Anne babalar bir cocuk sahibi olduklarında onunla ilgili gelecek hayali kurarlar. Onun guzel alışkanlıkları olması, uyumlu, kendine guvenen, sorunlarla yuzleşmekten kacınmayan ve mucadele edebilen, daha da onemlisi onun kendi ayakları uzerinde duran bir insan olması gibi bir hayaldir bu. Cocuğun kendi davranışlarının sorumluluğunu alması, yeterince buyuduğunde bir gun icinde kazanabileceği bir beceri değildir.

Sorumluluk bilincinin gelişmesi, yaşamın ilk yıllarından itibaren atılan adımlar ile mumkundur. Hayat hic durmaksızın devam etmekte ve cocuklar gecen her saniye gelişmekteler. Ozellikle cocuk gelişiminde zaman gercekten cok onemlidir. Gecen zamanı en verimli şekilde değerlendirmek anne babalar icin cocukları adına hayati onem taşımaktadır. Her anne baba cocuğunun sorumlu, duyarlı bir insan olarak gelişmesini ister ancak sorumlu olması icin caba gosterilen bir cok cocuğun ailesi yardım istediğinde bizlere kurdukları ilk cumle “cocuğum cok sorunlu” ya da “o kadar sorunlu bir cocuk ki artık pes ettim” gibi cumlelerle bizden yardım talep etmekteler.

Yarınımız olan cocuklarımızın, soz dinlemeyen, ice kapanık, kendine guvenmeyen, istediği yapılmadığında ağlama krizlerine giren kendisi sorumluklar almak yerine anne babasına sorumluluklar yukleyen, kural tanımayan, kardeşlerinin ya da arkadaşlarının haklarına saygı gosterme erdemini gosteremeyen, kendisinin tercih ettiği konularla ilgili ya da kendi secimlerinin sonuclarına katlanamayan bir insan olduğunu gormek ailelerin gormek istemediği bi tablo olarak gorunuyor. Sorumluluk bilinci geişen cocuklar yetiştirerek butun bu sorunların ustesinden gelmek mumkundur. Bu nedenle sorumluluk kavramının teorik acılımına değinmek istiyorum.
Sorumlululuk kavramına cocuk acısından bakacak olursak, sorumluluk;

1) Kurallara uyma,
2) Tercihlerin ya da secimlerin sonucuna katlanma,
3) Başka insanlara ve onların haklarına saygı gostermedir.

SORUMLULUK BİLİNCİ NEDEN ONEMLİDİR?

İnsan en temel gudulerle dunyaya gelir ve tam anlamıyla anne babaya muhtactır. Yeni doğan bir bebeğin tum ihtiyacları ebeveynleri tarafından giderilir. Ve cocuk tum sıkıntılarını ağlayarak yada neşesini gulerek ifade eder. Ancak bebekler akıp gecen zamanla birlikte gunbegun buyurler. Ve belli yeterliliklere erişirler. Orneğin once emeklemeye ardından yurumeye başlarlar. Fiziksel gelişimi, dil gelişimi, duyuşsal ve psikomotor gelişimi durmaksızın devam eder. Fakat bu kişiden kişiye değişebilir. Bunun yanısıra bazen fiziksel gelişim hızlanırken bazen de duygusal gelişim hızlanır. Sorumluluk bilinci cocuklarda belirli yeterliliklere eriştiği halde bu yeterlilikleri kullanmamasıyla ilgilidir. İşte o zaman sorunlar ortaya cıkar ve alarm zilleri calar aile icin. Cocuk, yaşam ile ilgili becerileri aşamalı olarak edinir.

