Travmatik beyin hasarı en başta trafik kazaları olmak uzere yuksekten duşme, iş kazaları, darp gibi nedenlerle meydana gelmektedir. Artık ulkemizin gunluk yaşantısına girmiş olan deprem gibi doğal, bina cokmesi gibi doğal olmayan felaketler de travmatik beyin hasarına yol acmaktadır. Travmatik beyin hasarı, kafanın ani ve şiddetli bir şekilde bir nesneye carpması (araba camı, kalorifer, beton gibi) ya da bir nesnenin kafatasını delerek beyin dokusuna zarar vermesi (kurşun, civi gibi) sonucu ortaya cıkan beyin yaralanmalarıdır.
Rehabilitasyonu cok zor, pahalı ve uzun sure alan travmatik beyin hasarının oluşmaması, en aza indirilmesi birincil amac olmalıdır.
Toplumun, suruculerin eğitilmesi, yolların kalitesinin artırılması, otomobillerin emniyet standartlarının yukseltilmesi, etkin trafik denetimleri, surucu ve tum yolcuların emniyet kemeri kullanmasının sağlanması gibi onlemlerle travmatik beyin hasarı oluşumu azaltılabilir.
Travmatik beyin hasarı her yerde, her an ve herkesin başına gelebilir. Genclerde ve ozellikle 15-25 yaş arasında sıklığı en fazladır. Motorsiklet ve bisiklet kazalarında daha fazla gorulur. Kask kullanılması travmatik beyin hasarı oluşumunu onemli olcude azaltır.
Travmatik beyin hasarının akut doneminde olum oranı yuksektir (% 50’den fazla). Tıp alanındaki gelişmelerin bu oranı giderek duşurmesi beklenir. İlk yardım ve yoğun bakım olanaklarının artması ile giderek daha fazla travmatik beyin hasarı ile karşılacağımızı ve TBH rehabilitasyonunun cozulmesi gereken buyuk bir sorun olarak karşımıza cıkacağını soyleyebiliriz.
Beyin en onemli, en narin, en karmaşık, en muhteşem organımızdır. Beyin hasarı
oluştuğunda, akciğer, karaciğer hasarı ya da kemik kırığında olduğu gibi bir iyileşme
bekleyemeyiz. Birkac saniye suren bir olay beynimizde yaptığı değişikliklerle yaşantımızı
tamamen değiştirebilir.
Travmatik beyin hasarı bilişsel fonksiyonlarımızı etkileyebilir. Bellek, algılama, anlama, dikkat, sorun cozme, mantıklı duşunme gibi cok onemli işlevlerimizde değişiklikler, farklılıklar oluşabilir.
Travmatik beyin hasarı fiziksel sorunlara da yol acabilir. Kısmi felc, spastisite, denge ve koordinasyon bozukluğu, yutma gucluğu bizi kişiye bağımlı hale getirebilir.
Travmatik beyin hasarı davranış değişikliklerine de yol acabilir. Depresyon, kişilik değişiklikleri, saldırganlık, şiddet ve kontrol kaybı sonucu cevremizdeki insanların ve sevdiklerimizin ikileme girmelerine neden olabiliriz.

Travmatik beyin hasarının değerlendirilmesi
Travmatik beyin hasarının derecelendirilmesi ve prognozun tahmini icin skalalar mevcuttur. Bu değerlendirmeye gore iyileşme grubundakilerde travmatik beyin hasarı oncesi duruma donmeyi engelleyen psikososyal bozukluklar gorulebilir.
Travmatik beyin hasarı sonrası oluşan amnezi de prognozu kotuleştirici bir gosterge olarak kabul edilmektedir.
Travmatik beyin hasarında kullanılan skalalar rehabilitasyon icin yeterli duyarlılıkta değildir. Kafatasının durumuna gore kapalı ve acık kafa yaralanmaları şeklinde ikiye ayrılabilmektedir. Acık kafa yaralanmalarında kafatasında kırık oluşurken kapalı travmalarda kırık oluşmaz.

