Bir muzik eserinin “Halk Muziği” olarak değerlendirilebilmesi icin:
a) Sozlerinin; mani, koşma, varsağı, semai gibi Turk Halk Edebiyatının nazım bicimlerinden birine uygun olması ; halkın duygu ve duşuncelerini, sosyal yaşamlarını, doğa ve insan ilişkilerini konu alması,
b) Ezgisinin ise anonim ozellik taşıması; ait olduğu yorenin usul, ağız ve tavır ozelliklerini yansıtması gerekir.
Burada turkunun ezgisinin anonim olması en onemli ayırt edici bir ozelliktir. Herhangi bir yorenin bilinen bir ezgi kalıbı uzerine soz doşemek ya da kendi yazdığı bir şiiri var olan ezgi eşliğinde seslendirmek yeni bir eser yaratmak, bir başka deyişle kendisine ait bir beste yapmak anlamına gelmemektedir. Bazı kişiler kitap ve dergilerde basılı olan şiirlerini birer kanıt gibi sunarak geleneksel bir halk ezgisi eşliğinde bu sozlerle okudukları turkulerin sahipleri oldukları iddiasında bulunabilmektedirler.Uzulerek ifade etmeliyim ki konu ile ilgili meslek kuruluşları ciddi bir araştırma yapmadan bu iddialara itibar etmektedirler.
Bir turkunun anonim olup olmadığı; onceki yıllarda bu ezgilerin kayıtlara gecip gecmediği konusunda en kapsamlı ve doğru bilgilere sahip bulunan TRT’nin goruşlerinin alınması sanırım bir takım yanlışlıkların ve haksızlıkların onune gecilmesi bakımından yararlı olacaktır. Kulturel değerleri dunden bugune ve bugunden geleceğe taşımayı bir gorev edinmiş olan TRT’nin Turk Halk Muziği eserlerinin yorelerinin, kaynak kişilerinin ve derleyenlerinin doğru bir şekilde tespiti ve yayınlarımızda kullanmak suretiyle değerlendirilmesi konusunda yıllardır titiz bir calışma yuruttuğu sanırım hepinizin malumudur.
THM Repertuarına alınması isteğiyle TRT’ye gonderilen eserlerin değerlendirilmeye alınabilmesi icin, soz konusu eserlerin: “anonim olması”, “roportajlı ses kaydının bulunması (istisnalar haric) gibi on koşullar aranmaktadır. Bu koşullara uygun gorulen eserler daha sonra THM Repertuar Kurulu tarafından:
1) Kaynak kişinin yeterli olması,
2) Ait olduğu yorenin ağız, uslup ve tavır ozelliklerini taşıması,
3) Daha once repertuara kabul edilmemiş olması,
4) Repertuarda bulunan eserlerle (varyantlar haric) benzerlik gostermemesi
5) Notasının ses kaydına uygun olarak yazılmış olması
gibi hususlar cercevesinde değerlendirildikten sonra uygun gorulenler repertuara alınarak icra edilmek uzere radyolarımıza gonderilmektedir.
Burada ozellikle Kaynak Kişi konusuna acıklık getirmek gerekir. Kaynak Kişi denildiğinde genel bir tanımlamayla “sağlam, guvenilir, doğru bilgi edinilen kişi”; halk muziği penceresinden baktığımızda da gecmiş yıllarda o bolgede calınıp soylenmiş ve kimileri tarafından unutulmuş olan ezgileri hafızasında cok iyi saklayabilen ve (belli olculerde kendi okuyuş ozelliklerini ve usluplarını da ekleyerek) cok iyi icra edebilen kişi ya da kişiler anlaşılmalıdır. Kendileri birer bestekar olmayıp var olan ezgileri derleyiciye ulaştırmakta aracılık eden kişilerdir.
Halk Aşıkları da kendi yorelerinin muzikleri ile beslenen ve var olan ezgiler uzerine bazen “usta malı” dediğimiz, kendilerinden once yaşamış ozanların sozlerini; coğu zaman da kendi yazdıkları sozleri doşeyen sanatcılardır. Gerek kullandıkları ezgiler, gerekse icralarındaki ağız ve tavır itibariyle de mahalli bir ozellik sergilediklerinden Kaynak Kişi olarak kabul edilebilirler. TRT olarak Halk Aşıklarına elbette buyuk onem veriyoruz. Onları, halk muziğimizin yuzyıllardır suregelen geleneksel bir icra bicimini gelecek kuşaklara bozulmadan aktaracak birer “taşıyıcılar” olarak goruyoruz. Bu nedenledir ki “THM Repertuar Değerlendirme Kriterleri”ne konu ile ilgili olarak şoyle bir madde ekledik.
