Eğitim gormemiş bir sesin, hakiki kalitesini anlamak oldukca zordur. Bu bakımdan, tenor olduğu kesin olarak saptanmamış kimse, bariton kabul edilmeli. Aynı şekilde soprano da mezzo-soprano olarak calıştırılmalıdır. Calışmalar ilerledikce, sesin esas rengi ortaya cıkar.

Yapılan her ses egzersizi bir amaca yonelik olmalıdır. Gelişi guzel melodilerle, amacsız yapılan egzersizlerin hicbir faydası yoktur. Amac, sade ve uygun egzersizlerle, nefesin puruzsuz ve olculu olmasını sağlamak, diyaframın iyi kullanılmasını oğretmek, sesin rezonansını sağlamak, registerleri yerine oturtarak sesleri birbirine percinlemek, parlak, dolgun sesler elde etmektir.
Ses egzersizleri, kolaydan zora doğru ve amaclara yonelik olmalıdır. Bu calışmaları aşağıdaki şekilde basamakları birbirine percinleyerek olumlu sonuclar almamız mumkundur.


1- Ses eğitiminde birinci basamak, nefes eğitimi olmalı. Nefes calışmaları ile diyaframın kullanılması bir anda yurutulmelidir. Bunun icin oğrenci, derin nefes aldıktan sonra, havayı dişlerinin arasından tıslamak sureti ile nefes vermeli ve havanın bir noktaya akacak şekilde toplandığını duşunmelidir. Hava iyi kullanılırsa, uzun sureli tıslamalar elde edilebilir. Tıslama esnasında, ses telleri hicbir şekilde zorlanmamalı. Havanın dişler arasından devamlı sızması ve diyafram calışması dikkatle kontrol edilmelidir.


2- Şan eğitiminde, nefes ve diyafram calışmalarından sonra sıra tek tonların soylenmesine gelir. Tonlar tam sesle, zorlanmadan, bastırmadan soyletilmeli, seslerin rezonansa oturması sağlanmalıdır. Oturan tonlardan sonra, yarımşar ton ilerleyerek veya gerileye giderek calışmalar surdurulur. Oğrenciye devamlı, havayı duzenli bir şekilde, bir noktaya doğru yoneltmesi, sesini rezonans boşluklarında buyutmesi ve gırtlağını bir kuyu gibi acık tutması telkin edilir.


Tiz seslerin cıkartılmasını sağlamak icin oğrenciye; sanki ağzında sıcak bir lokma varmış da ağzı yanmasın diye damağını kapatıyormuş gibi davranmasını soylemek iyi sonuc verir.
Tek tonlar, vokal ve konsonların oluşturdıığu hecelerle calışarak artikulasyon yapılır ve diyafram calıştırılır.


3- Tek tonu cıkartmakta başarı sağlayan oğrenciye, kucuk ses dizileri soyletilebilir. Major gamın ilk uc sesten kurulan dizisi, buna uygundur. Bu calışma yapılırken tonlar birbirine cok bağlı olmalıdır. Tize doğru karın hafifce iceri cekilirken, egzersiz bitince karın kasları gevşetilip bir an dinlenilir. Egzersize, rahat bir tondan başlayarak yavaş yavaş yarımşar ton inceye cıkılır. Yeteri kadar inceye cıkıldıktan sonra, bu kez yarımşar ton aşağıya inilmeye başlanır. Herhangi bir tonun uzerinde puruzlenme veya zorlanma olur veya sesi iyi tınlamazsa geriye donulerek aynı egzersiz yarım veya bir ton aşağıdan tekrar denenmelidir.


Egzersize rahat gelen bir tondan başlanmalıdır. Once U vokaliyle yapılan calışmalarda daha sonra diğer vokaller de denenir. İ ve E vokalleriyle yapılan calışmalarda ses daha rezonanslı ve parlak cıkar. Bu durum, şan oğrencisinin moralinin yukselmesine faydalı olur. A vokali Coğu kimsede dayanıksız ve donuk olur. Ancak aynı zamanla ve calışarak oteki vokaller kadar parlak olur, kolay cıkarılır.


Calışma biraz daha ilerleyince uc sesten major dizi iki defa tekrarianarak egzersiz yapılır.


4- Kapalı ağızla rezonans calışması. Sesin yerine oturması, rezonansın sağlanması icin kapalı ağızla orta seslerde yapılan ses egzersizleri faydalıdır. Kapalı ağızla seslerde M ve N konsonları ile (sessiz harfleri) yapılan tınlama cahşmalarında fazla ses vermeden hafifce tınlamaya ozen gosterilir. Bu şekilde, ağız ve burun boşluklarında oluşan ve skala yukseldikce alın boşluğuna gecen bir titreyiş hissedlir. Bu calışma sesin rezonans boşluklarına sağlıklı bir şekilde gonderilmesini Sağlar.

