AllÂh ’ın lûtfundan verdiği şeyler icin insanlara haset mi ediyorlar?..” (en-NisÂ, 54)
Kişide, haset illetinin mevcûdiyetini gosteren ilk alÂmet, haset ettiği kimseden nîmetin zevÂlini arzu etmek, nîmetin zevÂlini gorduğunde ise rahatlayıp sevinc duymaktır.
Haset İle İlgili Hadisler Resûlullah Efendimiz hadîs-i şerîflerinde biz ummetini haset illetinden şoyle îkaz buyurmuşlardır:
“Haset etmekten sakının. Zira ateşin odunu (veya otları) yiyip bitirdiği gibi, haset de iyilikleri yer bitirir.” (Ebû DÂvûd, Edeb, 44/4903)
“Size eski ummetlerin hastalığı sirÂyet etti: Bu, haset ve buğzdur. Bu kazıyıcıdır (yok edicidir). Bilesiniz ki; kazıyıcı (yok edici) derken sacı kazır demiyorum. O, dîni kazıyıcıdır…” (Tirmizî, Sıfatu ’l-KıyÂme, 57)
“Birbirinize kin tutmayınız, haset etmeyiniz, sırt donmeyiniz ve ilginizi kesmeyiniz. Ey AllÂh ’ın kulları, kardeş olunuz!” (BuhÂrî, Edeb, 57)
Hasetci, haset ettiği kimseye karşı, kin, ofke, ihÂnet, intikam, hîle, ayıplama ve kotuleme gibi aşağılık hisler icinde cırpınır durur. FÂnî omrunu faydasız hayaller ve zararlı kuruntular icinde ziyÂn eder. Dolayısıyla kalbî hayatına zehir sacar.
OFKE NEDİR? ÎtidÂl ve muvÂzeneyi bozan en muhim Âmillerden biri olan ofke, insanın zayıflık ve liyÂkatsizliğinin de bir gostergesidir. Aklî dengenin kısmen zaafa uğramasıdır. Cunku ofke gelince akıl baştan gider. Nitekim cinayet ve zulumlerin buyuk coğunluğu, ofke neticesinde meydana gelmiştir. Hayat kitabının ofke faslı, bir fÂcia tarihidir.
Şeytanın İşini Kolaylaştıran Zaaf Hakîkaten ofke, şeytanın işini kolaylaştıran en muhim insÂnî zaaflardan biridir. İnsan ofkelendiğinde şeytan, bir cocuğun topla oynadığı gibi o kimseyle oynamaya başlar.
En akıllı insan, ofkesine hÂkim olabilen kişidir. Yani ofke, aklın en buyuk duşmanıdır. Nitekim:
“Ofke gelir goz kararır, ofke gider yuz kızarır.” denilmiştir.
Zira ofke denizi kabaran bir insanın, kendine hÂkim olabilmesi cok zordur. Bu sebeple Peygamber Efendimiz, bu dirÂyeti gosterebilen mu ’minler icin şoyle buyurmuştur:
“Yiğit dediğin, gureşte rakibini yenen kimse değildir; asıl yiğit, kızdığı zaman ofkesini yenen adamdır.” (BuhÂrî, Edeb, 76)
Cennet ’e Goturecek Huy Ebu ’d-Derd (r.a.), Resûlullah Efendimiz ’e:
“–Bana Cennet ’e goturecek bir şey oğret!” deyince; Fahr-i KÂinÂt Efendimiz kendisine:
“–Ofkelenme!” buyurmuştur. (BuhÂrî, Edeb, 76; Tirmizî, Birr, 73)
CenÂb-ı Hak da rızÂ-yı ilÂhîsini tahsil icin ofkelerini yenebilen sÂlih kulları hakkında şoyle buyurur:
“O takv sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah icin harcarlar; ofkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da guzel davranışta bulunanları sever.” (Âl-i İmrÂn, 134)
Ancak burada şunu da ifÂde etmek gerekir ki ofke, nefsÂnî ve şeytÂnî yonden olunca kotu bir vasıftır. Eğer o, ilÂhî cihettense, yani Allah yolunda ve sırf Allah icinse, bu takdirde bir fazîlet olur. AllÂh ’ın rızÂsını kazanmak icin ofkeyi yenmek muhim olduğu kadar, gerektiğinde Allah icin ofkelenmek de son derece muhim bir vazifedir.