“Halk Aşıklarının urettiği eserler de;
A) Soz acısından :
1.Anayasa’ya, Turkiye Radyo ve Televizyon Kanununa, diğer Kanunlara ve Turkiye Radyo-Televizyon Kurumunun Ozel ve Genel Yayın Esaslarına, İlgili Yonetmelik, Genelge ve Talimatlarına ve Turk halk şiirinin yapısal ozelliklerine uygun olmaları,
2.Ozel ve yerel sozcuklerin acıklamaları yapılmış olmaları
B) Muzik acısından:
Turk Halk Muziğinin geleneksel ezgi yapısına uygun olmaları
kaydıyla değerlendirmeye alınabilecektir.
Ancak yukarıda da ifade ettiğim gibi son yıllarda muzikle ilgili meslek birliklerinin kurulmasıyla birlikte TRT THM Repertuar kayıtlarında Kaynak Kişi sıfatıyla yer alan mahalli sanatcı ya da Halk Aşıklarından bazılarının (sozlerinin kendilerine ait olmasından yola cıkarak) yaygın bir şekilde yorelerinin turkuleri konusunda hak sahipliği iddiasında bulundukları gorulmektedir. Bir turkunun, yorenin ağız, uslup ve tavır ozelliklerini en iyi, en doğru yansıttığına kanaat getirilen bir kişinin okuyuşundan derlenerek notaya alınmış olması o kişiye turkunun mulkiyet hakkını vermez. Bahse konu olan ezgi ve turkulerin yuzlerce yıldır o coğrafyada calınıp soylendiği zaten bilinmektedir. Ayrıca yine son yıllarda TRT Repertuarında kaynak kişisi ve derleyeni belli bazı eserlerin (bugune kadar Kurumumuza herhangi bir değişiklik ya da duzeltme talepleri olmamasına rağmen) MESAM’ da cok farklı kişilerin adına kayıtlı olduğu gorulmektedir.
Burada konu ile ilgili olarak yakın tarihte yaşadığım iki orneği sizlerle paylaşmak istiyorum. TRT Kurumu olarak “arşivlerimizde bulunan basılı, goruntulu ve sesli materyali halka sunmak” projesi cercevesinde yakında piyasaya cıkartmayı amacladığımız toplam 42 eserden oluşan 3CD lik “Uzun Havalardan Secmeler” adlı bir calışmamız bulunmaktadır.. Bu CD’lerde, gecmiş yıllarda radyolarımız studyolarında gercekleştirilmiş ses kayıtlarından ornekler yer almaktadır. Repertuarı belirlerken, tespit edilen uzun havalarla, onları okuyan sanatcıların birbirleriyle ozdeşleşmiş isimlerden oluşmasına ozellikle dikkat ettik. Daha sonra bu eserlerin TRT kayıtlarında yer alan; yoresi, kaynak kişisi, derleyeni gibi kimlik bilgilerini, prosedur gereği kendi kayıtlarındaki bilgilerle karşılaştırmaları icin MESAM’a ilettik. Bu eserlerle ilgili olarak MESAM’ dan gelen bilgiler ilgincti.
Birincisi; İstanbul Radyosu THM ses sanatcılarımızdan rahmetli Ramazan Şenses’in bundan 40-45 sene evvel radyolarımızda okuduğu Gaziantep yoresine ait “Şeftaliyi Şitil Eyledim” adlı barak havası MESAM’ın verdiği bilgiye gore kendilerinde Mahmut Tuncer adına kayıtlı bulunmaktaydı.Yani yaklaşık yarım asır once radyolarımızda icra edilen bu uzun havayı sayın Mahmut Tuncer eser sahibi olarak kendi adına kayıt ettirmiş , MESAM’da hic itiraz etmeden bunu onaylamıştı. Ramazan Şenses-Uzun Havanın kayıt edildiği tarihler ve Mahmut Tuncer!. İtirazımız fayda etmedi. Sonucta biz o uzun havayı repertuardan cıkartmak zorunda kaldık.
İkincisine gelince; yine bu CD’lerden birinde İstanbul Radyosu sanatcılarından Umit Tokcan’ın sesinden “Akşamdan mı Gectin Kayalık Ozu” adlı bir bozlağı kullanmak istemiştik. Kayıtlarımıza gore bu eserin yoresi:Kırıkkale/Keskin , kaynak kişisi de Hacı Taşan’dı. Yine MESAM’dan bize iletilen bilgide, bu uzun havanın Kamil Abalıoğlu adına kayıtlı bulunduğu belirtilerek telefon numarası veriliyor ve eser sahibi olarak da kendisinin onayını almamız gerektiği ifade ediliyordu. Kamil Abalıoğlu’nu aradığımızda aldığımız cevap daha da ilgincti. Kendisi bize soz konusu eserin sahibi olmadığı gibi hicbir kişi ya da kuruluşa boyle bir bilgi vermediğini ve bu yanlışlığın duzeltilmesi icin derhal MESAM’a faks cekeceğini bildirdi. Nitekim bir iki saat sonra aradığımızda MESAM’daki ilgili arkadaş bir yanlışlık olduğunu ve az once bunun duzeltildiğini bildirdi.
