Stres birkac sozcukle acıklamak gerekirse; baskı veya gerilim yaşanılan zamanlarda icine girilen ruh hali şeklinde tanımlanabilir. Ancak stresin sadece yaşanılan olumsuz durumlarda veya olaylarda maruz kalınan bir durum olduğunu soylenemez. Okuldan iyi bir dereceyle mezun olan bir kişi istediği bir firmanın iş goruşmesine yoğun bir stres altında gidebilir ya da hayatlarını birleştiren mutlu bir cift nikahlarında cok mutludurlar ama genellikle en cok strese giren onlar ve aileleridir. Dolayısıyla sadece olumsuz durumlar kişide stres yaratır diye bir genelleme yapılamaz.

Peki stressiz bir yaşam mumkun mudur? Herşeyin her arzu edilen anda olduğu, tum istek ve arzulara her an ulaşabildiği, bedenin tamamen gevşemiş ve rahat, neşe ve mutluluk gibi pozitif duygular icinde olunan ve zihninde hic bir sorunun olmadığı bir hayat mumkun mu? Kulağa oldukca hoş geliyor ama boyle bir hayat mumkun değildir, boyle durumlar zaman zaman olsa bile fazla uzun surmeyen gecici anlardan ibarettir. İnsan doğası gereği hareket etme, risk alma, heyecan yaşama, sorunlarla karşılaşıp onlarla baş etme eğilimi icerisindedir, dolayısıyla hic bir engelin, sorunun olmadığı bir hayatta ısrarcı olunsa bile belli bir sure sonra sorunsuzluk sorun yaratmaya başlar. İnsan evrimi ve gelişimi icin yaşadığı muddetce sorun teşkil edebilcek durumlara maruz kalmaya meyillidir, belli oranda baskı ve gerilim yaratan bu durumlar doğal olarak belli oranda stresi de beraberinde getirir.

Peki hayatta stres kacınılmazsa stresin ne gibi bir fonksiyonu olabilir? Stres kişinin hangi ihtiyacını karşılıyor ki onsuz bir hayat pek de mumkun olmuyor? Stresin insan icin iki temel fonksiyonundan bahsedilebilir.

1. İnsanı tehlikelerden korumak:İnsan doğası gereği karşılaştığı olumsuz durumlarda “savaş veya kac” taktiği uygular. Orneğin kişi evindeki bir hırsızı fark ettiğinde ,ya onunla mucadele edip savaş taktiğini kullanır ya da evden cıkma seceneğine başvurarak kacma taktiğine başvurur. Benzer şekilde, yaşanılan bir depremde kişi depremi hissetiği anda genellikle verebileceği iki tepki vardır; savaş taktiğini secip ceninpozisyonunda sarsıntı bitinceye kadar bekler (savunma durumuda bir nevi savaş taktiği olarak kabul edilebilir) ya da kac taktiğini kullanarak kendini bir an once acık alana cıkarma cabası icine girer. Bahsedilen bu iki ornekte de kişi hangi secenekleri secerse secsin belli oranda stres yaşar ve yaşanılan bu stres ortaya cıkan tehlikeden bir an once kurtulma amacı taşır.

2. insanın harekete gecmesini sağlamak:Belli oranda stres insanı hareket gecirir ve kişisel gelişimine katkı sağlar. Bugun cağın buyuk firmaları işe alımlarda kişide belli oranda stres olmasını gozetirler; zira tamamen stressiz bir personel onlar icin verimsizlikle eşdeğerdir. Stressiz kişilerin işleri savsaklayacakları, kurallara uymada zorluk cıkartacakları ve kendini geliştirme cabası icerisinde olmayacaklarını savunurlar, cunku stres kişi icin itici bir guc gorevi gorur ve kişinin ilerlemesini teşvik eder.

Başka bir ornek vermek gerekirse; bazı oğrenciler sınav oncesi sınavdan duşuk not alacağını duşunerek sınav stresi yaşarlar. Belli oranda bu stresi yaşamaları da onların yararınadır; cunku bu durum kişinin sınavı onemsediğine bir işarettir. Yaşadığı stres sayesinde oğrenci calışmayı ciddiyetle surdurur, aksi takdirde calışmayı bırakıp, savsaklama ve başarısız olma riski taşır.

