Vejetaryen kelimesinin kokeni Latince “vegetus”tan gelir. Zannedildiği gibi “vegetable” yani sebze kelimesinden turememiştir. Vegetus; canlı, sağlıklı, hayat dolu anlamındadır. 1842’de oluşturulan tanımda; et, balık ve kumes hayvanlarının tuketilmediği, sut urunleri ve yumurtanın ise tercihe bağlı olarak tuketildiği beslenme tarzına Vejetaryen beslenme denilmiştir.
Ozellikle son donemlerde sağlıklı olup olmadığı yonunde ceşitli tartışmalara konu olan vejetaryen beslenme yakın bir surecte yaşanan birkac vaka sebebi ile yeniden alevlenmiş ve ozellikle İtalya’da sağlık alanında gundemin ilk maddeleri arasında yer almaya başlamıştır. Milano mahkemesi tarafından yetersiz beslenme ve kalp hastalığından dolayı hastaneye kaldırılan bebeğin velayetinin ebeveynlerinden alınarak hastaneye verilmesi sonucu ben de bu durumu masa uzerine yatırmaya calıştım.
Genel Bilgiler
Gebelik ve emzirme donemi anneye beslenme acısından bazı yukumlulukler getirmektedir. Vejetaryen diyetler tuketen gebe ve emzikli kadınlar besin oğesi alımlarına cok dikkat edilmelidir. Yeterli oranda enerji, protein, demir, cinko, kalsiyum minerali ile riboflavin (B2 vitamini), B12 ve D vitamin alımına ozen gosterilmelidir. Bu besin oğelerinin eksiklikleri anne, bebek ya da her ikisinin de sağlık durumlarını olumsuz yonde etkilemektedir.
Vejetaryen diyetini uygulayan cocukların boy uzunlukları ve vucut ağırlıkları ortalamanın altında kalmaktadır. Gunluk alınan enerji, B12 ve D vitaminleri, kalsiyum ile demirin eksikliği cocukların buyumesini yavaşlatmakta, ayrıca raşitizm, demir eksikliği anemisi ve B12 eksikliği gorulmesine sebebiyet vermektedir.
Ozellikle hicbir hayvansal besin (et ve sut urunleri, yumurta, hatta bal dahi) tuketmeyen vegan* annelerin sutu ile beslenen bebeklerde genellikle şiddetli norolojik hasar ile sonuclanan vitamin B12 eksikliği geliştiği konusunda bircok vaka bildirimi bulunmaktadır.
* Vegan: Katı vejetaryen olarak da nitelenen bu grup, hayvanlardan elde edilen tum besin ve urunleri kullanmayı reddederler. Buna sut, yumurta, bal ve jelatin gibi besinler de dahildir. Veganlar genellikle deri, yun, ipek gibi hayvansal urunleri de kullanmazlar. Bu kişiler, insanların kendi zevk veya ihtiyacları icin hayvanların kullanılması fikrine karşıdırlar.
Besin oğesi eksikliği riski; fizyolojik stres ve bebeklik gibi hızlanmış buyume donemlerinde en yuksek duzeydedir. Diyete bağlı yetersizlik problemleri cocuklarda yetişkinlere gore daha cok gorulmektedir. Cunku cocukların vucut ağırlıklarına gore ihtiyacları daha fazladır ve yedikleri uzerinde yetişkinlere gore daha az kontrol şansına sahiptirler. Yapılan bilimsel calışmalarda uygun olmayan vejetaryen diyetleri ile beslenen 0 - 1 yaş arası bebeklerde ve yurumeye başlayan cocuklarda demir minerali, B12 ve D vitamini vb eksikliğine bağlı olarak şiddetli malnutrisyonlar (kotu beslenme tablosu) bildirilmektedir. Hindistan’da vejetaryen diyetlerle beslenen bebekler karışık diyet tuketenlerle karşılaştırıldıklarında vejetaryen bebeklerde buyume geriliği olduğu gorulmuştur.
Diyeti oluşturan yiyeceklerin ceşitliliği sınırlandırıldığında ve ozellikle sut urunleri tuketiminin duşuk olduğu durumlarda problem oluşma olasılığı daha fazla artmaktadır. Yeterli miktarlarda sut urunleri ve yumurta iceren vejetaryen diyetleri vegan diyetlerine gore daha yeterlidirler. Diyeti oluşturan yiyeceklerin ceşitliliği arttıkca tum besin oğelerinin sağlanması şansı da artmaktadır.