15-24 yaş erkeklerde, riskli olduğu varsayılan yaşam şekillerine bağlı olarak, gorulme olasılığı yuksektir. 75 yaş ustu bireyler ise duşmeye bağlı travmalara daha cok maruz kalırlar. Ergen ve yetişkinler icin en sık gorulen sebep otomobil ve motosiklet kazaları ve şiddet iceren suclardır. Mesleğe bağlı olarak da asker, polis gibi mesleklerde kurşun yaralanmalarına sıkca rastlanabilmektedir.

Bir yaşın altındaki bebeklerde en yaygın sebep fiziksel istismar olabilir. Ozellikle oyun ya da zarar verme amaclı cok şiddetli sallamalar beyin hasarlarına yol acabilmektedir. Biraz daha buyuk okul oncesi cocuklarda duşme sonucu hasarlanmalara sıklıkla rastlanmaktadır. Beş yaş sonrasında ise yaya ya da bisikletli yaralanmalar artabilimektedir.

Travmatik Beyin Hasarı sonucu ortaya cıkan dilsel ve bilişsel sorunlar nelerdir?
Bu sorunlar kişiden kişiye değişmektedir. Kişilik, yaralanma oncesi beceriler ve beyin hasarının şiddetine gore bireysel farklılıklar gorulmektedir. Beyin hasarının etkisi yaralanmanın hemen sonrasında en fazladır. Yine de TBH’nin bazı etkileri yanlış anlaşılabilmektedir. Yeni hasarlanmış beyin dokusunda coğunlukla şişlikler (odem), ezikler ve yaralar mevcuttur. Bu tip hasarlar genellikle kalıcı değildir; bu alanların işlevleri şişlik ve yaralar gecince geri gelebilir. Bu yuzden, TBH sonrasındaki ilk haftalarda uzun-donemli sorunların tam olarak tahmin edilebilmesi zordur. Buna rağmen, kucuk caplı bir hasar bile kalıcı, uzun-donemli sorunlara neden olabilmektedir. Beynin hasar gormemiş alanları hasarlı alanların işlevlerini oğrendikce ve yerine getirmeye başladıkca gelişim gozlenebilir. Cocukların beyni yetişkinlere gore bu esnekliğe (plastisite) daha yatkındır. Bu sebeple aynı hasara sahip olan cocuklar yetişkinlere gore daha iyi ilerleme gosterebilmektedirler.

Bilinci yerinde olan hastalardaki olası bilişsel sorunlar şu şekilde sayılabilir: Dikkat suresinde azalma, duşunceleri duzenlemede zorluk, unutkanlık, kafa karışıklığı, bazen yeni bilgileri oğrenmede zorlanmalar, diğer insanların hareketlerini yorumlayamama, sosyal durumlara uygun olmayan hareketlerde bulunma, problem cozmede, karar vermede ve planlamada zorlanma.

Dil sorunları da bilişsel sorunlar gibi bireysel farklılıklar gostermektedir. Dille ilişkili sorunlardan bazıları şunlardır: Sozcuk bulma gucluğu; duzgun cumle kuramama; uzun ve coğunlukla hatalı anlatımlar ya da acıklamalar; sozcukleri anlamada zorluk; şaka ya da esprilerdeki farklı kullanımları, deyimleri, imalı kullanımları anlayamama; bazen kendi hatalarının farkında olmama ve buna bağlı olarak cabuk sinirlenme; okuma ve yazma becerilerinde gerileme; matematik becerilerinde bozulma.

TBH olan kişilerde karşılaşılabilecek konuşmanın anlaşılırlığı ile ilgili sorunlar da gozlemlenmektedir. Normalden yavaş, anlaşılmaz, ağızda geveleme şeklinde bir konuşma duyulabilir. Bunun sebebi konuşma organlarındaki kasları kontrol eden beyin alanlarının hasarlanmasıdır. Bu tip bir konuşma bozukluğuna dizartri denmektedir. Dizartri ile ilgili daha ayrıntılı bilgi “Motor Konuşma Bozuklukları” bolumunde verilmektedir.

