Evet, Dunyamız bir kabuğa sahip. Cunku bu kabuğun altında şu an icin bildiğimiz uc katman daha var. Kabuktan binlerce kilometre aşağıda bulunan bu katmanların her bir hareketi hem gezegenimizi hem de bizi etkiliyor. Soğan gibi kat kat olmasa bile yine de Dunyamızın katmanları bir hayli ilginc yapıdalar. Gelin Dunya ’yı oluşturan katmanlar nelerdir, ozellikleri nedir biraz daha yakından inceleyelim.
Dunya ’nın katmanları: Kabuk Manto İc cekirdek Dış cekirdek Gorduğumuz her şeyin olduğu katman: Kabuk
Şu an ustunde durduğumuz, gunluk telaşlarımızla boğuştuğumuz katman Dunyamızın dış kabuğudur ve bu gezegenin en ince katmanıdır. Kalınlığı yer yer 5 ile 70 kilometre arasında değişir ama ortalama 40 kilometredir. Derinliğin bu kadar yuksek olduğuna bakmayın. Gezegen bazında duşunursek bir elmanın kabuğundan daha incedir.
Dunya ’nın kabuğu karasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılıyor. Okyanus kabuğu; adından da anlaşılacağı uzere okyanusların altındadır, daha serttir, daha derindir ve bazalt gibi yoğun kayalardan oluşur. Kıtasal kabuk cok daha kalındır ve granit tipi kayalarla bir takım cozeltilerden oluşur.
Kabuk sert bir hareketsizlik icinde değildir, tektonik plakalara ayrılmıştır. Bu tektonik plakalar yakınsal, ıraksal ve donuşturucu olarak uc ana gruba ayrılır. Bu tektonik plakaların hareketsiz şekilde olmadığı, manto adı verilen bir alt katman uzerinde bir nevi yuzdukleri biliniyor.
Dunya ’nın en kalın tabakası: Manto
Kabuğun hemen altında, yaklaşık 2890 kilometre kalınlığında manto katmanı yer alır. Manto, Dunya ’nın en kalın tabakasıdır ve gezegen hacminin yuzde 84 ’unu oluşturur. Manto da sismolojik ozelliklerine gore temel bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
Ust manto kabuktan 670 kilometre kadar aşağı uzanır ve peridotit adı verilen bir kayadan oluşur. Alt manto, ust mantodan hemen sonra başlar. Manto sabit değil, hareketlidir. Yuzeye doğru yukselen sıcak malzeme ve derine inen soğuk malzeme sayesinde burada devamlı bir sirkulasyon vardır. Bu donuş, kabuktaki tektonik levhaları hareket ettirir.
Tektonik hareketler sonucu kabukta depremler meydana geldiği gibi mantoda da depremler yaşanır. Ancak mantoda plakalar olmadığı icin bu depremlerin, hal değiştiren minerallerin hacim değişikliği kaynaklı olduğu duşunuluyor. Sıcak ve soğuk malzemenin etkileşimi sonucu da bu tur depremler meydana gelebilir.
Sıcak ve katı: İc cekirdek
Aslında ic cekirdek, dış cekirdekten daha derindedir ancak ici anlamadan, dışı anlatmak pek doğru olmaz. İc cekirdeğin yarıcapı yaklaşık 1220 kilometredir ve katı haldedir. İc cekirdeğin sıcaklığı yaklaşık 5400 derece yani epey sıcaktır.
İc cekirdek oldukca yavaş buyur. Cekirdeğin tamamı soğudukca dış cekirdeğin bir kısmı ic cekirdeğe katılır. Cekirdeğin soğuma hızının 1 milyar yılda 100 derece olduğu tahmin ediliyor. Yavaş da olsa bu buyume, direkt olarak Dunyamızın manyetik alanını etkiliyor. İc cekirdek, doğu - batı hattında simetriktir.
Daha sıcak ve ağdalı: Dış cekirdek
Dış cekirdeğin yarıcapı yaklaşık 3400 kilometredir ve sıvı haldedir. Dış cekirdek icin sıvı demek de pek doğru değil, onun yerine ağdalı diyebiliriz. Bu hali nedeniyle kolayca deforme olur. Sıcaklığı yaklaşık 6000 derecedir. Maruz kaldığı şiddetli konveksiyon akımı nedeniyle calkalanır ve Dunya ’nın manyetik alanını etkiler.
Tum bunları nereden biliyoruz?
Girişte anlattığımız gibi insanlık olarak derine inmeyi değil, yukarı cıkmayı seviyoruz. Ancak bunun tek nedeni merak değil. Kabuktan bir kat indiğinizde bile sıcaklık korkunc derecelere ulaşıyor. Yani bırakın bir insanın oraya gidip gozlem yapmasını, bu sıcaklığa dayanacak bir makine geliştirmek bile son derece zor.
Peki, bu kadar detaylı bir şekilde anlatabildiğimiz Dunya katmanlarını nereden biliyoruz? Sismik dalgalar sağolsun. Bilim insanları kabuktan gonderebildikleri kadar derine sismik dalgalar gonderiyorlar. Bu dalgalar, her geri donuşlerinde gectikleri alanlar hakkında bilgi sağlıyorlar.
Sismik dalgalarla elde edilen bilgiler uzmanların elinde işlendikten sonra guzelce simule ediliyor ve karşımıza sanki bir elmayı kesip de bakmışız kadar net Dunya bilgisi cıkıyor. Deprem taraması benzeri sistemler de Dunyamızın katmanları hakkında onemli bilgiler sağlıyorlar. Yani gormesek bile cok iyi tanıyoruz.
İcinde yaşadığımız gezegeni biraz daha yakından tanımak isteyenler icin Dunya ’yı oluşturan katmanlar nelerdir sorusunu yanıtladık ve bu katmanlar hakkında bilmeniz gereken onemli detaylardan bahsettik. Bugun icin elimizdeki veriler net olsa da kimbilir belki yarın yeni bir araştırma goruruz ve tum bildiklerimizin yanlış olduğunu oğreniriz.