Vejetaryen annelerin sağlıklı bir şekilde emzirilen cocukları genelde doğumdan sonra ilk altı ay icinde gelişmektedirler. Bazı bulgular vejetaryen annelerin sutlerinin B12 ve D vitamini acısından yetersiz olduğunu ve bunun da bebeğin ihtiyacını karşılayamadığı gostermiştir. Eğer boyle bir eksiklik varsa besin takviyeleri ile mutlaka dışarıdan takviye edilmelidir. Formula (mama) ya da anne sutuyle beslenen vejetaryen annelerin cocuklarında sağlık problemleriyle nadiren karşılaşılmaktadır.
0 - 1 yaş grubu bebeklerin enerji ve besin oğesi gereksinimleri oldukca yuksektir. Bu nedenle bebeklerin enerji ihtiyacları konsantre besinlerle, sık aralıklarla ve azar azar beslenilerek karşılanmalıdır. Cunku bebeklerin mide kapasitesi fazla miktardaki yiyeceği alamaz. Bebeklerin protein ihtiyacları da oldukca fazladır. Anne sutu veya formulalar ilk 8 ay bebekler icin protein sağlayan başlıca kaynaktır. Protein kaynaklarının amino asit iceriklerine dikkat edilmeli ve amino asit oruntusu dengelenecek şekilde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Ozellikle vegan bebeklerin kalsiyum, B12 ve D vitamini ile iyi protein kaynaklarına ihtiyacları vardır. Ek besinlere 6. aydan once başlanmamalıdır ve 6. aydan sonra bebeklerin diyetlerine demir kaynakları eklenmelidir. Cunku anne sutu veya formulalar uzun sure yeterli miktarda demir sağlayamamaktadır.
Besin Oğesi Eksiklikleri
• Yalnızca hayvansal besinlerde bulunan B12 vitamini kalp hastalıklarından korumada gorev alır. Eksikliği durumunda beyin ve sinir sistemi bozukluğuna, psikolojik sorunlara ve kansızlığa yol acabilir.
• Guclu bir bağışıklık sistemi, kemiklerin gelişimi, normal buyume ve gelişme icin onem taşıyan ve vucutta 100’e yakın enzimin aktivitesinden sorumlu olan cinko mineralinin eksikliğinde; iştahsızlık, sac dokulmesi, insulin direnci, sinir ve sindirim sistemi bozuklukları, kısırlık, cucelik, hatta buyume geriliği gorulebilir. Ozetle normal buyume ve gelişme icin cok onemli bir mineraldir. Vejetaryenler riskli grupta yer almaktadır.
• Ozellikle hayvansal kaynaklı besinlerde bulunan fosfor mineralinin eksikliğinde kalsiyum kaybı, sinir ve kas sisteminde, kan hucrelerinde ve bobreklerde bozukluk gorulur. Vejetaryenler yine riskli grupta bulunmaktadır.
ONERİLER
Vejetaryen diyetleri B12 vitamini preparatlarıyla desteklenmelidir. Ozellikle cocuklarda vitamin B12 alımının sağlanması icin balık gibi hayvansal besinlerin tuketilmesi sağlanmalıdır. Vejetaryen gebe ve emzikli anneler kemik demineralizasyonu ile karşılaşmamak icin kalsiyumdan zengin yiyecekler ya da kalsiyum preparatları tuketmelidirler.
Gebelik sırasında demir preparatları kullanılmalıdır ve bebeklere 6. aydan sonra demirden zengin yiyecekler verilmeye başlanmalıdır. Hem demirin en iyi kaynağı kırmızı ettir, bu nedenle demir eksikliği anemisi gelişmesinin onlenmesi icin cocuklar kırmızı et tuketmeye de teşvik edilmelidirler. Vejetaryenlerde bitkisel demirin emiliminin artırılması icin diyette C vitamini kaynakları bulundurulmalı, sebzelerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında C vitamini ve diğer vitamin kayıplarını azaltılması icin onlemler alınmalı ve yemekle birlikte cay ve kahve gibi demir biyoyararlılığını azaltan icecekler tuketilmemelidir.
