Haccın edasının farz olmasının şartları nelerdir?İslam dininde haccın edasının şartları:
A - ORTAK ŞARTLAR: 1) Sağlıklı olmak: Ebû Hanîfe ve MÂlik ’e gore sağlıklı olmak, hacla yukumlu olmanın bir şartı olduğu icin, sağlıklı olmayan kimseye hac farz olmaz. Bu yuzden yerlerine vekil gondermeleri de gerekmez.
Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed ile ŞÃ‚fiî ve Hanbelî fakihlerine gore ise, yukarıda belirtilen yukumluluk şartları bulunduğu halde, hacca gitmesine engel surekli bir hastalığı veya sakatlığı olanlar, kendi yerlerine vekil gondermeli veya buna fırsat bulamazsa vasiyet etmelidir. Fiilen hac etmeye engel olan hastalık ve sakatlıklar arasında korluk, koturumluk ve hac yolculuğuna dayanamayacak derecede hastalık veya yaşlılık durumları sayılmıştır. Ancak bedel gonderdikten sonra aczleri kalkarsa haccı kendilerinin yeniden yapması gerekir.[1]
2) Yol guvenliğinin bulunması: Hanefî ve Hanbelîler ’de fetvÂya esas olan goruşe gore yol guvenliğinin bulunması haccın edasının şartlarındandır. ŞÃ‚fiî ve MÂlikîler ’e gore ise, yol guvenliği “istitÂa” kapsamında gorulerek yukumluluk şartları icinde sayılmıştır. Yaygın bulaşıcı hastalık, haccı etkileyecek savaş şartları, eşkiya baskını, yollarda oldurulme riski yol guvenliğini kaldıran durumlar arasında sayılabilir.
Kadın icin yol guvenliği; yanında kan veya sihrî (evlilikle doğan hısımlık) hısımlardan fÂsık olmayan akıllı, ergen veya murÂhık (12 yaşla ergenlik cağı arasındaki erkek cocuk) olan mahrem (surekli evlenme yasağı bulunan) birisinin veya kocasının bulunmasıyla gercekleşir. Kadının yanında kocası veya mahrem bir hısımı olmaksızın, Mekke ’ye uc gun uc gece (sefer mesafesi) ve daha uzak yerden gelerek hac yapması harama yakın mekruh sayılmıştır. Bununla birlikte, yanında mahremi olmaksızın hac yapan kimsenin haccı, kerÂhetle birlikte cÂiz olur. Mahremin bulunması yukumluluk şartıdır. Ed şartı, diyenler de vardır. Gunumuzde yaygın fesat yuzunden, kadın sut erkek kardeşiyle yolculuk yapamaz. Cunku genc sıhrî (evlilikle oluşan) hısımlarda olduğu gibi, sut hısımıyla başbaşa kalmak (halvet) mekruhtur. ŞÃ‚fiîler buna “kadının, kafilede guvenilir diğer kadınlarla birlikte hac yapabileceği” [2] esasını ilÂve ederler.
3) Hac icin bir dış engelin bulunmaması: Tutukluluk veya yurt dışına cıkma yasağı gibi yolculuğa cıkmayı engelleyen bir durumun hac mevsimine rastlaması da, haccın edasına engel olur. Obur şartları taşısa bile, bu kişi haccı sonraki yıllara geciktirir.
B – KADINLARLA İLGİLİ OZEL ŞARTLAR: Haccın edasıyla doğrudan ilgisi olmamakla birlikte, sadece kadınlara ilişkin başka hukumlerin bir sonucu olarak iki şart daha eklenmiştir. Yanlarında eşi veya bir mahreminin bulunması, iddetli olmaması. Aşağıda bunları kısaca acıklayacağız.
1) Kadının yanında eşi veya başka bir yakınının bulunması: Hanefîlere gore, seferîlik hukumlerinin uygulanacağı uzaklıktaki bir mesafeyi katetmek durumunda olan kadınlar, tek başlarına hac yolculuğuna cıkamazlar. Boyle bir durumda kendilerine haccın farz olması icin yanlarında eşi veya mahrem bir hısımının bulunması gereklidir. Hadislerde, “Kadının, yanında kocası veya mahremi olmadıkca uc gunden uzun yola cıkması helal olmaz.” [3] “Bir kadın, yanında kocası bulunmadıkca hac yapmasın” [4] buyurulur.
ŞÃ‚fiîler ise kadına, guvenilir kadınlarla birlikte olunca, haccı gerekli gorurler. Yol arkadaşı olarak tek kadın yeterli değildir. MÂlikîler ’e gore ise kadın, yalnız kendilerine emÂnet edilmiş kadın arkadaşları veya yalnız erkekler yahut da erkek-kadın karışık bir toplulukla birlikte hac yapabilir. Bu iki mezhebin dayandığı delil; “Oraya gitmeye gucu yeten herkesin, o evi hac yaparak ziyaret etmesi, Allah ’ın insanlar uzerinde bir hakkıdır.” [5] Âyetinin genel anlamıdır. Bu yuzden, kadın kendisi aleyhine kotulukten guvende olunca, diğer şartlara da sahipse, ona hac farz olur.
Mahrem ifadesi nesep, sut veya sıhrî hısımlık yuzunden kendisiyle evlenmek suresiz olarak haram olan kimseleri icine alır. Oğul, torun, baba, dede, sutoğul, sutkardeş, damat, kayınpeder gibi. Kız kardeşin, hala veya teyzenin kocası olmak, gecici evlenme engeli doğurduğundan, eniştelerle hac yolculuğu cÂiz olmaz.