RİYA NEDİR? İki yuzluluk, gosteriş, sahte davranış demek olan riyÂ, amellerin sevÂbını yok eden cirkin bir vasıftır. İslÂm dîni, muslumanları hicbir zaman iki yuzlu ve samimiyetsiz bir davranış icinde gormek istemez. Nitekim Âyet-i kerîmede şoyle buyrulmuştur:
“HÂlbuki onlara ancak, dîni yalnız O ’na has kılarak ve hanifler olarak AllÂh ’a kulluk etmeleri, namaz kılmaları ve zekÂt vermeleri emrolunmuştu. Sağlam din de budur.” (el-Beyyine, 5)
Bir diğer Âyet-i kerîmede ise Rabbimiz, gosteriş veya birilerine duyurma (riy ve sum ’a) niyetiyle yapılan hayır ve iyiliklerin, bir hic uğruna heb edilmiş olacağını şoyle beyÂn etmektedir:
“Ey îmÂn edenler! AllÂh ’a ve Âhiret gunune inanmadığı hÂlde malını gosteriş icin harcayan kimse gibi, başa kakmak ve incitmek sûretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa cıkarmayın. Boylesinin durumu, uzerinde biraz toprak bulunan duz kayaya benzer ki, sağanak bir yağmur isabet etmiş de onu cıplak, puruzsuz bir kaya hÂline getirivermiştir. Bunlar kazandıklarından hicbir şeye sahip olamazlar. Allah, kÂfirleri doğru yola iletmez.” (el-Bakara, 264)
Kucuk Şirk Nedir? Unutulmamalıdır ki, tevhid akîdesinin ortaklığa tahammulu yoktur. Nitekim Resûlullah Efendimiz bir defasında:
“–Sizin icin en cok korktuğum şey, kucuk şirktir.” buyurmuştu. Yanındakiler:
“–Kucuk şirk nedir ey AllÂh ’ın Resûlu?” diye sordular.
Resûlullah Efendimiz şu cevÂbı verdi:
“–RiyÂ, yani gosteriştir. KıyÂmet gunu insanlar amellerinin karşılığını alırlarken, Allah TeÂl riy ehline:
«–Dunyadayken kendilerine murÂîlik yaptığınız/amellerinizi gostermek istediğiniz kimselere gidin! Bakın bakalım onların yanında herhangi bir karşılık bulabilecek misiniz?» buyurur.” (Ahmed, V, 428, 429)
KıyÂmet Gunu hesÂbı İlk Gorulecek Kişi Demek ki Allah icin yapılması gereken amellerde riy ve gosteriş, insanı şirke kadar goturebilen son derece tehlikeli bir hÂldir. Ebû Hureyre ’nin (r.a.) naklettiği şu hadîs-i şerîf de ibadetlerinde ihlÂsı kaybederek riyÂya kacan, benlik ve hevÂlarını on plÂna cıkaran kimselerin fecî Âkıbetini haber vermektedir:
“KıyÂmet gunu hesÂbı ilk gorulecek kişi, şehid duşmuş bir kimse olup huzûra getirilir. Allah TeÂl ona verdiği nîmetleri hatırlatır, o da hatırlar ve bunlara kavuştuğunu îtiraf eder.
CenÂb-ı Hak:
«–Peki, bunlara karşılık ne yaptın?» buyurur.
«–Şehid duşunceye kadar Sen ’in uğrunda cihÂd ettim.» diye cevap verir.
(Allah TeÂlÂ
«–Yalan soyluyorsun. Sen, “ne yiğit adam” desinler diye savaştın, o da denildi.» buyurur.
Sonra emrolunur da o kişi yuzustu Cehennem ’e atılır.
Bu defa; ilim oğrenmiş, oğretmiş ve Kur ’Ân okumuş bir kişi huzûra getirilir. Allah ona da verdiği nîmetleri hatırlatır. O da hatırlar ve îtiraf eder. Ona da:
«–Peki, bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» diye sorar.
«–İlim oğrendim, oğrettim ve Sen ’in rızÂn icin Kur ’Ân okudum.» cevÂbını verir.
(CenÂb-ı Hak
«–Yalan soyluyorsun. Sen “Âlim” desinler diye ilim oğrendin, “ne guzel okuyor” desinler diye Kur ’Ân okudun. Bunlar da senin hakkında soylendi.» buyurur.