Kazanılan her beceri cocuğun bireyselleşmesinde, bağımsız, kendine yeten bir birey olmasında onemli adımlardır. Sorumluluklar ise cocuğun yeni edindiği bu becerileri hayata gecirmesi icin onemlidir. Kendi ihtiyaclarını tek başına karşılama becerisini kazanan cocuğun, yetişkinlere duyduğu bağımlılık giderek azalır. Davranışlarının sonucunu yaşadıkca, gelişen becerilerini kullandıkca, cocuğun kendine olan guveni artar. Ancak bazen aileler cocukları icin onunla daha guzel ilgilenebilmek adına cocuğun yerine getirmesi gereken sorumluluğu onun yerine gercekleştirirler. Becerilerini kullanması ve geliştirmesi icin fırsat verilmeyen cocukların ise yeterlilik duygusu ve ozguven gelişimi sınırlanır. Ve aileye surekli bir ihtiyac duyarlar. Sanki bebeklik doneminde ki gibi aile hayatının her anında yanında olmalıdır ve olmadığında cocuk kriz gecirir. Bu son gunlerde cok karşılaştığımız okul fobisi vakalarında olduğu gibi. Cocuk annenin onu okula bırakıp eve gitmesinden o kadar kaygı duyarki okulda annesinin olmayışı, onun icin muthiş bir yoksunluktur. Tıpkı madde bağımlıları gibi anne bağımlısı cocuklardan bahsediyorum.

Sorumluluk bilincinin en guzel kazanıldığı aileler demokratik bir tutum icerisinde cocuklarını yetiştiren ailelerdir. Kişisel farklılıklar soz konusu olsa da, aile cocuklarını oncelikle cok iyi tanımalıdır. Onun kişisel ilgilerini, algılarını bilir ve onun tercihlerine saygı duyar. Aile cocukla surekli yapıcı bir iletişim hali icindedir. Aile cocukla arkadaş gibidir ancak mesafelerin korunabildiği bir arkadaşlık bu. Anne baba konumunu korur ama cocuk ebeveynleri ile herhangibir konuyu paylaşmakta bir tıkanma yaşamaz. Bu nedenle aile tutumları sorumluluk bilincinin geliştirilmesi adına cok onemlidir. Sorumluluk kazandırmaya yonelik her surecin “temel” ve “değişmez” oğeleri vardır. Bunlar;

 Bilgilendirme: Cocuğun davranışında istenen değişimin gercekleşebilmesi icin once, cocuğun bu değişim hakkında bilgilendirilmesi gerekir. Onun bu değişimi bir ihtiyac olarak gorebilmesi icin, nedenleri hakkında bilgi vermek onemlidir. Kuralların neden konduğu ve sorumluluğun onemi anlatılmalıdır. Cocuklar, nicin bazı işleri yapmak zorunda olduklarını bilirlerse, ne zaman ailelerine yardımcı olmaları gerektiğini, ne zaman bağımsız davranabileceklerini de oğrenmiş olurlar.

 Takip: Bilgilendirmeden sonra, cocuğun soz konusu davranışı gosterebilmesi icin ona bir sure tanınması gerekir. Bu sure icerisinde yapılan takip sonucunda sorumlu davranışın ortaya cıkıp cıkmadığına, ne surede ortaya cıktığına, hangi zamanlarda davranışın yapıldığına ya da yapılmadığına dikkat edilmelidir.

 Geri bildirim: Belli bir sure sonra cocuğu, gidişat hakkında bilgilendirmek gerekir. Eğer istenen sorumlu davranışın sayısında artış varsa uygun pekiştireclerle motive edilmelidir. Eğer beklenen sorumlu davranışın ortaya cıkmasında sıkıntılar varsa, bu sıkıntılar ve olası nedenlerinin de cocukla paylaşılması gerekir.

 Hatırlatma: İstenen davranış eğer gercekleşmiyorsa yeniden hatırlatma surecine gidilmelidir. Yeniden bilgilendirme ile başlayan bu surec, davranış oturana kadar devam etmelidir.

Aileler bu oğeleri kullanırken sabırlı ve kararlı olmalıdırlar. Bir cok vakada ailelerin kararlı olmadıklarını gormekteyiz. Bunun yanısıra bircok ailenin bu oğeleri uygularken bazı oğeleri atladığını gormekteyiz. Cocuğunda sorumluluk bilinci ile ilgili bir sorun olduğunu farkeden bir ebeveyn oncelikle cocuğuyla olan iletişimine dikkat etmeli ve cuvaldızı kendine batırmalıdır. Oz eleştiriye acık olmalı ve kendini sorgulmalıdır. Hatalarını farketmeli gerekiyorsa bu konuda bir uzmana başvurmalıdır.