5- Calışmalar ilerledikce ton dizisi, tonikten beşliye kadar genişletilir. Başlangıcta tonu, butun egzersizlerde sesin cinsine gore değişir. Once U sonra A ve vokalleri ile daha sonra da iki defa tekrarlanarak yapılır. Vokallerin (sesli harflerin) hepsine eşit parlaklık sağlamak icin en iyi oturan vokalden hemen sonra, daha az tınlayan bir vokalin getirilmesi denenebilir. Egzersizi daha kolaylaştırmak icin M, N veya S gibi tınlayan bir konsondan faydanılır.. Calışma sırasında butun tonların bağlı kalmasına, vokallerin eşit renk tınlayışta olmalarına dikkat edilmelidir.

6- Bir muddet sonra, bırbirine yakın seslerin egzersizlerine alışan şan oğrencisi, daha geniş aralıklarla birbirinden ayrılan sesleri iceren egzersizlere yoneltilir. Bu konudaki en kolay egzersiz major gamdaki tonik-uclu-beşli dizisidir. Daha onceki egzersizlerde yaptığımız gibi, derin nefes alıp havayı tembel hale getirdikten sonra, U veya İ vokali ile egzersize başlanır.

Tizlere doğru karın kasları toplanarak havayı yukarı itmeli ve damak biraz kubbelenmelidir. Bu egzersiz, her sesin en kalın tonundan başlayarak, zorluk cekmeden cıkabileceği en ince tona kadar yapılabilir. Ancak, zorlamadan kacınmalıdır. Daha sonraki calışmalarda bu dizi oktavın da eklenmesi ile daha genişletilebilir.(Tizlere gecerken iceri cekilen, pese gecerken gevşetilen karın kaslarının hareketi, oğurrne sırasında yapılan hareketle eşittir). Bu egzersizlerin başarı ile tamamlanmasından sonra daha geniş aralıklı egzersizlere gecilir.


7- Beşli atlamalar: Esas tondan beşliye atlayarak tonu iyice oturttuktan sonra, sıra ile butun tonları soyleyerek aşağı inilir. İnerken sesin en tiz tondaki parlaklık ve rezonansı korumasına dikkat etmelidir. Bu egzersizler U ve İ vokalleri ile yerine oturtulduktan sonra A,E,O gibi diğer vokallerle uygulanır.


8- Daha geniş aralıkları calışmaya gecmeden aşağıdan yukarı cıkan geniş ton dizilerini soylemek yerinde olur. Derin nefes alıp havayı depo ettikten sonra sesi kafaya doğru yoneltmeliyiz. Kalın seslerde biraz daha ağır soylenen bu egzersiz, daha hızlı bir tempoyla soylenebilir.


9- Buyuk aralıklar. Geniş aralıklardan en kolay soyleneni, oktay atlamalarıdır. Derin nefes alıp depo ettikten sonra, pes tonu soyleyip gırtlağı tamamen gevşek bırakarak oktava atlamalıdır. Oktavın yerine oturup oturmadığını anlamak icin, aynı aralığı bir daha tekrarlamak iyi sonuc verir. Oktay atlamalarında zorluk cekenlere, ust tonla tınlayan bir sessiz harf (konson) kullanılmalıdır. Oktay atlamaları icin aşağıdaki değişik egzersizler kullanılır.


10- Staccato Calışmaları: Diğer egzersizlerle bir arada yurutulmelidir. Sesin tınlamasına ozen gosterilmelidir.


Il- Nuans calışmaları: Orta sesler uzerinde yapılan calışmalar istenilen duzeye gelmeden, nuans calışmalarına başlanmamalıdır. Zamansız başlatılan nuans calışmaları, hafif seslerin nefesten koparak desteksiz soylenmesine, kuvvetli seslerin de bağırılarak cıkarılmasına yol acar. Nuans egzersizleri daima nefesten kopmayan bir sesle yapılmalıdır.

Ses-nefes bağlantısı, en hafif ve en kuvvetli seslerden korunmalıdır. Boylece, nefes desteğine dayanan en hafif ses bile, salonun en uzak koşesindeki dinleyicinin kulağına ulaşabilcektir. Nuans egzersizlerine gecerken, rezonans calışmalarına da buyuk onem verilmelidir. Ancak bu şekilde, cok hafif sesler nefesten kopmadan cıkarılabilir, en kuvvetli sesler de bağırmadan elde edilebilir.. İlk nuans egzersizlerine mf (orta kuvvetli) ve mp (orta hafif) seslerle başlanır.

Cok hafif ve cok kuvvetli seslere, adım adım yaklaşılır. Bu calışmada ele alınacak kucuk bir muzik cumlesi, once mf soylenmeli, sonra aynı teknik mp'ye donuşturulmeli. Daha sonra, sesin nefesten kopmamasına ozen gostererek mp'den veya mf'den mp'ye gecişler ve uygulamalar denenmelidir. Calışmalar ilerledikce, butun nuans bicimleri uygulanır. Şarkıcı, sesin: bir enstrumanın ustalığı ile kullanmasını oğrenir.