Travmatik Beyin Hasarı’nda mudahale yontemleri

TBH geciren kişilere oncelikle tıbbi mudahale gerekmektedir. Beyne ve vucudun geri kalanına oksijen desteği ve yeterli kan akışını sağlamak, kan basıncını kontrol etmek onceliklidir. Rontgen, tomografi, MR gibi goruntuleme teknikleri TBH’li hastanın tanı ve tedavisinin belirlenmesinde oldukca onemlidir. Hasarın goruntulenmesi ve tanılanması sonrasında gerekli tıbbi ve cerrahi mudahaleler yapılmaktadır.

Daha sonraki donemlerde hastaya uygun olan bireysel terapi programları duzenlenmektedir. Bu programlar, fizyoterapi, iş-uğraş terapisi, dil ve konuşma terapisi, psikolojik ve sosyal dayanışma şeklinde olabilmektedir.

Travmatik Beyin Hasarlarında dil ve konuşma terapistinin rolu
Dil ve konuşma terapisti oncelikli olarak mevcut durumun yeterli ve yetersiz olduğu alanların belirlenmesi ve uygun terapi programlarının planlanabilmesi icin dil ve konuşma değerlendirmesi yapmaktadır. Gerekli durumlarda bilişsel bir değerlendirme de uygulanabilir.

Eğer hastanede calışan bir dil ve konuşma terapisti varsa, kişi hastanede yatarken terapilere başlanabilir. Erken donem terapilerde uyanıklık ve dikkate yonelik calışmalara yer verilmektedir. Etraftaki kişileri, bulunulan yer ve zamanı fark etme, tanıma, kendisine soylenenleri anlama gibi iletişim icin temel olan beceriler calışılabilir. Kişide konuşma anlaşılırlığı veya yutma ile ilgili sorunlar varsa oral-motor egzersizler yapılabilir.

Hastaneden cıktıktan sonraki donemde rehabilitasyonun asıl amacı kişinin olabildiğince bağımsız bir şekilde hayatını devam ettirebilmesidir. Dil becerileri ile ilgili olarak, isteklerini uygun bicimde ifade edebilme (konuşma, jest ya da resimlerle), soylenilenleri anlama, konuşma icinde uygun sozcukleri hatırlama ve kullanma, gerektiği kadar okuma ve yazma gibi amaclar dil ve konuşma terapisi tarafından belirlenir ve ayrıntılandırılır.

Dil ve konuşma terapisti aynı zamanda bilişsel sorunlarla da ilgilenmektedir. TBH olan kişilerle en sık rastlanan sorun “unutkanlık” denilen bellek sorunlarıdır. Unutkanlık sorunları ve ne kadar iyileşeceği de beyindeki hasarın derecesine gore değişmektedir. Bellekle ilgili olarak insan isimlerini hatırlama (eşinin ismi, anne-babasının ismi, unlulerin ismi gibi), sık kullanılan nesnelerin isimlerini hatırlama (bardak, yatak, telefon, para gibi), olayların sıralamasını hatırlama (once kalktım, sonra yuzumu yıkadım, sonra kahvaltı ettim gibi), genel bilgileri hatırlama (Turkiyenin başkenti neresidir, Cumhurbaşkanı kimdir, 23 Nisan ne bayramıdır gibi), kişisel bilgileri hatırlama (adres, telefon, meslek gibi) calışmaları yapılmaktadır.
Travmatik Beyin Hasarı olan kişilerde ortaya cıkan değişiklikler
Hasarlanan beyin alanlarına bağlı olarak fiziksel, davranışsal ya da zihinsel değişiklikler ortaya cıkabilmektedir. Coğu yaralanma, beynin kucuk bir alanıyla sınırlı olabilmektedir. Bu kucuk hasar sıklıkla kafanın nesneye carptığı ya da nesnenin beyne girdiği yerde bulunmaktadır.