Sonra emrolunur, o da yuzustu Cehennem ’e atılır.
(Daha sonra) AllÂh ’ın kendisine her ceşit mal ve imkÂn verdiği bir kişi getirilir. Allah verdiği nîmetleri ona da hatırlatır. Hatırlar ve îtiraf eder.
(Allah TeÂlÂ
«–Peki ya sen bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» buyurur.
(O varlıklı kul da
«–Verilmesini sevdiğin, rÂzı olduğun hicbir yerden (malımı) esirgemedim, sadece Sen ’in rızÂnı kazanmak icin verdim, harcadım.» der.
(CenÂb-ı Hak ona da
«–Yalan soyluyorsun. HÂlbuki sen, butun yaptıklarını “ne comert adam” desinler diye yaptın. Bu da senin icin zaten soylendi.» buyurur.
Sonra emrolunur, bu da yuzustu Cehennem ’e atılır.” (Muslim, İmÂre, 152)
CİMRİLİK NEDİR? Cimrilik, CenÂb-ı Hakk ’ın bir kimseye ihsÂn ettiği nîmetleri, o kişinin kendi nefsine hasretmesidir.
Âyet-i kerîmede şoyle buyrulur:
“De ki, Rabbimin rahmet hazineleri sizin elinizde olsaydı, onu harcayıp tuketmekten korkar, cimrilik ederdiniz. Zaten insan da pek cimridir.” (el-İsrÂ, 100)
HÂlbuki CenÂb-ı Hak, kullarının ne cimri ne de musrif olmalarını istemektedir. Bunun icin de Âyet-i kerîmede şoyle buyurmaktadır:
“Eli sıkı olma; busbutun eli acık da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini ceker durursun.” (el-İsrÂ, 29)
Gercek Mu ’minde Asl Bir Araya Gelmeyen İki Ozellik Resûlullah Efendimiz de hadîs-i şerîflerinde şoyle buyurmuşlardır:
“Gercek mu ’minde şu iki haslet asl bir araya gelmez: Cimrilik ve kotu ahlÂk!..” (Tirmizî, Birr, 41/1962)
“Zulumden sakınıp kacınınız. Cunku zulum, kıyÂmet gununde zÂlime zifiri karanlık olacaktır. Cimrilikten de sakınınız. Cunku cimrilik, sizden onceki ummetleri helÂk etmiş, onları birbirlerinin haksız yere kanlarını dokmeye, haramlarını helÂl saymaya sevk etmiştir.” (Muslim, Birr, 56)
“Her AllÂh ’ın gunu iki melek iner. Bunlardan biri:
«AllÂh ’ım! Malını verene yenisini ver!» diye du eder.
Diğeri de:
«AllÂh ’ım! Cimrilik edenin malını yok et!» diye beddu eder.” (BuhÂrî, ZekÂt, 27)
Cimrilerin Fecî Âkıbeti CenÂb-ı Hak, dunya servetine gonul kaptırıp, onu rızÂsı yolunda sarf etmeyen cimrilerin fecî Âkıbetini, Âyet-i kerîmede şoyle ifÂde buyurmaktadır:
“O ki, mal toplamış ve onu sayıp durmuştur. (O), malının kendisini ebedî kılacağını zanneder. Hayır! Andolsun ki o, Hutame ’ye atılacaktır. Hutame ’nin ne olduğunu bilir misin? AllÂh ’ın, tutuşturulmuş, (yandıkca) tırmanıp kalplerin ta ustune cıkan ateşidir.” (el-Humeze, 2-7)
Cimrilik, AllÂh ’ın lûtfuna değil, malına guvenip sığınmaktır. Malının kendisini ebedî kılacağını zannetmektir. HÂlbuki bir Hak dostu ne guzel soyler:
“Dunyadan ebedîlik isteme! Kendinde yok ki sana da versin!”
Şu fÂnî dunya gunlerini şuursuzca bir mal toplama ihtirÂsı icinde gecirenler, kabre girdikleri gun avuclarında topraktan başka bir şey bulamayacaklardır. Dunya malı yine dunyada kalacak, insan ise kendine biriktirdiği dunyalıkların ağır hesÂbıyla karşılaşacaktır.