12- Ses calışmalarında değişik egzersizlerin uygulanması, soyleyerek artikulasyon yapmak, butun sesleri parlak tonlarda cıkarmak, diyaframı calıştırmak amacına yoneliktir.


13-Tiz seslerin calışılması. Şan calışmalarına, sesin en rahat ve renkli olduğu tonlardan başlamak gerekir. Bunlar da coğunlukla orta seslerdir. Tiz ve pes tonlar calışmalarla elde edilir. Ancak, cok uzun zaman sadece orta sesler uzerinde calışmak, sesi ağırlaştırır. Bunun icin, orta sesleri yeterince oturttuktan sonra, gayet dikkatle davranarak tizlere ve peslere uzanmalıdır.

Oğretmen kontrolunde yapılan calışmalar tam sesle uygulanmalıdır.


Calışma sırasında sesin en son sınırına ulaşan ve aynı yuksek sesi arka arkaya tekrarlatan egzersizlerden kacınmak yerinde olur. Sesin genişliği, yavaş yavaş yarımşar ton ilavesi ile sağlanmalı, yeni kazanılan tonları yerine oturmadan, başka tonlara gecilmemelidir. Yuksek seslerde calışma yapıldıktan sonra, sesi daha fazla yormamak icin, hemen orta ve kalın seslere gecilerek calışmanın surdurulmesi faydalı olur.


Yuksek seslere cıkılırken buna paralel olarak ağız da acılmaya başlamalı, en tiz tonda en fazla acık halini almalıdır. Ancak bu pozisyonda, tiz sesi cıkarırken, şarkıcının yuz ifadesinin gerilmemesi ve kasılmamasına dikkat edilmelidir. Tiz tonlarda cene, gevşek bir şekilde aşağıya sarkmalıdır. Tiz tonu verirken, oğrencinin ayaklarının ucuna kalkmaması, duzgun ve rahat bir pozisyonda durması sağlanır.

Tiz tonlarda ses mutlaka diyaframa sağlam dayanmak zorundadır. Bunun yanında boğaz boşluğu, aşağı ve iceri doğru genişlemeli, sanki sesi yutacakmış gibi bir pozisyon alınmalıdır. Başın yukarıya doğru dik durması sesin cıkışını kolaylaştırır. Tizlerin i vokaliyle soylenmesi sese parlaklık ve kuvvet verir.


Tizlere yukselirken, ozellikle gecit tonlarında, damağı yuvarlak tutmak, geniz boşluğu da iceri doğru yuvarlanmış bir boru gibi duşunmek tiz seslerde rahatlık Sağlar. Aralığın buyuk veya kucuk oluşuna gore, karın yavaş yavaş veya birden bire iceri cekilir. Bu pozisyonla diyaframın yukselmesi sağlanır. Diyafram yukseldiği anda hancere de kolayca en yuksek ses pozisyonuna gecebilir.


Daha ilerlemiş oğrencilere, oktay sıcramaları egzersizleri yaptırılabilir. Tizleri cok kısa surede kolaylaştıran bu egzersizler, başlangıcta muhakkak oğretmen kontrolunde yapılmalıdır. Cunku ses, goğus registerinden veya orta sesten birdenbire kafa registerine fırlayacaktır. Bu tiz sesin tamamen kafada ve ****lik bir parlaklıkta olması şarttır.


Bu egzersiz bir sure yapıldıktan sonra, hemen dinlendirici egzersizlere gecilmelidir. Egzersizler, aralıksız ve tek taraflı olmamalı, zor calışmalardan sonra gevşetici egzersizlere yer verilmelidir. Orta tizleri oturtmak icin yukarıdaki egzersize kucuk bir ilave yapılır. Oktavlar cabuk soylendikten sonra beşli uzerinde durulur. Bu egzersizin amacı tizlerde kafa tonunu beşliye mal etmektir. Bu daha cok kadın sesleri ve tenorlar icin yararlıdır. Bu calışmadan sonra gam ve arpejler uzerinde egzersizler yapılır.


14- Pes seslerin calışılması. Şan eğitiminde, sadece tiz seslerin zor elde edildiğine inanılır. Oysa kalın seslerin elde edilmesi ve kalına gecerken gecit tonlarının ortadan kaldırılması daha zordur. Kalın sesleri elde etmek icin en kolay ve en iyi yol, tizleri ve orta sesleri ıyi oturtmaktır. Tız tonları sağlayan pozısyonlarda, ses tellerı ne kadar rahat ve krampsız olursa, tizlerden peslere gecişte o kadar kolay verimli ve doğal olur. Kalın seslerde, nefesin goğuse yaslanmasına ve sesin kafa rezonansında tınlamasına dikkat edilmelidir