Vejetaryenler D vitamini ihtiyaclarını karşılamak icin mutlaka guneş ışınlarından faydalanmalıdırlar. Vejetaryen diyetlerinin linoleik/-linolenik asit oranının 4:1 ile 10:1 arasında olması sağlanmalıdır. Veganlar cicek yağı yerine -linolenik asitten zengin kanola yağı ve soya yağı kullanmalı, ceviz ve yeşil yapraklı sebzeler tuketmelidirler. Duşuk doğum ağırlıklarının onlenmesi icin vejetaryen annelerin enerji alımları artırılmalıdır. Cocuklar icin en uygun vejetaryen beslenme tipi lakto-ovo vejetaryenizmdir. Vejetaryen cocuk ve genclerin diyetine sut, yumurta, peynir, badem, ceviz gibi cinkodan zengin besinler eklenmelidir.

Vejetaryen cocukların protein ihtiyacları karşılanırken amino asit oruntusu dengelenecek şekilde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Ayrıca, soya ve diğer kurubaklagillerde bulunan protein sindirimini engelleyici etmenlerin yok edilmesi icin pişirme ilkelerine ozen gosterilmelidir.
2 yaşındaki ve daha kucuk cocukların posa alımları sınırlanmalıdır. Posa (lif) alımı bazı minerallerin emilimini engellediği icin vejetaryen diyetlerde posa alımının azaltılması sağlanmalıdır. Vejetaryen ebeveynler cocuk beslenmesi konusunda cok iyi bilgilendirilmelidir ve vejetaryen ebeveynlere cocuklarının sağlıklı buyumesi icin ete de ihtiyacları olduğu kesin bir şekilde belirtilmelidir.
Cocuklar kesinlikle katı vejetaryen diyetlerle beslenmemelidirler. Kendi istekleriyle vejetaryen olan ve diyetlerini devam ettirmeye direnen cocuklar soz konusu ise bu cocukların diyeti mumkun olduğunca acılmaya calışılmalıdır. Eğer bu başarılamıyorsa eksikliği gorulen besin oğeleri diyetlerine preparat olarak eklenmelidir. Ayrıca vejetaryen cocukların buyumeleri cok yakından izlenmelidir. Vejetaryen diyetler genclerde menstrual siklus (adet) duzensizliklerine neden olmaktadır. Bu da ileride daha farklı sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Bu nedenle vejetaryen diyetleri tuketen cocuklar surekli olarak izlenmelidirler.
Yaşamak icin beslenmek gerekir. O halde iyi yaşamak icin iyi beslenmek gerekir. Bugune değin yapılan bilimsel araştırmalar insanların 50’ye yakın turde besin oğesine gereksinimi olduğunu ortaya koymuştur. Bu oğelerin herhangi biri alınmadığında, gereğinden az ya da cok alındığında, buyume ve gelişmenin engellendiği, sağlığın bozulduğu bilimsel olarak ortaya konmuştur.
Ancak tum dunyada her yıl 500.000’den fazla kadın gebelik ve doğum nedeniyle kaybedilmekte, her yıl yaklaşık 8 milyon bebek yenidoğan doneminde olmektedir. Dunya Sağlık Orgutu’nce hazırlanan Guvenli Annelik Programı ve bu program kapsamında Anne – Bebek Paketi uygulamalarından olumlu sonuclar alınmaktadır. 1948’de İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ile başlayan surecten gunumuze kadar duzenlenen ceşitli deklerasyonlarda “Her yenidoğan buyumesini garanti altına alacak doğru beslenme hakkına sahiptir” denilmektedir.
Kim bilir, belki yıllar sonra birisi cıkıp da “ben ilk 6 ay anne sutu yerine mama ile beslenmişim” diyerek oz annesine bile dava acabilecek. Hal boyle iken “ağzı var dili yok” denilecek tarzda ornek teşkil eden, isteklerini ve beklentisini bile dile getiremeyecek cağda olan (henuz 13 aylık) bir bebeğin ebeveynlerinin isteği doğrultusunda vegan vejetaryenliğe zorlanması bir diyetisyen olarak kabul edilebilir bir şey değil. Bu konuda Milano Mahkemesi’nin vermiş olduğu kararı sonuna kadar destekliyor ve emsal teşkil etmesini diliyorum. Devletin de en onemli gorevlerden biri, insanların can ve mal guvenliğini sağlamasıdır.

[h=2]Muğla Diyetisyen uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]