Ozellikle kapalı kafa yaralanmalarında beynin ceşitli alanlarının etkilendiği yaygın hasarlar da gorulebilmektedir. Bu yaygın hasarlanmalar beynin kafatası icinde geri ve ileri gidip gelmesine bağlı olarak ortaya cıkmaktadır. Frontal (on) ve temporal (yan) loblar, dolayısıyla, konuşma ve dil alanları coğunlukla bu şekilde etkilenmektedir. Coğunlukla dil ve konuşma alanları hasarlandığından genellikle iletişim guclukleri ortaya cıkmaktadır. Diğer sorunlar ise şoyle sıralanabilir: ses bozuklukları, yutma gucluğu, yurume, denge, koordinasyon, koku alma, bellek ve bilişsel becerilerde yetersizlik.
Travmatik Beyin Hasarının Şiddeti
Travmatik beyin hasarı, beyindeki hasarın genişliğine gore ortaya cıkan belirtiler acısından hafif, orta ve şiddetli olarak derecelendirilmektedir. Hafif duzey hasarlarda, bilinc kaybı olmayabilir ya da birkac saniye/dakikalık kısa sureli bir bilinc kaybı olabilir. Baş ağrısı, kafa karışıklığı, baş donmesi, bulanık gorme ya da goz yorgunluğu, kulak cınlaması, ağızda kotu bir tat, bitkinlik, uyku duzeninde bozulma, davranışlarda ya da ruh halinde değişiklikler ve hafıza, konsantrasyon, dikkat ve duşunme ile ilgili kucuk sorunlar yaşanabilir. Hafif kafa travması geciren coğu insan iyileşebilmektedir.
Orta ya da şiddetli hasarlarda da bu semptomlar gorulebilmekle birlikte, bunlara ek olarak kotuleşen ya da gecmeyen baş ağrıları, tekrarlayan kusma ya da mide bulantısı, havale ya da nobetler, uykudan uyanamama, gozbebeklerinde genişleme, konuşmada anlaşılmazlık, kol ve bacaklarda gucsuzluk ya da hissizlik, koordinasyon kaybı ve artmış kafa karışıklığı, huzursuzluk, tedirginlik, endişe, gerginlik gibi durumlar da gozlenebilmekte; bazı hasarlar ise olumcul olabilmektedir.

TBH’nin en sık gorulen sebebi trafik kazalarıdır (sıklıkla araba, motorsiklet kazaları). Diğer sebepler arasında, duşmeler, spor yaralanmaları, iş kazaları, şiddet olayları ve cocuk istismarı sayılabilir.
Spontan duzelme

Travmatik beyin hasarının akut doneminde yaşamsal sorunlar on plandadır. Ancak, bu durum ileride oluşabilecek komplikasyonları onlemek acısından yapılması gerekenleri ihmal ettirmemelidir. Post-akut donemde beyin dokusundaki odemin ortadan kalkması ile medikal durum stabilize olur ve beyin dokusundaki spontan duzelme devam eder. Daha sonraki kronik donemde ise duzelme santral sinir sistemi noronlarında filizlenme ve yeni oluşan noron bağlantıları ile olabilir.
Araştırmalar norolojik duzelmenin coğunun ilk 6 ay icinde en fazla olduğunu
gostermiştir. Bazı araştırmacılar spontan duzelmenin 1 yıl icinde tamamlanacağına
inanırken bunun 2 yıl veya daha fazla surebileceğini kabul edenler de vardır. Bazı işlevler
diğerlerinden daha once duzelir. Kalıcı bilişsel ve fiziksel bozuklukları olan kişiler de bile
yeniden yetenekler geliştirilebilir.

Travmatik beyin hasarı sonrası ortaya cıkan sorunlar
Travmatik beyin hasarı kafa ciftlerinde işlev sorunlarına, duyu ve motor bozukluklarına, spastisiteye neden olabilir. Mental disfonksiyon, davranış, kişilik, karakter değişiklikleri, konuşma ve iletişim sorunları ortaya cıkabilir. Travmatik beyin hasarında kırıklar, erken mobilizasyon paraartikuler ossifikasyona neden olabilir.
Travmatik beyin hasarı sonrası epileptik atak gorulebilir. İlk iki yılda daha sıktır. Ote yandan antikonvulsif tedavi bilişsel işlevi bozabilir. Rehabilitasyona olumsuz etki yapabilir.
Travmatik beyin hasarının kronik doneminde ağrılar ortaya cıkabilir. En sık olanı baş ağrısıdır. Daha sonra boyun, omuz ve bel ağrıları gelir.
Travmatik beyin hasarında anksiyete, depresyon sıktır. Ayrıca, dikkatte azalma, konsantrasyon sorunları, kişilik değişiklikleri, aile ve arkadaş ilişkilerinde zorluklar, mesleki performansta duşukluk ve iş hayatında başarısızlık olabilir.

Travmatik beyin hasarı terapisi

Travmatik beyin hasarında hastanın rehabilitasyonu akut donemde başlatılmalıdır. Ancak yaşamsal sorunların varlığı ileride oluşabilecek komplikasyonların onlenmesi icin cok gerekli olan basit ama etkili onlemlerin alınmasını goz ardı ettirebilir. Eklemlerin pasif olarak hareket ettirilmesi eklem kontrakturlerini, hastanın iki saatte bir dondurulmesi bası yarası oluşumunu engeller.
Tum bu ve buna benzer nedenlerle, en baştan itibaren bir rehabilitasyon uzmanı ile
calışılması gereklidir. Boylece hem akut donemde ortaya cıkabilecek ve hastanın tum
yaşantısısnı etkileyebilecek komplikasyonlar onlenir, hem de hastanın bir rehabilitasyon
kliniğine transferi icin gerekli calışmalar başlatılır.
Tıbbi yonden stabilize olan hastalar daha yoğun ve kapsamlı bir rehabilitasyon
programına alınabilir.
Akut donemde, hatta hasta komada iken başlatılan rehabilitasyon calışmaları postakut
ve kronik donemlerde de devam eder ve bazen yıllarca surebilir. TBH’nın
rehabilitasyonu yoğun bir eğitim ve oğretim ve yeniden her şeyin gozden gecirilmesi
demektir. Eğer her yonuyle hasta icin oluşturulmuş bir rehabilitasyon programına alınmazsa hasta gosterebileceği performansın gerisinde kalır.
Rehabilitasyon interdisipliner olmalıdır. Hastanın sorunları coktur ve bunlarla ancak
bir ekip başa cıkabilir. Bu ekibin koordinatorluğunu rehabilitasyon uzmanı yapar.
Travmatik beyin hasarı uzun, zor ve pahalı bir surectir. Amac, hastayı mumkun olduğu kadar bağımsız bir hale getirmek ve topluma donmesini sağlamaktır. Bu amac uğruna surec goze alınır.
Ağır travmatik beyin hasarılı hastaların mesane, barsak kontrolu, bakım, beslenme, solunum, hijyen, mobilite, gunluk yaşam aktiviteleri gibi sorunları icin uygun bir rehabilitasyon merkezinde rehabilite edilmeleri gerekir.
Kapsamlı rehabilitasyon programlarının, tecrubeli ve bilgili bir ekibin bulunduğu
merkezlerde sonucların daha iyi olduğu bildirilmiştir.
Bircok sorunu olan travmatik beyin hasarlı hastanın erken mobilizasyonu gerekir. Boylece immobilizasyonun kas atrofisi, bası yarası, osteoporoz, kontraktur, paraartikuler
ossifikasyon gibi komplikasyonları onlenir.
