ezgilerine gore turkuler ezgilerine gore turku ceşitleri yorelere turkuler ceşitli yorelere ait


Ezgi ile turku sozleri birbirini tamamlayan iki oğedir. Turkunun daha kalıcı olması ezginin varlığıyla mumkundur. Ezgiye guzellik sağlayan turku sozleri, muzikte gaye değil aractır. Melodinin daha rahat anlaşılmasına yardımcı olur. Bu bakımdan sozler ile melodi arasında bir uyumluluğun olması esastır. (Turk halk muziğinin en bariz ozelliklerinden birisi; yapısında prozodinin yok denecek kadar az olmasıdır. Bu bakımdan prozodi, bir ezginin otantik değer kazanması gibi belirleyici bir ozelliğe sahiptir.) Nitekim aynı ezgiye sahip olup ayrı bolgelerde değişik sozlerle soylenen şu turku bunun en bariz orneğidir.


Cide:

Fatıma'm nnerden geliyon Bartın'dan

Ben de seni bilemiyom yandım şeker Fatıma

yanındaki kumandan

Tokat:

Ayşe'm nerden gelin Alan'dan

Ben de seni bilemedim yandım da ala gozlum

yanındaki kocandan

Uşak:

Ayşe'm nerden geliyon Uşak'tan

Ben de seni bilemedim yandım cakır Ayşe'm

belindeki kuşaktan


Ezgisi aynı, sozleri kısmen farklı olan bu turkulerin yanında TRT Repertuarında, sozleri aynı fakat ezgileri farklı pekcok orneğin bulunduğunu da hatırdan cıkarmamak gerekir.[137]

Turkuler, melodi ile ilişkisi bakımından beş gruba ayrılır.

1. Meledik ritmle metin ritmi arasında tam bir uygunluk bulunan turkuler. (Melodiyi meydana getiren her sesin altına bir tek hece duşer.)

2. Melodik ritmle metin ritmi arasında beraberlik bulunmayan turkuler. (Kelimenin bazı heceleri, melodinin birden fazla sesine dağılır.)

3. Metnin aslında olmadığı halde melodinin bunyesi icabı, bilhassa ortalara eklenen metin dışı sozler taşıyan turkuler.

4. Turkunun edebî formunu bozacak kadar geniş eklemeli turkuler.

5. Tekrarlanan kelime veya cumle parcalarından meydana gelen turkuler.[138]

Folklor değerlerimiz icinde turkuler ayrı bir yere sahiptir. Cunku insanımız inancını, duygusunu, icinde bulunduğu durumu, duşuncesini sanatlı bir yolla değerlendirirken, bunu en guzel şekilde turku cercevesinde gercekleştirir.

Ruhi Su, turkulerin ozelliklerine gore lied, arya ve resitatif karekter taşıdığı fikrindedir.[139]. FelÂketleri, gurbeti, askerliği, olumu,seferberliği, aşkı, kahramanlığı, tabiatı hulasa insanın icice olduğu butun hadise, durum ve ortamları kendisine konu edinen turkunun bu ozellikleri taşımasını tabii karşılamak gerekir.

Turkuler ezgileri bakımından uzun havalar ve kırık havalar olmak uzere iki buyuk kısımda değerlendirilmiştir.




A. Uzunhavalar : Usulsuz ezgilerdir. Bu ezgiler olcu ve ritm bakımından serbest olmakla beraber, dizisi ve dizi icindeki seyri belli kalıplara bağlıdır. Yani soyleyen kişi belirli uslup ve avaz cercevesinde zevk ve isteğine gore nağmeyi uzatıp kısaltabilir.


Avaz, Aydos, Beşiri, Bozlak, Cukuova, Dağbaşı, Divan, Eğin, Elezber, Garib, Gerali, Gurbet havası, Hoyrat, Hoyrat, İbrahimî, Kalenderî, Kayabaşı, Kerem*, Maya, Mustezad, Nevruzi, Tatyan, Turkmanî, Yol havası ve Yuksek hava diye adlandırılan parcalar ve bir kısım ağıt lar, kısmen yahut tamamiyle bu grupta mutalaa edilir. Uzunhavalar yorelere gore farklı usluplarda icra edilirler ve Avşar, ağzı, Azeri ağzı, Eğin ağzı, Erzurum ağzı, Harput ağzı, Kerkuk ağzı gibi isimlerle anılırlar.


Uzunhavalar hakkında Muzaffer Sarısozen, Mahmut Ragıp Gazimihal, Halil Bedi Yonetken, Sadi Yaver Ataman, Ahmet Adnan Saygun, Nida Tufekci ve Mehmet A. Ozbek gibi araştırmacılar ceşitli goruşler ileri surmuşlerdir. Butun bunları değerlendiren Suleyman Şenel, ileri surulen goruşler cercevesinde uzunhavaların esaslarını şoyle belirlemiştir:

1. Serbest ritmlidir (olcusuz, usulsuz, serbest olculu, serbest ağız, serbest tartımlı tabirleri yerine...)

2. Dizisi ve dizi icindeki seyri belli kalıplara bağlıdır.

3. Kelime ritmine uyan veya bir heceye bir not isabet eden Resitatif (Parlando recitetivo) veya Parlando rubato tarzındadır.

4. Ritmli ezgilerle ic ice gorulebilir.

a. Aralarında, baş ve sonlarında olculu saz kısımları, pasajlar olabilir.

Esasta kırık, fakat başta, arada usulsuz pasajlar olabilir.

5. Kuruluşu 2. maddeye uymakla birlikte sondaki muzik cumlesini asılı bırakan ve tekrarlanan (of, vah, oy oy) gibi terennum katmalı olabilir vs.[140]


B. Kırık havalar : Ezgi yonunden usullu, yani olcu ve ritmleri belli olan parcalardır.[141] Kırık havalar, yorelere gore şu isimlerle karşılanır: Ege bolgesi- zeybek, Marmara-Trakya Bolgesi, Giresun, Ordu- karşılama, Harput- şıkıltım, Isparta- datdiri, Konya- oturak, Trabzon, Rize, Hopa- horon, Urfa- kırık hava..


Yapılan onceki calışmaların hemen hemen tamamını gozden geciren Soleyman Şenel bu konuya daha geniş perpektiften bakar. Şenel musikimizi once uc ana gruba ayırır:

1. Enstrumantal musiki (saz musikisi)

2. Vokal musikisi (sozlu musiki)

3. Vokal-enstrumantal musiki

Şenel, Turk Halk Musikisini, muzikal form acısından da teknik olarak yine uc grupta değerlendirir. Boylece daha onceki calışmalarda gorduğumuz, uzun hava, kırık hava yaklaşımlarından farklı bir tutum sergiler.

1. Ritmli (usullu) Ezgiler : Kırık hava olarak bilinen ezgilerdir.

2. Serbest Ritmli Ezgiler : İster vokal, ister enstrumantal ve isterse vokal enstrumantal ezgiler olsun, muzikal bicim tamamen serbest bir ritmdedir.

3. Karışık (karma) Ritmli Ezgiler : Yine ister vokal, ister enstrumantal ve isterse vokal-enstrumantal ezgiler olsun, muzikal bicimde ritmli ve serbest ritmli muhtelif bolumler vardır ve bu iki ritmik yapı ezgilerin muhtelif kısımlarında gorulebilir