ŞÃ‚fiî ve MÂlikîler ’le diğer fakihler arasındaki bu goruş ayrılığı, bir farzı if icin yapılacak yolculuğa mahsustur. Hac yolculuğu boyledir. İhtiyÂrî yolculuklar ise, icm ile buna kıyas edilemez. İbn Abbas (r.a) ’ten rivÂyete gore Rasûlullah (s.a.s) şoyle buyurmuştur: “Bir erkek, bir kadınla yanlarında mahrem biri bulunmadıkca yalnız kalmasın. Kadın, yanında mahremi bulunmadıkca yolculuk yapmasın.” Bir adam kalktı: “Ey Allah ’ın Elcisi! Karım hac yolculuğuna cıktı. Ben ise falanca gazveye yazıldım. Hz. Peygamber şoyle buyurdu: “Git ve karınla birlikte hac yap.” [6]
2) İddetli olmaması: Hac yapacak kadının boşanma veya vefÂttan dolayı iddetli olmaması gerekir. Boşanan kadın, uc hayız ve temizlenme suresince,[7] kocası vefat eden kadın 4 ay 10 gun sureyle,[8] hÂmile kadın ise doğuma kadar iddet bekler.[9] Kur ’an ’da şoyle buyurulur: “Boşadığınız kadınları evlerinden cıkarmayın, kendileri de cıkmasınlar.” [10] Haccın başka bir vakitte edÂsı mumkundur. İddet ise ancak ozel bir vakitte soz konusu olur.[11] Hanefîlere gore ed şartı olan bu durum, diğer mezheplerde yukumluluk şartı sayılmıştır.
Eda şartlarını taşıyan kimselerin bizzat hac yapmaları, bu şartlardan herhangi birinin gercekleşmemesi durumunda vekil (bedel) gondermeleri veya bunu vasiyet etmeleri gerekir.
C – HACCA ENGEL OLABİLEN DİĞER DURUMLAR: 1) Ebeveyn: Ana veya baba Mekkeli olmayan cocuğunu nÂfile hac veya umre icin ihrÂma girmekten alıkoyabilir. Ancak farz hacca engel olamaz. Cunku ebeveyne itÂat ve hizmet nÂfile ibadetten daha ustundur. Farz hac ’da ana babadan izin almak ise sunnet hukmundedir.
2) Evlilik: İslÂm hukukcularının coğunluğuna gore koca, obur şartlar bulununca karısının farz haccına engel olamaz. Cunku bu, ilk yukumluluk yılında (fevr&#238 farz olmuştur. ŞÃ‚fiîler ’e gore ise koca, karısını farz veya sunnet hacdan alıkoyabilir. Cunku kocanın hakkı onceliklidir. Hac ibÂdeti ise omur boyu if edilebilir.
3) Kolelik: Efendinin kolesini farz veya nÂfile hacdan alıkoyma hakkı vardır. Ancak kole onun izniyle ihrÂma girmişse, artık hac veya umreyi tamamlamasına engel olamaz.
4) Hapis: Haksız olarak veya maddî sıkıntı icinde olduğu halde, bir borctan dolayı hapiste bulunmak hac engelidir.
5) Borcluluk: VÂdesi gelen borcu odemek icin başka bir malı olmayan borclunun hac yapmasına, alacaklı engel olabilir. VÂdesi gelmeyen borclar ise hac engeli teşkil etmez.
6) Hacr altında bulunmak: Sefih olan kimse veli veya vasînin izni olmadıkca hac yapamaz. Sefih; malını sacıp savuran, akılsızca harcayan kimse demektir.
7) Hacdan engellenme: (ihsÂr) Hac veya umre icin ihrÂma girmiş olan kimsenin, duşmanın engel olması, hapse duşmesi veya hastalık gibi bir sebeple hac veya umreyi tamamlayamadan ihramdan cıkmak zorunda kalmasıdır. Boyle bir engelle karşılaşmaya “ihsÂr”, karşılaşan kimseye de “muhsar” denir. Olum veya malını verme dışında engeli aşmaya gucu yetmeyen ihramlı kişi, engelin kalkması umulan bir sure bekledikten sonra ihramdan cıkabilir. Ancak bu durumda kurban kesmesi gerekir.
8) Hastalık: Bir kimse ihrÂma girdikten sonra hastalansa, Ebû Hanife ’ye gore, muhsar sayılır ve ihramdan cıkabilir. ŞÃ‚fiî, MÂlik ve Ahmed İbn Hanbel ’e gore ise, ihramda iken hastalanan kimse, uzun surse bile iyileşinceye kadar ihramlı olarak kalır.[12]
Dipnotlar:
[1] İbn Âbidîn, age, IV, 422. [2] KÂsÂnî, age, II, 121-125; MeydÂnî, LubÂb, I, 177; İbn Âbidîn, Reddu ’l-muhtÂr, II, 194-199; ŞîrÂzî, age, I, 196-198; Zuhaylî, age, III, 25-32. [3] BuhÂrî. Taksîr, 4; Muslim, Hac, 413; Ebû DÂvud, MenÂsik, 2. [4] ŞevkÂnî, age, IV, 491. [5] Âl-i İmrÂn, 3/97. [6] BuhÂrî, NikÂh, 111, CihÂd, 140, 181; Muslim, Hac, 424. [7] Bakara, 2/228. [8] Bakara, 2/234. [9] TalÂk, 65/4. [10] TalÂk, 65/1 [11] Zuhaylî, age, III, 36, 37. [12] KÂsÂnî, age, II, 130; İbn KudÂme, Muğnî, III, 240; İbn Âbidîn, age, II, 200.
Kaynak: Prof. Dr. Hamdi Donduren, Delilleriyle İslam İlmihali, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan