Vejeteryan kelimesinin kokeni Latince “vegetus”tan gelir. Zannedildiği gibi “vegetable” yani sebze kelimesinden turememiştir. Vegetus; canlı, sağlıklı, hayat dolu anlamındadır. 1842’de oluşturulan tanımda; et, balık ve kumes hayvanlarının tuketilmediği, sut urunleri ve yumurtanın ise tercihe bağlı olarak tuketildiği beslenme tarzına “vejeteryan beslenme” denilmiştir. Halk arasında sadece et yememek şeklinde duşunulen vejeteryan beslenmenin 7 ayrı turu mevcuttur:
1 - Veganlar: Katı vejeteryan olarak da nitelenen bu grup, hayvanlardan elde edilen tum gıda ve urunleri kullanmayı reddederler. Buna sut, yumurta, bal ve jelatin gibi gıdalar da dahildir. Veganlar genellikle deri, yun, ipek gibi hayvansal urunleri de kullanmazlar. Bu kişiler, insanların kendi zevk veya ihtiyacları icin hayvanların kullanılması fikrine karşıdırlar.
2 - Lakto - Ovo vejeteryanlar: Hic bir hayvan etini yemezler, ancak yumurta ve sut urunlerini tuketirler. Kuzey Amerika’da yapılan bir araştırmaya gore, vejeteryanların %90-95’i bu gruba girmektedir (Lakto: sut, ovo: yumurta anlamındadır.)
3 - Lakto vejeteryanlar: Hayvan etini yemedikleri gibi, potansiyel bir hayata son veriyor olma kaygısıyla yumurta tuketmekten de kacınırlar. Sut ve sut urunlerine yasak yoktur.
4 - Ovo vejeteryanlar: Et, balık, sut urunleri yemezler. Yumurta iceren vegan beslenmedir.
5 - Meyve ile beslenenler (fruitarianlar): Sadece botanik olarak meyve grubuna giren sebze ve meyvelerle beslenirler. Tuketilerek tohumlarını yayan bitkileri kullanırlar.
6 - Yarı vejeteryanlar: Sadece kırmızı et yemezler.
7 - Semi vejeteryanlık: Sadece buyukbaş hayvanları, kırmızı eti yemezler; nadir olarak beyaz et tuketebilirler. Bazı balık (peskovejeteryan) ve kumes hayvanları yiyen vejeteryanlara da (pollovejeteryan) rastlanabilir.
Tablo Besin Gruplarının Tanımları Ve Bunların Secimlerindeki Tavsiyeler.
Besin Grubu ve Yiyecek Maddesi Ornekleri
Tavsiyeler
Tam tahıllar
Tahıllar: Buğday, mısır, yulaf, pirinc ve darı
Tahıl urunleri: Ekmek ve makarna

Tam buğday ya da tam tahıl urunleri tercih edilmeli.
Baklagiller
Fasulyeler ve bezelye: Soya, barbunya, lima fasulyesi, nohut fasulye, bezelye ve mercimekler
Soya ve soya urunleri: Tofu, soya icecekleri ve yoğunlaştırılmış protein yiyecekleri

Kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12 ile takviye edilmiş soya temelli sut alternatifleri secilmeli.
Sebzeler
Tum sebzeler
Yeşil ve sarı sebzeler tercih edilmeli, pişmiş ya da ciğ sebzelerin her ikisinden de yenilmeli.

Meyveler
Tum meyveler
Meyve suyundan cok tam meyveleri tercih edilmeli.

Kabuklu yemişler ve cekirdekler
Kabuklu yemişler: Badem, yerfıstığı, ceviz ve diğer kabuklu yemişler
Cekirdekler: Ay cekirdeği, kabak cekirdeği ve diğer cekirdekler
Yağlı tohumlar: Susam, yerfıstığı, badem

Derin yağda kızartılan yiyecekler yerine ciğ ya da kavrulmuş kabuklu yemişler ve cekirdekler yenilmeli.
Bitkisel yağlar
Bitki yağları: Mısır, zeytin, susam ve kanola
Susam, zeytinyağı ve kanola gibi tekli doymamış yağ asitlerinden zengin olan sıvı yağlar tercih edilmeli.
Tropikal yağlar sınırlandırılmalı (Hindistan cevizi, palmiye ici yağı ve hurma yağı).
Hidrojenlendirilmiş yağlardan sakınılmalı.

Sut ve sut urunleri
Sut, yoğurt ve peynir
Yağsız ve duşuk yağlı sut urunleri tercih edilmeli. Eğer sut urunleri tuketilemiyorsa kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12’nin guvenilir kaynaklarının yeterli tuketildiğinden emin olunmalı.

