Yakın bir zaman once yaşamış olduğumuz COVID-19 pandemisi gercekten de modern insanın gorduğu en korkutucu salgın hastalıklardan bir tanesiydi ancak şoyle bir gecmişe baktığımız zaman bunun cocuk oyuncağı olduğunu goruyoruz. Cunku tarihte kara olum, kara veba gibi isimlerle anılan bir veba salgını donemi yaşandı. Kara veba duşunduğumuzden cok ama cok daha olumculdu.
Pek cok salgın hastalık gibi kara veba da Asya ’da ortaya cıkmış ve oradan dunyaya yayılmıştı. Ozellikle Avrupa ’da aktif olduğu donem gorece kısa surmuş olmasına rağmen o kadar olumcul bir hastalıktı ki kelimenin tam anlamıyla dunya tarihini değiştirmişti. Ortaya cıkması gibi bitmesi de şans eseri olan kara veba nedir, nasıl ortaya cıktı, kac kişiyi oldurdu gelin tum detaylarıyla inceleyelim.
Kısaca tanımlayarak başlayalım; Kara olum olarak da bilinen kara veba nedir? Yersinia pestis isimli bakteri kaynaklı bir hastalık olan vebanın, 14. yuzyılda Asya ’da ortaya cıkıp daha sonra Avrupa başta olmak uzere tum dunyaya yayılması ile birlikte bu hastalık kara veba, kara olum gibi isimlerle anılmıştır. Hayvandan insana ve daha sonra da insandan insana bulaşmaktadır. Aktif olduğu donemde on milyonlarca insanın olumune neden olmuştur.
Kara veba hastalığı neden bu kadar olumcul? Bir kez kara veba bakterisini kaptığınız zaman hemen mudahale edilmediği takdirde 72 saat icinde olumcul noktaya geliyordunuz. Bu hastalık kasıkta ve koltuk altında bulunan lenf bezlerinde siyah bir şişliğe neden oluyordu. Daha sonra bu şişlik tum vucutta hıyarcık adı verilen şişlikler olarak yayılıyor ve ic kanamaya neden oluyordu. Tum bu surec boyunca kişi şiddetli eklem ağrıları ve yuksek ateş yaşıyordu. O donem bu bakteri ile nasıl mucadele edileceği bilinmediği icin birkac gun icinde kişi oluyordu.
Kara veba nerede, ne zaman ortaya cıktı? Avrupa ’da yaşanan kara veba salgını 1347 - 1352 yılları arasında yaşanmıştır. Ancak kara veba burada değil, Asya ’da ortaya cıkmış ve daha sonra ticaret gemileri ile bu kıtaya gelmiştir. İlk ortaya cıktığı yerin ise bugun Kırgızistan sınırları icerisinde yer alan bir bolge olduğu tahmin ediliyor.
1880 ’li yıllarda bolgede yapılan kazılarda bulunan bazı mezar taşları uzerinde 2017 yılında yeniden inceleme yapıldı ve olum tarihlerinin 1338 ve 1339 olduğu goruldu. DNA calışmalarına gore burada kara vebanın olduğu ve insanların olumune neden olduğu tespit edildi.
Daha da gecmişe gitmek gerekirse 1330 ’lu ve 1350 ’li yıllarda Cin ’de bu hastalık yuzunden on milyonlarca insanın olduğu zaten biliniyor. İpek Yolu ’nu kullanan tuccarlar buradaki kara veba bakterisini Avrupa ’nın iclerine kadar goturerek tum dunyanın bu hastalığa maruz kalmasına neden oldular.
İyi ama nasıl oldu da kara veba bu kadar yayıldı? Kara veba hastalığının Avrupa ’da yayılmasının birincil nedeni ticaret gemileridir. Tuccarlar, bu gemilerin icerisinde farkında olmadan kara veba bakterisi taşıyan kemirgenleri de taşıyorlardı. O gemiler Avrupa limanlarına yanaşınca indirilen mallarla beraber bu kemirgenler de karaya cıktı ve Avrupalılar daha once hic karşılaşmadıkları bir bakteri ile tanışmış oldular. Salgından korkup kacan insanlar aslında farkında olmadan hastalığın daha da yayılmasına neden oldular.
Kara veba yayılmasının daha farklı bir nedeni olduğu da soylenir. O donem dunyanın buyuk bir bolumune hakim olan ve saldırgan politikalar izleyen Moğollar, zaten kara veba ile coktan tanışmış ve ağır kayıp vermişlerdi. Cenevizliler ile aralarındaki barış bozulunca pek cok şehir Moğollar tarafından kuşatma altına alındı. Moğollar bugun biyolojik savaş olarak adlandırabileceğimiz bir taktik ile veba yuzunden olmuş insanların bedenlerini mancınıklarla bu şehirlerin icine fırlattılar ve boylece hastalığı bu kapalı şehirlere de bulaştırmış oldular.
Tabii tum sucu Moğollara atmak doğru olmaz. O donem zaten dunya giderek global hale geliyor ve farklı medeniyetler sık sık ticaret nedeniyle etkileşime giriyordu. Bu ticari faaliyetler sırasında kara veba Bağdat ’a, o donem Bizans ’ın elinde olan İstanbul ’a, Mısır ’a, Şam ’a, İskenderiye ’ye, İtalya ’ya ve Hint Okyanusu kıyısındaki şehirlere kolayca yayılmıştır.