Stresin yukarıda bahsedildiği gibi insan icin iki onemli fonsiyonu vardır ancak bu fonksiyonlarının sağlıklı bir şekilde yurutulmesi icin herşeyde olduğu gibi stresin de bireyler icin bir olcusu vardır. Eğer bu olcu aşılırsa ve stres surekli bir hal alırsa kişinin hayatında ciddi anlamda sorun teşkil etmeye başlar. Bu durumu daha da acıklamak icin stresin evrelerinden bahsetmekte fayda var; Stresin uc evresinden bahsedebilir: Bunlardan birincisi stresin alarm evresidir. Maruz kalınan stresin olcuyu aşmasıyla beraber zarar verici etkisi devreye girer, bu durum karşısında kişinin bedeni, duyguları, duşunceleri ve davranışları bir alarm verircesine kişiyi uyarır, eğer bu uyarı kişi tarafından fark edilmez ve de onlem alınmazsa stres bir sonraki evreye yani direnc evresine gecer. Direnc evresinde kişi tum ruhsal bileşenleriyle maruz kalınan strese direnir, adeta onunla savaşır. Alarm ve direnc evresinden sonra stresin ucuncu evresi yani tukenme evresi devreye girer. Bu aşamda kişi ve tum sistem artık stres karşısında tukenmiş ve pes etmiş durumdadır. Bu evre kişide ciddi anlamda bir takım psikolojik ve psikosomatik sorunlara yol acabilir.

Stresle baş etmede aşağıdaki dort aşamalı yontemden soz edilebilir;

1. Stres belirtilerini fark etme ve anlama
2. Stres kaynaklarını (etkenlerini) tanımlama ve anlama
3. Kontrol edilebilir stres kaynaklarını kontrol altına alma
4. Kaynakların kontrol edilemeyeceği durumlarda kişinin kendisini desteklemeyi oğrenmesi


1. Stres belirtilerini fark etme ve anlama:

Bu aşamayı daha once bahsedilen stresin alarm evresiyle ozdeşleştirebilir. Yaşanılan stres olcuyu aştığında kişinin tum bedeni ve ruhsal bileşenleri; algıları, duyguları, duşunceleri bir şeylerin iyi gitmediğine dair kişiye uyarıda bulunmak icin bazı belirtilerde bulunurlar. Bu belirtilerini 4 temel başlık altında verebilir:

1.a) Fiziksel belirtiler:Kalp carpıntısı, titreme, ellerde terleme, ceşitli bolgelerdeki kaslarda gerginlik ve fiziksel ağrılar (baş, boyun, sırt, bel), sindirim ve boşaltım sisteminde rahatsızlıklar (mide ağrısı, spazmı, ishal, kabızlık), yorgun ve halsiz hissetme, uyku duzeninde bozulmalar, vb.
1.b) Duygusal belirtiler:Huzursuzluk, endişeli olma, cokkunluk, sinirlilik, vb.
1.c) Zihinsel belirtiler:Dikkati toplamada gucluk, unutkanlık, aklın karışık olması, olumsuz duşunceler uzerine odaklanma, takıntılar vb.
1.d) Davranışsal belirtiler:Sosyal ilişkilerde uzaklaşma, cok calışanların işkolik halini alması, sessiz sakin kişilerin daha da icine kapanması, cevredeki kişilerle surekli olarak olumsuz icerikli konuşmalar, yapılan etkinliklerden eskisi kadar keyif almama, agresif tutumlar.