Yumurta
Yumurta sınırlanmalı ya da sadece yumurta akı kullanılmalı.

Tatlılar
Bal, şurup (pekmez, akcaağac pekmezi ve keciboynuzu), şeker, tatlandırıcılar, receller ve joleler

Tatlılar azaltılmalı.
Vitamin B12
Diyetsel eklemeler ya da takviyeler yapılmış yiyecekler
Eğer yumurta ve sut urunleri tuketilmiyorsa guvenilir bir kaynaktan vitamin B12 alınmalıdır.
Vejeteryan diyetleri tipik olarak hayvansal besinlerin dışlanması olarak tanımlanmasına rağmen sağlıklı bir vejeteryan diyeti, bitkisel besinlerin ceşitliliğinin ve bolluğunun oneminin vurgulandığı bir diyettir. Bitkisel besinler şunları kapsamaktadırlar: Tahıllar, kurubaklagiller (soya fasulyesi ve soyadan yapılan urunler de dahil), sebzeler, meyveler, kabuklu yemişler, cekirdekler, bitkisel yağlar, tatlandırıcılar, şifalı bitkiler ve baharatlardır. Esasen, enerji ihtiyacını karşılayacak miktardaki tum bitkisel yiyecek gruplarının geniş bir ceşitlilik icerisindeki gunluk tuketimi, vitamin B12 ve muhtemelen vitamin D dışında insanların ihtiyacı olan tum besin oğelerini sağlayabilmektedir. Bol miktarda bitkisel besin iceren diyetler, toplam ve doymuş yağlardan fakir; posa (lif), folat, antioksidan besin oğeleri (vitamin C, vitamin E ve karotenoidler), ceşitli fitokimyasallar ve koruyucu bileşiklerden zengindirler.
Tahıllar ve kurubaklagiller kronik hastalıkları onlemede onemli rol oynamaktadırlar. Eski epidemiyolojik calışmalar, diyet posasını tahıl ve kurubaklagillerle almak şeklinde odaklanmıştır. Bu calışmalar genellikle diyet posası alımıyla koroner arter hastalıkları riski arasındaki ters ilişkiyi gostermiştir. Diyet posası ile kolon kanseri ve diğer kanserlerin ilişkisi uzerine yapılan calışmalarda da genellikle ters ilişkiler gozlenmiştir. Bu ters ilişkiler daha cok tahıllardan kaynaklanmaktadır.
Rafine edilmemiş ve en az oranda işlenmiş yiyecekler tercih edilmektedir, cunku bunlar rafine edilmiş ve işlenmiş besinlere gore daha fazla vitamin, mineral ve diyet posası icermektedirler. Beyaz pirinc, beyaz un ve ozellikle beyaz şekerin cok az besin değeri vardır. Esmer pirinc, tam buğday unu ve buğday tohumu, pekmez ve bal ile kıyaslandığında bu durum acıkca ortaya cıkar. Sebze, meyve, kabuklu yemiş ve baklagillerin coğu en az oranda işlenerek tuketilebilmesine rağmen, tahıllardan elde edilen yiyecekler icin bu boyle değildir. Tam tahılların kalp hastalığı, bazı kanserler ve diyabet riskini duşurduğu bulunmuştur. Rafine edilmemiş ve en az oranda işlenmiş yiyecekler, sağlığı iyileştirmek ve hastalıkları onlemek icin gerekli olan maddeleri rafine edilmiş yiyeceklere gore miktar ve nicelik acısından daha iyi karşılamaktadırlar. Diğer yandan, takviye edilmiş ve zenginleştirilmiş bazı bitkisel temelli besinler (vitamin B12 takviyesi yapılmış hazır kahvaltılık tahıllar ve kalsiyum takviyesi yapılmış portakal suyu gibi) bazı kişiler icin vejeteryan diyetleriyle beslenme acısından iyi bir yardımcıdırlar. İşlenmemiş tahıllar, saf halde kepek, kepekli buğday unu hem bağırsakları calıştırma acısından, hem de kolesterolu duşurmesi acısından onemlidir.
Bebekler (0-1 Yaş)
Vejeteryan annelerin sağlıklı bir şekilde emzirilen cocukları genelde doğumdan sonra ilk altı ay icinde gelişmektedirler. Bazı bulgular vejeteryan annelerin sutlerinin vitamin D ve vitamin B12 acısından yetersiz olduğunu ve bunun da bebeğin ihtiyacını karşılayamadığı gostermiştir. Eğer boyle bir eksiklik varsa bu eksiklik mutlaka dışardan takviye edilmelidir. Formulalarla ya da anne sutuyle beslenen vejeteryan annelerin cocuklarında sağlık problemleriyle nadiren karşılaşılmaktadır.
