FIFA Dünya Kupası, uluslararası alanda futboldan sorumlu en üst düzey yönetim organı olan Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği (FIFA) üyesi ülkelerin erkek millî takımlarının katılabildiği uluslararası futbol turnuvası. 1930'daki ilk turnuvadan beri, II. Dünya Savaşı sebebiyle gerçekleştirilemeyen 1942 ve 1946 yılları dışında dört yılda bir düzenlenmektedir.
Turnuvanın geçerli statüsünde, turnuva öncesindeki üç yıl boyunca süren eleme aşaması vardır. Günümüz itibarıyla FIFA üyesi 211 ülkenin katılabileceği elemeleri geçmeyi başaran takımlar, FIFA Dünya Kupası Finalleri adını taşıyan final aşamasında mücadele eder. Finallerde, o yılın turnuvasına ev sahipliği yapmasından ötürü eleme oynamaksızın direkt olarak katılan ev sahibi ülke veya ülkelerle birlikte toplamda 32 millî takım yer alır. Dörder takımdan oluşan sekiz gruba ayrılan katılımcılar, bu ilk aşamada grubundaki diğer takımlarla birer maç yaptıkları birinci turda yarışır. Grupları ilk iki sırada tamamlayan takımlar, tek maçlı eliminasyon sistemiyle gerçekleştirilen ikinci aşamaya geçer. Final maçını kazanan takım şampiyon olurken üçüncü takımı belirleme amacıyla yarı finalde kaybedenler arasında bir üçüncülük maçı oynanır.
Günümüze kadar düzenlenmiş olan toplam 21 turnuvada 8 farklı takım şampiyonluğa ulaşmıştır. Her turnuvaya katılmış olan tek takım konumundaki Brezilya, kazandığı beş şampiyonluk ile kupanın en başarılı takımıdır. İtalya ve Almanya dörder; Arjantin, Fransa ve Uruguay ikişer; İngiltere ve İspanya ise birer şampiyonluk kazanmıştır. Son şampiyon, 2018'deki turnuvada şampiyon olan Fransa'dır.
Tarihçe ve arka plan
Arka plan
1928 Yaz Olimpiyatları'ndaki Uruguay-Almanya maçından bir görünüm.
Dünyada ilk uluslararası millî futbol maçı 20 Kasım 1872'de Glasgow'da İskoçya ve İngiltere arasında oynandı ve 0-0 bitti.[1] İlk uluslararası turnuva ise 1884 yılında düzenlenmeye başlanan British Home Championship'ti.[2] 20. yüzyılda tüm dünyada popülerleşmesinin ardından futbol, 1900 ve 1904 Yaz Olimpiyatları'nda madalya verilmeyen gösteri sporu olarak yer aldı (daha sonraları Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından resmî yarışma olarak kabul edildi). 1906 Ara Olimpiyatları'nda da futbol kendine yer buldu.
1904'te kurulan Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği (FIFA), 1906'da İsviçre'de Olimpiyatlar dışında bir uluslararası futbol turnuvası organize etmeye çalışsa da bu girişim başarılı olamadı. Londra'da düzenlenen 1908 Yaz Olimpiyatları'nda futbol ilk kez resmî yarışma olarak kabul edildi. İngiltere amatör millî takımı tarafından temsil edilen Büyük Britanya, hem bu etkinlikte hem de Stockholm'deki 1912 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazandı.
1914'te FIFA, Olimpiyat Oyunları'ndaki futbol müsabakalarını "dünya amatör futbol şampiyonası" olarak tanıdı ve organizasyonunu üstlendi. Bu hamleyle birlikte resmî olarak tanınan ilk kıtalararası futbol turnuvası olan 1920 Yaz Olimpiyatları kapsamındaki futbol turnuvası, on üç Avrupa takımının yanı sıra bir Afrika takımı olan Mısır'ın katılımına sahne oldu. Bu turnuva Belçika'nın şampiyonluğuyla sona ererken 1924 ve 1928'de düzenlenen sonraki iki Olimpik futbol turnuvasını Uruguay kazandı.