Tarihin en buyuk kayıpları bu donemde yaşandı; Kara veba yuzunden kac kişi oldu? Cin ’de on milyonlarca insanın kara veba yuzunden olduğu biliniyor ama Asya ’da ve Kuzey Afrika ’da ne gibi sonucları oldu aslında tam olarak bilmiyoruz. Avrupa ’ya baktığımızda 1347 ve 1352 yılları arasında korkunc bir kayıp olduğunu soyleyebiliriz. Cunku kara veba bulaşan uc kişiden ikisi oluyordu ve bu da bazen bir bolgenin yuzde 30, hatta yuzde 50 ’sinin olmesine neden oluyordu.
O donem Avrupa ’da yalnızca kara veba yuzunden 25 ile 30 milyon arasında kişinin olduğu tahmin ediliyor. Bu da Avrupa nufusunun yuzde 30 ile yuzde 60 ’ının olduğu anlamına gelir. Ancak bazı bolgelerde bu kayıp yuzde 80 ’e varabiliyordu. Orneğin o zaman 85 bin nufuslu olan Floransa ’da 50 bin kişi olmuştu. Donemin kayıtlarına gore gunde bin kişiye yakın cenaze defnedildiği gunler oluyordu.
Peki kara veba nasıl bitti?
Kara vebayı yok eden uc temel etken; sosyal izolasyon, hijyen ve karantina olmuştur. Orta Cağ Avrupa şehirleri kelimenin tam anlamıyla korkunctu. Hijyen soz konusu bile değildi, her yerde kemirgenler vardı, şehre kimlerin girip cıktığı belli değildi, temiz icme suyu bulmak bile olanaksızdı.
İlk onlem olarak şehirlere gelen gemiler limana yanaştırılmadan once 40 gun boyunca acıkta bekletildiler ve boylece bakterilerin yeniden girişi onlenmiş oldu. İnsanlar kırsal kesimlere giderek sosyal izolasyon sağlandı ve boylece insandan insana geciş onlendi. Kırsal kesimdeki temiz sular sayesinde hijyen koşulları arttırıldı ve boylece var olan bakteri de olumcul hale gelmeden yok edilmiş oldu.
Yani kara veba bir aşı ya da ilac sayesinde değil, uzak durularak bitirilmiş oldu. Zaten salgın bir anda bitmedi. Once yavaş yavaş etkisi azaldı. Aslında sonraki uzun yıllar boyunca bolgesel olarak da bazı salgınlar goruldu ancak insanlar artık kara vebayı tanıdıkları icin izolasyon koşullarına uydular ve yayılmasını onlediler.
Kara vebanın sosyal etkileri bugun bile suruyor:
Kara veba Avrupa ’yı oyle bir etkiledi ki nufusun eski haline gelmesi iki yuzyıldan fazla surdu. İnsanlar salgından kacmak icin şehirleri bırakıp kırsal kesime goc etmeye başladı. Hic kimse bu hastalığın nedenini bilmediği icin kiliseye ve krala duyulan guven azaldı. Korkunc olan ise insanlar bunun tanrının bir cezası olduğunu duşundukleri icin her nedense Yahudileri suclayıp onlara saldırdılar ve binlerce Yahudi Polonya bolgesine kacmak zorunda kaldı.
O kadar cok insan olunce işci sayısı da azalmıştı ve boylece hayatta kalan işciler cok değerli hale geldi. Daha onceden toprak ağalarının eline bakmak zorunda kalan işciler değerlenince eski anlamdaki serflik ve feodalite sistemi sallanmış oldu. Ellerindeki gucu bilen işciler pek cok yerde isyan ederek haklarını talep ettiler.
Uzun suren kıtlıklar yaşandığı icin kara vebanın bir yan etkisi olarak aclıktan olen insan sayısı da epey fazlaydı. Yine de 14. yuzyılın sonlarına doğru yeniden refah yukseldi, sıradan koyluler bile sahipsiz toprakları işleyerek zenginleştiler. Ortaya yeni bir zengin sınıfı cıktığı icin yasalar değişti ve kadınların mulkiyet hakkı geliştirildi.
McMaster Universitesi'nde gorevli genetik bilimci Prof. Hendrik Poinar ’a gore o donem insanlar kara veba bakterisine karşı bir tur mutasyon geliştirerek hayatta kalmışlardı. Daha ilginc olan ise bu mutasyon hala bazılarımızda mevcut. Kotu olan ise bu mutasyon yuzunden bazı hastalıklara karşı olum riskimiz artıyor. Yani atalarımızı kurtaran mutasyon, bizim olum nedenimiz olabilir.
Tarihin gorduğu en olumcul salgınlardan bir tanesi olan kara veba nedir, nerede ve ne zaman ortaya cıktı, nasıl bitti gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bugun veba gibi bir derdimiz olmasa bile mucadele etmek zorunda kaldığımız hastalıkların sayısı cok daha fazla.
Kaynaklar: BBC, World History, Khan Academy Webtekno'yu Threads'de takip et, haberleri kacırma