Cennetliklerin Ozellikleri Resûlullah Efendimiz bir hutbesinde ashÂb-ı kirÂma şoyle hitÂb etmişlerdir:
“…Cennetlikler uc kısımdır:
Ÿ Kuvvet sahibi, Âdil, tasaddukta bulunan ve muvaffak olan kişi.
Ÿ Butun yakınlarına ve muslumanlara karşı merhametli ve yumuşak kalpli olan kişi.
Ÿ İffetli, namuslu ve ehl u ıyÂl sahibi olduğu hÂlde kimseden bir şey istemeyen kişi.
Cehennemliklerin Ozellikleri Cehennem ehli de beş kısımdır:
Ÿ Aklını, kendisini yanlışlardan korumak icin kullanmayan zayıf irÂdeli insan. Bunlar, aranızda tÂbî olarak bulunurlar, Âile ve mal edinmek (dînî, şahsî ve dunyevî bir fayda temin etmek) icin gayret etmezler.
Ÿ TamahkÂrlığını belli etmeyen hÂin kimse. Boylesi, hangi kapıyı calsa mutlak ihÂnet eder.
Ÿ Sabah-akşam her fırsatta malın ve ehlin hususunda seni aldatan kimse.
Ÿ Cimri ve yalancı.
Ÿ Kotu ahlÂklı, cirkin ve kaba sozlu kimse.”
Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- sozlerine devamla;
“Allah TeÂl bana; «Oyle mutevÂzı olun ki, kimse kimseye karşı ovunmesin, kimse kimseye karşı zulum ve haksızlık yapmasın!» diye vahyetti.” buyurmuşlardır. (Muslim, Cennet, 63-64)
Cimrilik Yapanlara Uyarı Şeyh SÂdî ’nin, dunya metÂına aşırı duşkunlukle cimrilikte bulunanlara yaptığı şu îkaz ne kadar ibretlidir:
“Para yığmakla yukseleceğini sanma. Duran su fen kokar ve kurur. Surekli bağışlamaya ve akıtmaya calış. Akan suya gok yardım eder. Yağmur yağdırır, sel gonderir, onu derya eder.”
Dolayısıyla asıl mÂrifet; comertlik, fedakÂrlık ve diğergÂmlıkla gonlu bir rahmet deryası hÂline getirip Hakk ’ın lûtfettiği nîmetleri Âhiret zenginliğine donuşturebilmektir. Bu bakımdan malın hayırlısı, sahibinden once Âhirete gonderilen; canın hayırlısı da Allah rızÂsı istikÂmetinde kullanılabilendir.
Es ’ad Erbilî Hazretleri şoyle buyurur:
“Kiracıların bir evden diğerine taşınırken butun eşyalarını beraberlerinde goturup, sevdikleri mallardan hicbir şeyi bırakmadıkları mÂlûmdur. HÂl boyle iken, insanların, her şeye muhtac oldukları kabir evine giderken sevdikleri eşyalarından kısmen olsun bir şeyi beraberlerinde goturmemeleri (infÂk edip kendilerinden once Âhirete gondermemeleri), gercekten hayret verici bir durumdur.” (MektûbÂt, s. 16, no: 5)
İSRAF NEDİR? İsraf, aşağılık duygusunu bastırmak icin yapılan bir guc gosterisidir.
CenÂb-ı Hak Âyet-i kerîmelerde şoyle buyurur:
“…İsraf etmeyin; cunku Allah, israf edenleri sevmez.” (el-En ’Âm, 141)
“İsraf edenler şeytanların arkadaşlarıdır...” (el-İsrÂ, 27)
Allah Resûlu Efendimiz de şoyle buyurmuşlardır:
“Allah TeÂl size; ana-babaya itaatsizlik etmeyi, verilmesi gerekeni vermeyip almaya hakkı olmayan şeyi istemeyi ve kız cocuklarını diri diri toprağa gommeyi haram kılmış; dedikodu yapmayı, cok soru sormayı ve malı israf etmeyi de mekruh kılmıştır.” (BuhÂrî, İstikrÂz 19, Edeb 6)
Malı israf etmek, onu CenÂb-ı Hakk ’ın rÂzı olmadığı bir sûrette harcamak demektir. Mal, insanın zarurî ihtiyaclarını temin etmesine ve kimseye el acmadan huzur icinde yaşamasına vesîledir. LÂkin onu har vurup harman savuranlar, bir muddet sonra başkalarına muhtac duruma duşerler. Diğer bir ifÂdeyle, malı Allah yolunda harcayıp Âhiret azığı yapmak, makbul ve sÂlih bir ameldir. İhtiyacı olan yakınlarından başlamak uzere insan malını dilediği gibi harcayabilir; bu harcama helÂldir. Dînin yasakladığı yerlere harcamak ise haramdır.
Bir de canın istediği, nefsin arzu ettiği yerlere yapılan mubah harcamalar vardır. İnsanların hÂline ve mal varlığına gore farklılık arz etmekle beraber, bu nevî harcamalar ekseriyetle israf sayılmaz. Orf ve gelenekler de bu hususta bir olcudur. Cok zengin bir kimsenin bazı meşrû zevkleri icin yaptığı bir harcama mÂkul karşılanabildiği hÂlde, orta halli birinin aynı şekildeki bir harcaması, israf sayılabilir.
Şu Âyet-i kerîme, malın sarf edilişi husûsunda en sağlam olcuyu ortaya koymaktadır:
“RahmÂn ’ın o has kulları ki, harcadıkları zaman ne israf ne de cimrilik ederler; ikisi arasında orta bir yol tutarlar.” (el-FurkÂn, 67)
Cirkin Huylar VelhÂsıl, israf da cimrilik de koku Cehennem ’de olan cirkin huylardır.
TECESSUS NEDİR? Ayıp ve kusur araştırmak demek olan tecessus, esasen kotu zanna dayanan nefsÂnî bir davranıştır.
Tecessus İle İlgili Ayet ve Hadisler “SettÂru ’l-Uyûb” olan CenÂb-ı Hak, insanların umûmu alÂkadar etmeyen şahsî kusur ve ayıplarının araştırılıp ortaya dokulmesine gazap eder. Nitekim Âyet-i kerîmede şoyle buyrulmaktadır:
“Allah, zulme uğrayanın dile getirmesi dışında, cirkin sozun acıklanmasını sevmez. Şuphesiz Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.” (en-NisÂ, 148)
Zira gizli kalmış kotuluk ve cirkinliklerin araştırılıp ortaya dokulmesi, onların Âdeta bulaşıcı bir hastalık gibi toplumda revac bulmasına sebebiyet verir. Bu yuzden, bu nevî hÂllerin şuyûu, vukūundan beterdir denilmiştir. Yani bunların duyurulup yayılması, toplum ahlÂkı icin daha buyuk bir tehlike teşkil eder.
Tecessus illetinde ağırlıklı olarak, herhangi bir muslumanın bir ayıbını, kusurunu veya sırrını bir şekilde oğrenip acıklamak gibi kotu bir niyet mevzubahistir. Bu ise, hem Kur ’Ân ’da hem de Sunnet ’te yasaklanmıştır.
Nitekim Âyet-i kerîmede Rabbimiz;
“…Birbirinizin gizli hÂllerini araştırmayın…” (el-HucurÂt, 12) buyurmaktadır.
Resûlullah Efendimiz de bu hususta şoyle buyurmuşlardır:
“Muslumanların ayıplarının, gizli durumlarının peşine duşer ve araştırmaya kalkışırsan, onların ahlÂkını bozarsın veya onları buna zorlamış olursun.” (Ebû DÂvûd, Edeb, 37)
“Kim bir topluluğun duyulmasını istemediği bir sozu oğrenmeye calışır (tecessus ile kulak hırsızlığı yapar)sa, kıyÂmet gunu kulaklarına eritilmiş kurşun dokulur.” (BuhÂrî, TÂbîr, 45)
Tecessus, din kardeşliği hukukuyla asl bağdaşmayan bir vasıftır. Nitekim İbn-i Mesut (r.a.), kendisine getirilerek hakkında;
“–Bu, sakalından şarap damlayan falanca kişidir.” denildiğinde o kimselere:
“–Biz ayıp ve kusur araştırmaktan men edildik. Bir kusur veya ayıp, kendiliğinden ortaya cıkarsa biz onun gereğini yaparız.” cevÂbını vermiştir. (Bkz. Ebû DÂvûd, Edeb, 37/4890)
Ayıp Ortmek Yine Ukbe bin Âmir ’in (r.a.) kÂtibi şoyle anlatır:
“Ukbe ’ye (r.a.):
«–Komşularımızdan bazılarının icki ictiğini fark ettim, zÂbıtayı cağırayım da onları yakalasın.» dedim. Bana:
«–Oyle yapma, onlara once nasihat et ve îkazda bulun!» dedi.
Ben de dediği gibi yaptım lÂkin vazgecmediler. Bunun uzerine Ukbe ’ye (r.a.):
«–Onlara nasihat ettim fakat bırakmadılar, zÂbıtayı cağıracağım.» dedim.
Ukbe (r.a.):
«–Yazıklar olsun sana! Oyle yapma! Cunku ben Resûlullah ’ın;
“Kim bir mu ’minin ayıp ve kusurunu orterse, sanki diri diri toprağa gomulmuş bir kız cocuğunu kabrinden cıkararak kurtarmış, ihy etmiş gibi olur.” buyurduğunu işittim.» dedi.” (Ahmed, IV, 153)
YALAN NEDİR? Yalan soylemek, kişiyi Cehennem ’e surukleyen vasıfların başta gelenlerinden biridir.
Nitekim bir gun Resûlullah Efendimiz:
“–Yalan yemin ile bir Muslumanın hakkını alan kimseye Allah Cennet ’i haram eder ve Cehennem ’i farz kılar.” buyurmuştu.
“–Az bir şey olsa da mı y ResûlÂllah?” diye soruldu.
Resûlullah Efendimiz:
“–Erak ağacından bir cubuk bile olsa!” buyurdu ve bu sozunu uc defa tekrarladı. (Muslim, ÎmÂn, 218; Muvatta, Akdiye, 11)
Yine Efendimiz diğer bir hadîs-i şerîflerinde de şoyle buyurmuşlardır:
“Şuphesiz ki sozde ve işte doğruluk, hayra ve ustun iyiliğe yoneltir. İyilik de Cennet ’e iletir. Kişi doğru soyleye soyleye Allah katında sıddîk (dosdoğru kimse) diye kaydedilir.
Yalancılık, yoldan cıkmaya (fucûra) surukler. Fucûr da Cehennem ’e goturur. Kişi yalancılığı meslek edinince Allah katında kezzÂb (cok yalancı kimse) diye yazılır.” (BuhÂrî, Edeb, 69)
MÂlum olduğu uzere yalan, dile ait bir Âfettir. Dil ise, insanın butun uzuvlarına ve amellerine tesir eden kalbin sozcusu durumundadır. Dolayısıyla yalan soylememek hususunda diline hÂkim olabilen kişi, kendisini hadîs-i şerîflerde haber verilen kotu Âkıbetten buyuk olcude korumuş demektir.
Ağzından Cıkan Her Sozu Yazan Melek CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Ey îmÂn edenler! Allah ’tan korkun ve doğru soz soyleyin ki Allah amellerinizi sÂlih hÂle getirsin ve gunahlarınızı bağışlasın...” (el-AhzÂb, 70-71)
Ayrıca mu ’min, ağzından cıkan her sozun melekler tarafından kayda gecirildiğini unutmayıp yalan sozden şiddetle sakınmalıdır. Nitekim CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“İnsan hicbir soz soylemez ki, yanında onu gozetleyen, yazmaya hazır bir melek bulunmasın.” (Kāf, 18)
Yalan Soylemenin Ahiretteki Cezası Nebiyy-i Ekrem Efendimiz de, yalan beyanda bulunmanın, kulu Âhirette dûcÂr edeceği Âkıbete dÂir şoyle buyurmuşlardır:
“Kim gormediği bir ruyayı gordum deyip anlatırsa, Âhirette yerine getirmesi mumkun olmayan bir işe, iki arpa tanesini birbirine duğumleme cezasına carptırılır…
Kim de herhangi bir canlının resim (ve heykelini) yaparsa, o da kıyÂmette, yapamayacağı hÂlde, «haydi buna can ver» diye zorlanarak azÂb edilir.” (BuhÂrî, TÂbîr, 45)
GIYBET NEDİR? Gıybet, bir muslumanın diğer bir musluman kardeşinin gıyÂbında konuşarak, duyduğunda uzuleceği veya utanacağı bir kusurundan bahsetmesidir. Allah TeÂlÂ, insanoğlunun izzet ve haysiyetine oyle buyuk bir değer vermektedir ki, onun kusurlarının gıyÂbında soylenerek şerefinin zedelenmesini, dînen cok ağır bir suc olarak îlÂn etmektedir. Bu keyfiyet, rahmeti gazabına gÂlip olan Rabbimiz ’in, gunahkÂr ve kusurlu kullarını dahî koruyup himÂye ettiğini gostermektedir.
Gıybetin Men Edilme Sebebi Bununla birlikte gıybetin men edilme sebebi, sadece CenÂb-ı Hakk ’ın “gunahkÂr bir kulunun bile hakkını muhafaza edip ona sahip cıkma” arzusundan ibÂret değildir. Bunun bir sebebi de gıybetin, toplum hayatındaki sulh ve sukûn ile kardeşlik duygularını zedeleyici bir rol oynamasıdır.
Gercekten de gıybet, İslÂm kardeşliğini bozan, ictimÂî nizÂmı altust eden, birlik ve beraberlik rûhunu yok ederek kalplere kin ve husûmet sacan buyuk gunahlardan biridir. Boyle olmakla beraber bircok kimse, cÂhilÂne bir duşunceye kapılarak, soylediklerinin gercek olmasıyla kendini avutur. HÂlbuki gıybet, zÂten mevcut olan bir kusurun soylenmesidir. Olmayan bir kusurun var olduğunu soylemek ise iftiradır. Bunu goz ardı ederek, gıybet eden kişinin, sozlerinin doğru olmasıyla tesellî bulması ve yaptığı yanlışı savunması, ancak curmunun vebÂlini artıran derin bir gaflet tezÂhurudur.
Gıybet Ne Demek? Nitekim Resûlullah Efendimiz bir gun:
“–Gıybet nedir, bilir misiniz?” diye sormuştu. AshÂb-ı kirÂm:
“–Allah ve Resûlu daha iyi bilir.” dediler. Hazret-i Peygamber:
“–Gıybet, din kardeşini hoşlanmadığı bir şeyle anmandır.” buyurdu.
“–Soylenen ayıp, eğer o kardeşimde varsa, ne dersiniz?” diye soruldu. Efendimiz:
“–Eğer soylediğin şey onda varsa gıybet ettin; yoksa ona iftira ettin demektir.” buyurdu. (Muslim, Birr, 70; Ebû DÂvûd, Edeb, 40/4874)
Olmuş Kardeşinin Etini Yemek CenÂb-ı Hak, ağır bir kul hakkı olan gıybetten titizlikle sakınmamız icin şoyle buyurmaktadır:
“…Biriniz diğerinizi arkasından cekiştirmesin. Biriniz, olmuş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Elbette bundan tiksinirsiniz. O hÂlde Allah ’tan korkun. Şuphesiz Allah tevbeyi cok kabul edendir, cok merhamet edendir.” (el-HucurÂt, 12)
Âyet-i kerîmede gıybetin; “olmuş kardeşinin etini yemek” şeklinde tasvîr edilmesi, bu curmun ne kadar ağır olduğunu cok acık bir sûrette ortaya koymaktadır. Bir insanın eti, diriyken dahî murdar ve haramdır. Olmuş kardeşinin kokuşmuş etini, ustelik bir de severek yiyebilmek, ne kadar dehşetli bir aklî, kalbî ve ahlÂkî bozulmaya işaret etmektedir.
Gıybet, ağır bir kul hakkıdır. Bir din kardeşinin dedikodusunu yapan, gidip ondan helÂllik istemelidir. Ustelik bunu isterken de ona butun samimiyetiyle; “Ben senin hakkında şoyle şoyle dedim, yanımda şunlar şunlar vardı…” diye acıkca îtirÂf etmesi îcÂb eder. Hatt yaptığı gıybet, şayet bir fitneye sebebiyet vermişse, bol bol istiğfÂr etmesi, sadakalar vermesi, CenÂb-ı Hakk ’a nedÂmetle yalvarıp af dilemesi îcÂb eder.
Yani gıybet, telÂfisi son derece zor olan kul haklarından biridir. Dolayısıyla dile sahip cıkıp onu boyle bir gunaha hic bulaştırmamak, en selÂmetli yoldur.
Gıybet Etmek Allah TeÂlÂ, gıybet etmeyi yasakladığı gibi onu dinlemeyi de yasaklamıştır. Cunku gıybete goz yumup onu dinlemek de zımnen ona iştirÂk etmeyi ifÂde eder.