0-1 yaş grubu bebeklerin enerji ve besin oğesi gereksinimleri oldukca yuksektir. Bu nedenle bebeklerin enerji ihtiyacları konsantre kaynaklarla azar azar, sık sık beslenilerek karşılanmalıdır, cunku bebeklerin kapasitesi fazla miktardaki yiyeceği alamamaktadır. Bebeklerin protein ihtiyacları da oldukca fazladır. Anne sutu veya formulalar ilk 8 ay bebekler icin protein sağlayan başlıca kaynaktır. Protein kaynaklarının amino asit iceriklerine dikkat edilmeli ve amino asit oruntusu dengelenecek şekilde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Ozellikle vegan bebeklerin kalsiyum, vitamin D, vitamin B12 ve proteinin iyi kaynaklarına ihtiyacları vardır. Ek besinlere 6. aydan once başlanmamalıdır ve 6. aydan sonra bebeklerin diyetlerine demir kaynakları eklenmelidir, cunku anne sutu veya formulalar uzun sure yeterli miktarda demir sağlayamamaktadır. Bebeklere tuz verilmemelidir, cunku onların bobrekleri henuz yeterli olgunluğa ulaşmamıştır.
Okul Oncesi Cocuklar (1-5 Yaş)
Okul oncesi cocukların diyetleri artık sute bağımlı değildir. Bu cocuklar yemek yeme alışkanlıklarını ebeveynlerini veya bakıcılarını taklit ederek kazanmaktadırlar. Bazı okul oncesi cocuklar, ebeveynleri vejeteryan olmamasına rağmen doğuştan hayvansal yiyecek tuketmeye duyarlıdırlar ve bazen her tur eti reddetmektedirler.
Okul oncesi donem boyunca buyume ve gelişme cok hızlı olduğu icin bu cocukların diyetlerini iyi ayarlamak cok onemlidir. Besin oğelerinden kalsiyum, demir, cinko, protein, vitamin B12 ve vitamin D’ye cok dikkat edilmelidir. Bu donemde enerji ihtiyacı oldukca yuksektir.
Eğer cocuk vejeteryan diyet tuketiyor ve bunda direniyorsa cocuğun enerji ve besin oğesi ihtiyaclarının karşılanabilmesi icin cocuğun diyetinde ceşitlilik sağlanmalıdır. Yetişkinler icin onerilen yuksek posa ve duşuk yağ iceren diyet bu cocuklar icin uygun değildir, cunku bu diyet enerji ve besin oğelerini yeterli yoğunlukta icermemektedir. Ailenin yemek yeme alışkanlıkları uzerinde durulmalıdır. Cok fazla şeker ve tuz iceren besinlerden sakınılmalıdır. Bu yaşlarda cocukların tatlı yiyecekleri sevmeleri onlenmelidir, cunku şeker diş curuklerine neden olmaktadır. Cips gibi cok tuzlu yiyecekler ve cerez turu tuzlu yiyeceklerden de sakınılmalıdır. Bu cocuklara besin değeri yuksek ve yoğun enerji iceren besinler verilmelidir. Yemek aralarında besleyici hafif yiyecekler verilerek bu cocukların yeterli beslenmesi sağlanmalıdır.
Okul Cağındaki Cocuklar (5-12 Yaş)
Okul cağındaki bir cocuğun beslenme alışkanlıklarını ve tat tercihini ailesinin yemek yeme alışkanlıkları belirlemektedir. Cocuklar bu yaşlarda yiyeceklerini kendileri secebilmekte ve et tuketip tuketmeyeceklerine kendileri karar verebilmektedir. Bu cağdaki cocuklar yaşıtlarıyla yuksek bir etkileşime sahip olabilmektedir.
Yetişkinlerde gorulen kalp hastalıkları gibi beslenmeyle ilgili hastalıklar cocukluk doneminde başlamaktadır. Bu cağdaki cocukların diyetlerindeki yağ oranı azaltılmalı ve yeterli miktarlarda posa almaları sağlanmalıdır. Cocukların sebze ve meyveleri bolca tuketmeleri sağlanarak, ihtiyacları olan esansiyel vitamin ve mineraller zengin kaynaklardan sağlanmalıdır. Yapılan bilimsel calışmalarda Britanya’daki okul cağı cocuklarının yağ ve şekeri cok, diyet posası, demir ve kalsiyumu ise yetersiz tukettikleri bildirilmiştir. Bu da onların yemek yemeden uzaklaşma eğiliminde olduklarını gostermektedir.
Vejeteryan cocukların diyetleri duşuk yağ ve yuksek posa icermektedir. Kucuk cocuklarda diyet gereksinimden daha cok posa icerirse cinko, demir, kalsiyum gibi minerallerin ve diğer besin oğelerinin emilimi engellenmektedir. Kucuk cocukların diyetine kepek eklenmemelidir.