Dikkat buyurun! Bir beyanla eser sahipliği belirleniyor yine bir başka beyanla kayıtlar duzeltilebiliyor.Bu tur konularda cok daha titiz olunması gerektiğini ozellikle vurgulamak istiyorum. 1960’lı yıllardan itibaren Radyolarımızda yapılan THM solo veya koro ses kayıtlarının coğunda eserin kimlik bilgileri ile ilgili anonslar bulunmaktadır. Her iki ornek de gostermektedir ki benzer durumlarda daha gercekci bir tespit yapılabilmesi icin eserler uzerinde hak sahibi iddiaları karşısında TRT ‘nin arşiv bilgilerinin oncelikle dikkate alınması gerekmektedir.
ESKİ TURKULERİN YENİ KAYNAK KİŞİLERİ! ve ANKARA DEVLET KONSERVATUARI DERLEME HEYETİNİN TESPİTLERİ:
Ankara Devlet Konservatuarı Derleme Heyeti’nin 1937-1952 yılları arasında ulke genelinde yapmış olduğu derleme calışmalarından elde edilen ses kayıtlarının bir orneği TRT Muzik Dairesi arşivinde mevcuttur. Orijinal plak kayıtlarından Muzaffer Sarısozen tarafından notaya alınanların haricinde bugun itibariyle repertuarımızda “derleyen” hanesinde Ankara Devlet Konservatuarının adının yer aldığı,notaya alınmış 448 turku bulunmaktadır. Bunlardan 155 adedi tarafımdan notalanmış olup, konu ile ilgili calışmalarım halen devam etmektedir.
Bu calışmalarım sırasında gordum ki; şimdiye kadar sınırlı imkanlar nedeniyle, derlenen ezgilerin tumu zamanında değerlendirilemediğinden, mevcut kayıtlarda yer alan turkulerin benzerleri, değişik tarihlerde farklı yorelerden, farklı kaynak kişilerin adlarıyla repertuara alınmış bulunmaktadır.
Bu noktada, konuya acıklık getireceği duşuncesiyle Ankara Devlet Konservatuarı Derleme Heyeti tarafından tespit edilen bazı turku orneklerini orijinal ses kayıtlarından dinletmek istiyorum.
1) Eser Adı: ALLI DURNAM (Salmanlı Halayının Sıktırması)
Yoresi: CORUM
Kaynak Kişi: Veli AYAŞ
Derleyen: Ank. Devl.Kons.
Derleme Tarihi: 4.7.1939
2) Eser Adı: ALLI DURNAM
Yoresi: CORUM
Kaynak Kişi: Ali HUYUK
Derleyen: Ank. Devl.Kons.
Derleme Tarihi: 6.7.1939
3) Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: ALLI DURNAM
Yoresi: KIRIKKALE/Keskin
Kaynak Kişi: Salman COKER/Hacı TAŞAN
Derleyen: Muzaffer SARISOZEN
4) Eser Adı. Ben Bir Gumuş Kazmayım
Yoresi: K. MARAŞ
Kaynak Kişi: Omer AVŞAROĞLU
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 28.7.1938
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Ay Doğar Aşar Gider
Yoresi: Adıyaman
Kaynak Kişi: Mehmet SESKE
Derleyen: Mehmet SESKE
5) Eser Adı: Sabahın Seher Vaktinde
Yoresi: KAYSERİ
Kaynak Kişi: Mehmet
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 25.6.1941
6) Eser Adı
eherin Sabah VaktindeYoresi: Ş.URFA
Kaynak Kişi: Mehmet Toptan
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 10.7.1938
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Sabahın Seher Vaktinde
Yoresi: ERZİNCAN/Kemaliye(Eğin)
Kaynak Kişi: Refik Aktan/Zeki Oğuz
Derleyen: Muzaffer Sarısozen
7) Eser Adı: Hekimoğlu İbrahim Taştan Bakıyor
Yoresi: ORDU/Fatsa
Kaynak Kişi: Şukru Senses
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 20.7.1943
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Hekimoğlu Derler Benim Aslıma
Yoresi: ORDU/Fatsa
Kaynak Kişi: Kadir İnanır
Derleyen: Umit Tokcan
8) Eser Adı: Cihan Var Olmadan Kepni Ademde
Yoresi: CORUM/Alaca
Kaynak Kişi: Ali CİYEZ
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 5.7.1939