2. Stres kaynaklarını (etkenlerini) tanımlama ve anlama

Herkes icin stres kaynakları farklılık ve ceşitlilik gosterebilir. Kimisi icin yoğun trafikte arac kullanmak onemli bir stres faktoru iken bir başkası icin topluluk onunde konuşmak veya onemli bir sınava hazırlanmak olabilir. Yoğun bir şekilde stresli hissedilen zamanlarda stresin kaynağını bulmaya yonelik araştırma yapmak, beslendiği kaynakları sorgulamak oldukca onemlidir. Bunu araştırırken kişinin kendi kendine durup “Şu an stresliyim, gerginim ama bu durumun nedenleri ve kaynağı ne? Stresli ruh halim nereden besleniyor?” diye sorması her ne kadar basit gibi gorunse de etkili bir yontemdir; zira genelde gunluk hayatın koşuşturmasında yorulan kişi bu gibi soruları kendine sorup uzerinde duşunmek icin caba sarf etmeyi pek tercih etmez. Bunu yapmak yerine stres halinin kendiliğinden gecmesini bekler veya gecici baş etme becerileriyle rahatlamayı tercih eder. Kişinin kendine bu bağlamda sorular sorması aslında zaten kendisinde olan cevapları da doğurur ve mevcut durumuyla ilgili bir farkındalığa teşvik eder.

3. Kontrol edilebilir stres kaynaklarını kontrol altına alma

Stresin beslendiği kaynağı fark ettikten sonra yapılması gereken davranış kontrol edelebilir ve kontrol edilemez kaynakları tespit edip kontrol edilebilirleri ortadan kaldırmaya yonelik girişimde bulunmaktır. Kontrol edilebilen kaynakların tamamen ortadan kaldırmanın mumkun olmadığı durumlarda ise doğru olan yaklaşım onun etkisini en az indirmek icin cabalamak olacaktır. Orneğin yoğun trafikte arac kullanmak kişi icin ciddi bir stres kaynağı ise kişi bunu fark ettikten sonra bu durumu kontrol altına almaya yonelik trafiğe cıkmamayı tercihe edebilir ya da etkisini azaltmaya yonelik trafiğin sakin olduğu zamanlarda aracını kullanabilir. Aynı şekilde kişi icin stres kaynağı işyerinde bircok sorumluluğu ve işi yuklenmek ise bunu fark ettikten sonra sorumluluğu ve iş yukunu paylaşmak icin amiriyle konuşmak veya calışma arkadaşlarından yardım talep etmek cozum olabilir.

4. Kaynakların kontrol edilemeyeceği durumlarda kişinin kendisini desteklemeyi oğrenmesi

Stres yaratan durumların kaynağını fark ettikten sonra kontrol edilebilir olanları kontrol etmeye yonelik girişimde bulunmak kimi zaman kolay kimi zaman zor gelebilir; ancak hayatta oyle durumlar var ki tamamen kişinin kontrolum dışında gelişip onu doğrudan etkileyebilir. Kişi her şeyi bir plan dahilinde kontrol altına alır ama hic gundemde olmayan oyle bir olay gelişir ki herşey alt ust olabilir. Yine arac kullanmak orneğinden hareket edilirse, kişi arac kullanırken kaza yapmamak icin arabasıyla ilgili tum onlemlerini alsın, tum trafik kurallarına uysun ve tum dikkatini araba kullanmaya versin yine de birilerinin kendisine carpmaması ya da hic ummadığı bir anda onune birinin cıkmaması ihtimalini kimse garanti edemez. Bu aşamada durumu kabullenip kişinin kendisini desteklemeyi oğrenmesinden başka care bulunmamaktadır.


Sonuc olarak stres hayatın olmazsa olmazlarından ve sağlıklı olan yaklaşım stresi yok sayıp onu gormezden gelmek yerine onu mumkun olduğunca kontrol edip olumlu bir enerjiye cevirmektir.

Umit AKCAKAYA
Uzm. Psk. Dan. & Psikoterapist

Faydalanılan Kaynaklar:

OGPDM: 661 (2187)-(2188), ODTU Kuzey, Kıbrıs Kampusu - Oğrenci Gelişim ve Psikolojik Danışma Merkezi, STRES VE STRESLE BAŞETME YOLLARI 3 / 3
[h=2]İstanbul Psikoloji uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]