II. Dünya Savaşı öncesindeki dönem
1930 FIFA Dünya Kupası Finali'nde Uruguay oyuncusu Héctor Castro'nun, Arjantin karşısında durumu 4-2'ye getiren golü.
Olimpiyatlar'daki futbol turnuvalarındaki organizasyon başarılarının ardından FIFA Başkanı Jules Rimet'nin önderliğinde, Olimpiyatlar dışında uluslararası bir futbol turnuvası düzenlemek için çalışmalara başlandı. 28 Mayıs 1928'de Amsterdam'daki FIFA Kongresi'nde ayrı bir dünya şampiyonası düzenlenmesine karar verildi ve ertesi yıl düzenlenecek olan ilk Dünya Kupası'na Uruguay'ın ev sahipliği yapması kararlaştırıldı.Seçilen ülkelerin ulusal futbol federasyonlarına kupaya katılım için davet gönderildi. Ancak Avrupa takımları için Uruguay'a yapılacak yolculuk uzun süreli ve pahalı olacağından turnuvaya iki ay kala hâlâ turnuvaya katılacağını açıklayan Avrupa takımı yoktu. Rimet'nin ikna çabaları sonrası Belçika, Fransa, Romanya ve Yugoslavya turnuvaya katılmayı kabul etti. Turnuvaya; yedisi Güney Amerika, dördü Avrupa ve ikisi Kuzey Amerika'dan olmak üzere toplam 13 takım katıldı.
13 katılımcı, üçer takımdan oluşan üç grup ile dört takımdan oluşan bir gruba bölündü. İlk Dünya Kupası maçları, aynı anda oynanan Fransa-Meksika ve Amerika Birleşik Devletleri-Belçika maçlarıydı. Fransa Meksika'yı 4-1, Amerika Birleşik Devletleri ise Belçika'yı 3-0 mağlup etmeyi başardı. Dünya Kupası tarihindeki ilk golü ise Fransız Lucien Laurent atmıştı. Her takımın grubundaki diğer takımlarla birer maç yapması sonrasında, gruplarını ilk sırada tamamlayan takımlar yarı finale çıktı. Montevideo'daki Yüzüncü Yıl Stadyumu'nda oynanan final maçında Arjantin'i 4-2 yenen Uruguay ilk Dünya Kupası'nın şampiyonu oldu.
1958 Dünya Kupası Finali'nde Brezilyalı Pelé'nin İsveç'e attığı gol.
İsveç'in ev sahipliğinde düzenlenen 1958 Dünya Kupası'nı, finalde İsveç'i 5-2 yenerek kazanan Brezilya, kendi kıtası dışında şampiyon olan ilk takım oldu. Final maçında Çekoslovakya'yı 3-1 yenen Brezilya, Şili'deki 1962 Dünya Kupası'nı da şampiyonlukla tamamladı. 1966 Dünya Kupası öncesinde Afrika ülkeleri; Afrika, Asya ve Okyanusya'dan yalnızca bir takımın katılmasını protesto etmek amacıyla elemelere katılmadı.[20] Ev sahibi İngiltere, normal süresi 2-2 berabere biten final maçında Batı Almanya'yı 4-2 yenerek turnuvadaki tek şampiyonluğunu yaşadı. Beş kıtasal konfederasyondan en az bir takımın yer aldığı ilk Dünya Kupası olan Meksika'daki 1970 Dünya Kupası'nı Brezilya, finalde İtalya'yı 4-1 yenerek üçüncü kez şampiyon oldu ve bu başarısıyla Jules Rimet Kupası'nı daimi olarak alma hakkı kazandı.
1974 Dünya Kupası öncesinde, hiçbir takıma daimi olarak verilmeyeceği yönünde yönerge değişikliğinin de yapıldığı yeni bir kupa tanıtıldı.[21] Batı Almanya'da düzenlenen organizasyonda yine format değişikliğine gidildi ve ilk turdaki gruplarını ilk iki sırada tamamlayan takımlar, dörder takımdan oluşan iki gruba ayrıldı. Gruplarını birinci sırada tamamlayan Batı Almanya ile Hollanda'nın karşılaştığı final maçını 2-1 kazanan Batı Almanya, kendi evinde şampiyonluğa ulaştı. 1978 Dünya Kupası finalinde Hollanda'yı uzatma süresinde 3-1 yenen Arjantin ilk Dünya Kupası şampiyonluğunu elde ederken kendi evindeki organizasyonda şampiyonluk yaşayan beşinci ülke oldu.
24 ve 32 takımlı dönemler
Almanya oyuncularından Lothar Matthäus, 1994 FIFA Dünya Kupası çeyrek finalindeki Bulgaristan karşılaşmasında kullandığı ve gole çevirdiği penaltı vuruşunu gerçekleştirirken.