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Derdim Coktur Hangisine Yanayım
Yoresi: ERZİNCAN
Kaynak Kişi: Ali Ekber Cicek
Derleyen: Ali Ekber Cicek
9) Eser Adı: Guzeller Gidiyor Yayla Duzune
Yoresi: AMASYA
Kaynak Kişi: Cemal ALTINİŞLER
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 4.7.1939
10) Eser Adı: Uc Guzel Oturmuş Karaya Bakmaz
Yoresi: AMASYA
Kaynak Kişi: Zekeriya DEMİRAY
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 4.7.1939
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Karadır Kaşların Ferman Yazdırır
Yoresi: ZONGULDAK
Kaynak Kişi: İsmet YEŞİLGUL
Derleyen:: Ahmet YAMACI
11) Eser Adı: Dun Gece Yar Eşiğinde (Tatyan-Kadın Oy. Havası)
Yoresi: ERZİNCAN
Kaynak Kişi: Mustafa ŞEKEROĞLU
Derleyen: Ank.Devl.Kons
Derleme Tarihi: 4.9.1937
Aynı turku TRT THM Repertuarında :
Eser Adı: Gah Cıkarım Gok Yuzune
Yoresi: SİVAS
Kaynak Kişi: Yore Ekibi
Derleyen:: Talip OZKAN
12)Eser Adı: Sarı Gelin
Yoresi: ERZİNCAN
Kaynak Kişi: ERZİNCAN’lı Naciye
Derleyen: Ank Devl. Kons.
Derleme Tarihi: 5.9.1937
Aynı turku TRT THM Repertuarında
Eser Adı: Erzurum Carşı Pazar
Yoresi:ERZURUM
Kaynak Kişi: Faruk KALELİ
Derleyen: Muzaffer Sarısozen
13)Eser Adı: Pınarın Başında Yatmış Uyumuş
Yoresi: URFA
Kaynak Kişi: Mehmet BARDAKCI
Derleyen: Ank Devl. Kons.
Derleme Tarihi: 9.7.1938
Aynı turku TRT THM Repertuarında
Eser Adı: Pınarın Başında Ben Gordum Oni
Yoresi:Ş.URFA
Kaynak Kişi: Kazancı BEDİH
Derleyen: Banttan yazıldı
14) Eser Adı: Olumden Kacarken Tuttular Beni
Yoresi: TEKİRDAĞ
Kaynak Kişi: H. Nuri/Mehmet/Hakim ERCAN
Derleyen: Ank Devl. Kons.
Derleme Tarihi: 10.7.1938
Aynı turku TRT THM Repertuarında
Eser Adı: Calın Davulları Caydan Aşağı
Yoresi:RUMELİ
Kaynak Kişi: Huseyin YALTIRIK
Derleyen: Nihat KAYA
Bilgileriyle yer almaktadır.
Yukarıdaki turkulerden bazıları eğer daha onceden değerlendirilip notaya alınabilmiş olsaydı bugun aynı yorelerde ikinci ucuncu ağızdan tespit edilen benzerleri buyuk bir ihtimalle repertuarda bulunmayacaktı.
Bu ornekleri coğaltmak mumkundur. Ancak butun bunları soylerken amacım hicbir kişi ya da kurumu ihmallikle suclamak değildir. Yapılan calışmalar da gostermektedir ki halk muziği de diğer folklor urunleri gibi dinamik bir yapıya sahiptir. Halkın ortak urunu olarak geniş bir halk kitlesi tarafından benimsenmiş, kabul gormuş ve bu ozellikleri ile “anonim” olma vasfı kazanarak bir yoreye mal olmuş turkuler, bireysel bir sahiplenme duygusunun otesinde birbirine yakın değişik yorelerde, bircok kişi tarafından bilinmekte; ceşitli vesilelerle yapılan toplantılarda bir arada calınıp soylenmektedir.
Sozlerimi şoyle bitirmek istiyorum. Halk turkulerinin gercek sahipleri; sevgilerini, ozlemlerini, ayrılıklarını, acılarını... ozetle butun yaşamlarını hicbir sanat kaygısı taşımadan manilerle, koşmalarla, semahlarla, halaylarla dile ve tele doken halkın bizzat kendisidir.
Ancak, bu turkuler her ne kadar halkın ortak urunu ise de onların bugunlere ulaşmasında, kaynak kişilerin, derleyen ve notaya alanların buyuk emeği vardır. Uretici firmalar tarafından bu kişilere, her eser icin makul olculer cercevesinde odenecek olan gerek maddi, gerekse kartonetlerde adlarının belirtilmesi suretiyle yapılacak manevi katkılar, gonul alıcı ve teşvik edici bir davranış olacaktır.