Sorumluluk bilinci ile ilgili olarak cocuklarımızın yerine getirebilecekleri sorumluluklar her yaş duzeyinde farklı farklıdır. Bu sorumlulukların neler olabileceği ile ilgili sizlere fikir vermesi acıısndan yaşlara uygun verilebilecek sorumluluk orneklerinden bahsetmek istiyorum. Orneğin;

2-3 yaş:

Bu yaş grubundaki cocuklar yeni kazandıkları becerilerini kullanarak her şeyi tek başlarına yapmak icin oldukca isteklidirler. Ozgurluk ile kurallar arasındaki dengeyi kurmak anne-babayı bu donemde bekleyen en zor gorevdir. Bu donemde cocuklar basit giyecekleri kendi başlarına giymeyi oğrenebilirler. Catal kaşık kullanmak icin kas gelişimleri yavaş yavaş yeterli duzeye geldiğinden biraz acemice de olsa catal kaşık kullanabilirler. Bununla birlikte bardaktan su icme denemeleri de bu yaşta gozlemlenebilir. Bu alanların tumunde onemli olan cocuğun daha sonra ki yaşlarda bu becerileri geliştirip kullanabilmesi icin mumkun olduğunca fazla pratik yapmasına olanak vermektir. Yemeğini biraz dokerek yediği icin annesi tarafından yedirilen bir cocuğun catal kaşık kullanma becerisi yemeği kendi başına yemesine fırsat verilen cocuğa gore daha yavaş gelişecektir.


3-4 yaş:

Bu yaşlarda cocuklar oldukca enerji dolu ve hareketlidirler. Anne-babaları tarafından konulan sınırları test etmeye meraklıdırlar. Anne-baba olarak hem cocuğun enerji ve hareket ihtiyacını anlamak hem belli sınırlar cizmek hem de kuralları test etme karşısında esneklik ve yaratıcılığı koruyabilmek onemlidir. Bu donemde cocuklar basit ev işlerinde yardımcı olabilirler. Orneğin kendi oyuncaklarını sepetine yerleştirebilir. Oz bakım becerilerini kendi başına yapmak icin ilk adımı atabilirler; diş fırcalamak elini yuzunu yıkamak gibi. Tabii bu becerileri anne babayı bire bir gozlemleyerek ve onların desteği ile deneyerek geliştireceklerdir. Ayrıca bu yaşta ayakkabılarını giyebilirler. Ama bağcıkları bağlamak icin hala yardıma ihtiyacları vardır.

4–5 yaş:

Bilişsel fiziksel ve sosyal becerilerin gelişimi ile birlikte sorumluluk kavramı bu yaş doneminden itibaren daha da onem kazanmaya başlar. 2-3 yaş doneminin inatcılıkların azaldığı gunluk hayat ile ilgili gozlemlerin ve ilginin arttığı bu donemde cocuklar “bir iş yapmaktan” ve bunu gostermekten buyuk bir keyif alırlar. Evişlerinde anneye yardım etmek tamirat işlerinde babaya cıraklık etmek gibi yetişkin hayatına yonelik işler cok ilgilerini ceker. Bu yaştaki cocuğunuzdan odasındaki oyuncakları toplamasını kendi başına elini yuzunu yıkamasını yemeğini yemesini masa hazırlanırken bir şeyleri (orneğin tuzluk) goturmesini bekleyebilirsiniz.

6'ncı yaşta;

• Tek başına giyinip soyunması,
• Ufak tefek ev işlerinde yardımcı olması (sofrayı kurma, bahce sulama vb)
• Sofrada tek başına yemeğini yemesi,
• Oyuncaklarını toplayabilmesi,
• Uzerinden cıkardığı kıyafetleri yardımla katlayabilmesi,
• El-yuz temizliğini yapabilmesi,

7'nci yaşta; (yukarıdakilere ek olarak)

• Cantasını hazırlaması,
• Başladığı işi bitirmesi,
• Sahip olduğu evcil hayvanın bakımı ve ihtiyaclarını karşılaması,
• Proje ve odevlerini hazırlaması, (ihtiyac duyduğunda yardım etmekle, başından sonuna yanında olmak ayrı şeylerdir)
• Dişlerini fırcalaması,