Vejeteryan cocukların buyumesi uzerine yapılan calışmalar bu cocukların buyumesinin hemen hemen iyi olduğunu ve et tuketen bazı vakalardan bile iyi olduğunu gostermiştir. Vejeteryanlar ileri yaşlarda kalp hastalığı, kanser ve hipertansiyon gibi sağlık problemleriyle daha az karşılaşmaktadırlar.
Okul cağında buyume ve gelişme devam etmektedir ve bu nedenle bu cocukların enerji ve besin oğesi ihtiyacları yetişkinlerinkinden daha fazladır. Protein buyume icin onemli bir besin oğesidir. Proteinler amino asit oruntuleri doğru dengelenerek alınmalıdır. Okul yıllarında ergenlik donemi başlamaktadır. Adolesan buyume ataklarından sonra cocuklar icin buyume ve beslenmeyle ilgili riskler azalmaktadır.
ONERİLER
Vejeteryan diyetleri B12 vitamini preparatlarıyla desteklenmelidir. Ozellikle cocuklarda vitamin B12 alımının sağlanması icin balık gibi hayvansal besinlerin tuketilmesi sağlanmalıdır. Vejeteryan gebe ve emzikli anneler kemik demineralizasyonu ile karşılaşmamak icin kalsiyumdan zengin yiyecekler ya da kalsiyum preparatları tuketmelidirler.
Gebelik sırasında demir preparatları kullanılmalıdır ve bebeklere 6. aydan sonra demirden zengin yiyecekler verilmeye başlanmalıdır. Hem demirin en iyi kaynağı kırmızı ettir, bu nedenle demir eksikliği anemisi gelişmesinin onlenmesi icin cocuklar kırmızı et tuketmeye de teşvik edilmelidirler. Vejeteryanlarda bitkisel demirin emiliminin artırılması icin diyette C vitamini kaynakları bulundurulmalı, sebzelerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında C vitamini ve diğer vitamin kayıplarını azaltılması icin onlemler alınmalı ve yemekle birlikte cay ve kahve gibi demir biyoyararlılığını azaltan icecekler tuketilmemelidir.
Vejeteryanlar D vitamini ihtiyaclarını karşılamak icin mutlaka guneş ışınlarından faydalanmalıdırlar. Vejeteryan diyetlerinin linoleik/a-linolenik asit oranının 4:1 ile 10:1 arasında olması sağlanmalıdır. Veganlar cicek yağı yerine a-linolenik asitten zengin kanola yağı ve soya yağı kullanmalı, ceviz ve yeşil yapraklı sebzeler tuketmelidirler. Duşuk doğum ağırlıklarının onlenmesi icin vejeteryan annelerin enerji alımları artırılmalıdır. Cocuklar icin en uygun vejeteryan beslenme tipi lakto-ovo vejeteryanizmdir. Vejeteryan cocuk ve genclerin diyetine sut, yumurta, peynir, badem, ceviz gibi cinkodan zengin besinler eklenmelidir.
Vejeteryan cocukların protein ihtiyacları karşılanırken amino asit oruntusu dengelenecek şekilde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Ayrıca, soya ve diğer kurubaklagillerde bulunan protein sindirimini engelleyici etmenlerin yok edilmesi icin pişirme ilkelerine ozen gosterilmelidir.
2 yaşındaki ve daha kucuk cocukların posa alımları sınırlanmalıdır. Posa alımı bazı minerallerin emilimini engellediği icin vejeteryan diyetlerde posa alımının azaltılması sağlanmalıdır. Vejeteryan ebeveynler cocuk beslenmesi konusunda cok iyi bilgilendirilmelidir ve vejeteryan ebeveynlere cocuklarının sağlıklı buyumesi icin ete de ihtiyacları olduğu kesin bir şekilde belirtilmelidir.
Cocuklar kesinlikle katı vejeteryan diyetlerle beslenmemelidirler. Kendi istekleriyle vejeteryan olan ve diyetlerini devam ettirmeye direnen cocuklar soz konusu ise bu cocukların diyeti mumkun olduğunca acılmaya calışılmalıdır. Eğer bu başarılamıyorsa eksikliği gorulen besin oğeleri diyetlerine preparat olarak eklenmelidir. Ayrıca vejeteryan cocukların buyumeleri cok yakından izlenmelidir. Vejeteryan diyetler genclerde menstrual siklus duzensizliklerine neden olmaktadır. Bu da ileride daha farklı sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Bu nedenle vejeteryan diyetleri tuketen cocuklar surekli olarak izlenmelidirler.


[h=2]Muğla Diyetisyen uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]