Turnuva, 1982'de ilk kez 24 takımla ve 6 farklı kıtasal konfederasyondan katılan takımlarla oynandı.[22] Dörder takımdan oluşan altı gruba ayrılan katılımcılardan gruplarını ilk iki sırada tamamlayanlar, üçer takımdan oluşan dört grubun yer aldığı ikinci tura yükseldi. Bu aşamadaki grup birincileri ise yarı finalde karşılaştı. İspanya'nın ev sahipliğindeki turnuvayı, finalde Batı Almanya'yı 3-1 yenen İtalya kazandı. 1986 Dünya Kupası'nın Meksika'da düzenlenmesiyle ilk defa bir turnuva aynı ülkede ikinci kez düzenlenmiş oldu. Tekrar format değişikliğine gidilerek grupları ilk iki sırada tamamlayanların yanı sıra en başarılı dört grup üçüncüsü, tek maçlı eliminasyon sistemiyle oynanan eleme aşamasına yükseldi. Aynı zamanda her gruptaki son maçlar, herhangi bir adaletsizlik olmaması adına eş zamanlı olarak başlatıldı. Arjantin, finalde Batı Almanya karşısındaki 3-2'lik galibiyetiyle ikinci Dünya Kupası şampiyonluğunu kazandı. Maç başına en düşük gol ortalamasının yakalandığı İtalya'daki 1990 Dünya Kupası finalinde son finalistler tekrar karşı karşıya gelirken bu kez kazanan taraf 1-0'lık skorla Batı Almanya oldu. Amerika Birleşik Devletleri'nin ev sahipliğindeki 1994 Dünya Kupası, maç başına ortalama yaklaşık 69.000, toplamda ise 3.580.000'in üzerinde seyirci çekerek en fazla seyirci çeken Dünya Kupası oldu. Normal süresi ve uzatmaları 0-0 biten finalde Brezilya, penaltı atışları sonrasında İtalya'yı 3-2 yenerek kupanın sahibi oldu. Böylece ilk defa bir şampiyon, penaltı vuruşları sonrasında belli olmuştu.
.jpg)
Alman Mario Götze'nin, 2014 FIFA Dünya Kupası Finali'nde Arjantin'e karşı attığı ve skoru 1-0 yaparak takımına şampiyonluğu getiren golü.
Fransa'daki 1998 Dünya Kupası'yla birlikte turnuvadaki takım sayısı 32'ye çıkarıldı.[23] Bu kararla Afrika, Asya ve Kuzey Amerika'dan daha fazla takım katılmaya başladı. Dünya Kupası tarihinde altın gol kuralının ilk kez uygulandığı turnuvanın ikinci turundaki Fransa-Paraguay maçının galibi altın golle belirlenmişti. Finalde Brezilya'yı 3-0 yenen Fransa, tarihindeki tek Dünya Kupası şampiyonluğunu kendi evinde kazandı. İlk kez Asya'da, Güney Kore ile Japonya'nın ortak ev sahipliğinde gerçekleştirilen 2002 Dünya Kupası, finalde Almanya'yı 2-0'la geçerek beşinci şampiyonluğunu elde eden Brezilya'nın oldu. Öte yandan Güney Kore de turnuvayı dördüncü sırada tamamlamış ve Avrupa, Güney Amerika ve Kuzey Amerika takımları dışında ilk dörde giren ilk ve günümüz itibarıyla tek takım olmuştu.
Almanya'da organize edilen 2006 Dünya Kupası'ndan itibaren son şampiyonlar da bir sonraki turnuvaya katılabilmek için eleme oynamaya başladı. İtalya-Fransa karşılaşmasına sahne olan finalin normal ve uzatma sürelerinin 1-1 sona ermesi sonrasında geçilen penaltı vuruşlarında rakibine 5-3'lük üstünlük kuran İtalya, dördüncü kez Dünya Kupası şampiyonluğu yaşadı. İlk kez Afrika'da düzenlenen ve Güney Afrika Cumhuriyeti'nin ev sahipliği yaptığı 2010 FIFA Dünya Kupası'nda, finalin uzatma süresinde gelen golle Hollanda'yı 1-0 yenen İspanya ilk şampiyonluğunu elde etti. Brezilya'daki 2014 Dünya Kupası ise üst üste üçüncü kez bir Avrupa takımın şampiyonluğuna sahne oldu. Final karşılaşmasında Almanya, Arjantin'i uzatma süresinde attığı golle 1-0 yendi ve dördüncü şampiyonluğunu yaşadı. Son olarak Rusya'da düzenlenen 2018 FIFA Dünya Kupası'da Fransa, tarihinde ilk kez finale yükselen Hırvatistan'ı 4-2 yenerek tarihindeki ikinci Dünya Kupası şampiyonluğunu elde etti. Bir sonraki organizasyon olan 2022 FIFA Dünya Kupası ise Katar'da düzenlenecektir.