8'inci yaşta; (yukarıdakilere ek olarak)

• Hatırlatmadan oz bakımını yapması ve odasını toplaması,
• Okul eşyalarına sahip cıkması,
• Okuldan gelen mesajları size iletebilmesi,
• Dersleriyle ilgili sorumlulukları alabilmesi,

9-11 yaşlar arası; (yukarıdakilere ek olarak)

• İlgilerini belirleyip, zaman planlaması ve gunluk programlar yapabilmesi,
• Zamanını iyi kullanması,
• Ev dışı yakın yerlere gidip gelmesi,
• Arkadaşlarıyla iyi ilişkiler kurması,
• Alışveriş yapması.

ANNE BABALARA ONERİLER

Cocuğa secme hakkı tanıma: Cok kucuk yaştan başlayarak bir cocuğa secme hakkının tanınmasıyla sorumluluk kazandırma eğitimi verilebilir. Secim yapabilme fırsatlarının cocuğa sunulması, cocuğun kişilik gelişimini olumlu yonde etkiler. Secim yapabilme; karar verebilme ve secimlerin sorumluluğunu alabilme becerisini geliştirir. Kendilerini daha iyi tanımalarını sağlar. Hayat boyu onlerine cıkacak zor kararlarda mucadele edebilmelerine yardımcı olur.

Model olma: Bircok davranışta olduğu gibi sorumluluk bilincini kazandırma surecinde yetişkinlerin ornek davranışları onemlidir. Yetişkinlerin kendi yaşantılarına ait sorumluklara gereken ozeni gostermeleri, cocukların dikkatini ceker ve onların tutumlarını gozlemleyerek daha iyi oğrenirler.

Evdeki yardımcının rolu: Ev işlerine yardım eden kişilerin de cocukların sorumluluk bilinci kazanmasında etkisi vardır. Eğer her gun biri yatağını topluyorsa uzun yıllar yatağını toplamayı oğrenmeye gerek duymayacaktır. Bu konuda hem yardımcınız hem de cocuğunuzla konuşarak sorumluluk alanlarını netleştirin.

Bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluğa: Cocuklarda sorumluluk bilincini geliştirmek icin, kucuk yaştan itibaren once,
• Kendi ile ilgili sorumlulukları oğrenmesini desteklemek (cıkardığı kıyafetleri katlayıp yerine koymak, oyuncak ya da eşyalarını kullandıktan sonra yerlerine kaldırmak)
• Daha sonra ev ile ilgili sorumlulukları paylaşmasını beklemek (yemekten sonra tabağını lavoboya koymak vb)
• Son olarak da sosyal sorumluluklar konusunda model olmak (ağac dikmek, ihtiyacı olanlara yardım etmek, yerlere cop atmamak) sorumluluk bilinci kazandırmak icin onemli adımlardır.

Cocuklar icin sorumluluklar bazen bir yuk gibi algılanabilir. Ancak bunları yerine getiren bir birey olarak buyumek aynı zamanda sağlıklı bir karaktere atılmış onemli adımlardır.
Sağlıklı gunler dileklerimle….

YARARLANILAN KAYNAKLAR
• Haluk YAVUZER, Cocuk Psikolojisi, Remzi Yayınevi
• Martin, M., Cynthia Waltman Greenvood, Cocuğunuzun Okulla İlgili Sorunlarını Cozebilirsiniz - Sistem Yayıncılık.
• Dr. Thomas Gordon, Cocukta İc Disiplin mi? Dış Disiplin mi? – Sistem Yayıncılık
• Helik/Karakter Okulu Aile Kitabı
• Uzm. Psk. Dan. Ece Akın Bakanay, Cocuklarda Sorumluluk Bilincini Geliştirmek
• Cocuğun Kendisine Guven Duygusu ve Sorumluluk Kazandırma Seminer Notları
• Feyzanur Guntay Soğut, Cocuklarda Sorumluluk Bilinci
[h=2]İstanbul Psikoloji uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]