Travmatik beyin hasarında spastisite oluşabilir. Pasif eklem hareketini, aktif hareketi, hastanın uygun pozisyonlanmasını, bakımını, hijyenik calışılmasını engelliyorsa, kontrakture, egzersiz sırasında ağrıya, neden oluyorsa tedavi edilmelidir. Tedavisinde medikal, fiziksel, girişimsel ve cerrahi yontemler uygulanabilir.
Eklem kontrakturu oluşmussa, eklem hareket acıklığı egzersizleri, germe, cihazlama,
cerrahi gerekebilir.
Travmatik beyin hasarında kas kuvvetsizlikleri gorulebilir. Kas kuvvetlendirme egzersizleri ile kaslar normal kuvvetine getirilmeye calışılır. Denge ve koordinasyon bozuklukları soz konusu ise buna yonelik egzersizler yaptırılır. Ataksi onemli hareket bozukluklarından biridir ve gunluk yaşam aktivitelerini engelleyebilir. Ortez ve diğer yardımcı cihazlardan yararlanılabilir.
Beynimiz plastisitesi ile adaptasyon gosteren dinamik ve muhteşem bir organımızdır.
Rehabilitasyon calışmalarına muhakkak cevap verir. Ancak, travmatik beyin hasarının ağırlığı yaş, cinsiyet, hastalık oncesi durum, sosyoekonomik parametreler, bilişsel işlevlerin durumu ve diğer fonksiyonlar son durumun belirlenmesinde etkilidirler.
Klinik duzelme yavaştır ve değerlendirilmesi kolay değildir.
Tıbbi rehabilitasyonu cok zor, pahalı ve uzun suren travmatik beyin hasarında sosyal rehabilitasyon yoluyla topluma kazandırma ve uretken bir kişi haline getirme daha da zor olabilir.
Buyuk bir coğunluğu genc yaş grubunda olan bu hastalar uygun bir rehabilitasyon
programı ile bağımsız ve uretken bir yaşantıya gecebilir.
Ağır travmatik beyin hasarı olanlar bencil ve cocuksu bir kişilik kazanabilirler, bunların sabırlı, uygun ve pozitif destek veren bir cevreye ihtiyacları vardır. Aile, arkadaş, cevrede bulunanlar ve nihayet tum toplumun bu kişilerin gereksinimlerinden haberdar olmaları ile gercek rehabilitasyon sağlanabilir.
Travmatik beyin hasarı gecirmiş olanların mesleki ve ekonomik rehabilitasyonları tamamlanıp, eski mesleklerine devam edemiyorlarsa, yeni bir meslek edindirilmeleri ve uygun bir işe yerleştirilerek, kendi kendine yeten, uretken bir yaşantı seviyesine getirilmeleri mumkun olmuyorsa rehabilitasyon başarılı sayılamaz. Sosyal guvencesi olmayan, ailesine destek olamayan bu kişilerde ekonomik sorunlar en buyuk kaygı nedenidir.
Travmatik beyin hasarı olan hasta eksterne edilmeden once tum bunlar duşunulmeli ve gerekli yonlendirmeler yapılmalıdır.
Travmatik beyin hasarı anormal sosyal ve uygun olmayan seksuel davranışlara da yol acabilir. Bazen saldırgan davranışlar gosterebilirler. Psikososyal rehabilitasyon en onemli ve en cok zaman alan bolum haline gelebilir.
Travmatik beyin hasarı olan ancak iyi rehabilite edilmiş, oğrenme, hatırlama gibi bilişsel işlevlerinde sorun olmayanlar bağımsız hale gelebilirler. Ancak ağır travmatik beyin hasarı olanlar yaşam boyu bağımlı kalabilirler. Bu kategoriye giren hastaların ailelerinin desteğe gereksinimi vardır. Evde bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi gerekir. Ayrıca, uygun rehabilitasyon merkezleri tarafından takip, gerektiğinde yeniden hospitalizasyon ve yaşam boyu destek programları geliştirilebilir.

[h=2]Hatay Psikoloji uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]