Nitekim Abdullah Dehlevî Hazretlerinin oruclu olduğu bir gun, yanında sultÂnı kotulemişlerdi. Hazret:
“–Eyvah, orucumuz bozuldu!” buyurdu.
Bir talebesi:
“–Efendim, siz gıybet etmediniz ki!” dediğinde ise:
“–Evet, biz gıybet etmedik ama dinledik. Gıybette, soyleyen de dinleyen de aynıdır.” buyurdu.[5]
CenÂb-ı Hak, gercek mu ’minlerin bu tur mezmum sıfatlardan uzak olduğunu şoyle beyan buyurmaktadır:
“Onlar boş ve faydasız soz işittikleri zaman ondan yuz cevirirler...” (el-Kasas, 55)
“Onlar ki, boş ve yararsız şeylerden yuz cevirirler.” (el-Mu ’minûn, 3)
Cunku mu ’min, mes ’ûliyet şuuruna sahip insandır. Kendisine lûtfedilen her nîmet ve imkÂndan sorulacağını, yaptığı her hareketin hesÂbını vereceğini bilen kimsedir.
Nitekim CenÂb-ı Hak biz kullarını şoyle îkaz buyurmaktadır:
“Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına duşme. Cunku kulak, goz ve gonul, bunların hepsi, yaptıklarından sorumludur.” (el-İsrÂ, 36)
Gıybet İle İlgili Hadisler Resûlullah Efendimiz de hadîs-i şerîflerinde gıybetten sakınmaya dÂir şu îkazlarda bulunmuşlardır:
“Ey diliyle îmÂn edip de kalplerine îman tam olarak yerleşmeyen kimseler! Muslumanların gıybetini yapmayınız, kusurlarını da araştırmayınız! Kim muslumanların kusurlarını araştırırsa Allah da onun kusurlarını araştırır. Allah kimin kusurlarını araştırırsa, onu evinin ortasında bile olsa rezil eder.” (Ebû DÂvûd, Edeb, 35; Tirmizî, Birr, 85; İbn-i Kesîr, Tefsîr, IV, 229)
“AllÂh ’a ve Âhiret gunune inanan, ya hayır soylesin ya da sussun!” (BuhÂrî, Edeb, 31)
“Dilini tutan kurtuldu.” (Tirmizî, Kıyamet, 50; DÂrimî, Rikāk, 5)
“Kim bir mu ’mini bir munÂfığa (gıybetciye) karşı himÂye ederse, Allah da onun icin, kıyÂmet gunu, etini Cehennem ateşinden koruyacak bir melek gonderir. Kim de muslumana kotulenmesini dileyerek bir iftira atarsa, Allah onu kıyÂmet gunu, Cehennem koprulerinden birinin ustunde, soylediğinin (gunahından arınıp) cıkıncaya kadar hapseder.” (Ebû DÂvûd, Edeb, 36/4883)
VelhÂsıl gıybet, nefse mağlûp olmanın, kalpteki yanlış duyguların ve kotu ahlÂkın bir gostergesidir. Hem dunya hem de Âhiret hayatını berbÂd eden mÂnevî bir illettir.
Buna rağmen maalesef nice insan, hicbir ic sıkıntısı duymadan, Âdeta tatlı bir mûsikî dinler gibi gayet rahat bir sûrette bu gunaha duşmekte, hatt onu alışkanlık hÂline getirmektedir. Rabbimiz bu ve benzeri butun zÂhirî ve bÂtınî haramlara karşı son derece hassas ve muteyakkız olabilmeyi cumlemize nasîb eylesin.
Kaynak: Osman Nûri Topbaş, Ebediyet Yolculuğu, Erkam Yayınları
[1] AttÂr, Tezkire, s. 629.
[2] Harakānî, Nûru ’l-Ulûm, s. 239.
[3] BuhÂrî, Tefsîr 68/1, EymÂn 9, Edeb 61; Muslim, Cennet 46, 47.
[4] Bkz. el-Bakara, 34.
[5] Abdulganî bin Ebî Saîd, Huvelganî RisÂlesi, s. 152.
Kaynak: Osman Nûri Topbaş, Ebediyet Yolculuğu, Erkam Yayınları


İslam ve İhsan