1299 yılında Soğut ’te kucuk bir beylik olarak kurulan Osmanlı, yıllar icerisinde bir devlete; yuzyıllar icerisinde ise bir imparatorluğa donuşmuştur. Toprakların genişlemesi icin yapılan fetihler elbette birer askeri başarıdır ancak fethedilen toprakların elde tutulması tamamen siyasi bir başarıdır. Yuzlerce yıl suren bu siyasi başarının arkasındaki en onemli nedenlerden bir tanesi ise gayrimuslim topraklarda uygulanan iskan politikasıdır.
Rumeli başta olmak uzere Osmanlı ’nın fethettiği tum Turk ve Musluman olmayan topraklarda uygulanmış olan iskan politikası sayesinde hem pek cok ic sorun cozulmuş hem de fethedilen toprağın Turk ve İslam kulturu ile tanışması sağlanarak yerel isyanların onune gecilmesi amaclanmıştır. Gelin Osmanlı ’nın Rumeli ’de uyguladığı iskan politikası nedir yakından bakalım ve amacları ile sonuclarını gorelim.
Temelden başlayalım, iskan politikası nedir? İskan politikası, Osmanlı Devleti tarafından fethettiği gayrimuslim bolgelerde kalıcılığı sağlamak uzere uygulanan bir sistemdir. İskan politikası kapsamında Rumeli başta olmak uzere Turk ve Musluman nufusun olmadığı fetih bolgelerine Anadolu ’daki Turk ve Musluman olan halk yerleştirilmiştir.
Kesin olmamakla birlikte iskan politikasını uygulayan ilk Osmanlı padişahının Orhan Bey olduğu duşunuluyor. Askeri guc kullanılarak ele gecirilen topraklarda isyan cıkmaması, devlet politikalarının anlaşılabilir olması, bolgenin kalkınması, halkın devletin baskın kulturuyle tanışması ve farklı bolgelerde yaşanan catışmaların durdurulması amacıyla iskan politikası uygulanmıştır.
İskan politikası nasıl uygulanmıştır?
Osmanlı, donemin gereği olarak kurulduğu gunden beri cevre bolgelere fetihler duzenleyerek bu bolgeleri de topraklarına katmayı amaclayan bir devlet olmuştur. Cevre bolgelerdeki Turk ve Musluman nufusun fazla olduğu durumlarda fethedilen bolgelerde kalıcılık ilkesi sağlanmıştır. Ancak gayrimuslim nufusun cok olduğu bolgelerde kazanılan askeri başarı her an kaybedilme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Bu kaybı onlemek isteyen Osmanlı, fethettiği gayrimuslim bolgelere hem o bolgeyi kalkındıracak hem de nufus yoğunluğunu değiştirecek Turk ve Musluman insanlar gondermiştir. Bu kişilerin başında dervişler gelmektedir. Dervişlerin fetih bolgesinde actıkları camiler ve tekkeler hem halkı İslam ile tanıştırıyor hem de bolge icin yeni bir merkez oluşturuyordu.
Zamanında Osmanlı toprağı olan tum bolgelerde bir ulu cami gormemizin nedeni iskan politikasıdır. Cunku iskan politikası kapsamında bolgeye gidenler ilk olarak bir ulu cami yaparlar. Ardından bu cami etrafına diğer yaşam alanları kurulur ve bolge icin bir merkez oluşturulur. Merkez dışında kalan bolgelerde ise kopruler, medreseler, ceşmeler, carşılar yapılarak mimari olarak da kultur yayılımı uygulanır.
İskan politikasının amacları nelerdir, neden uygulanmıştır? Fetih bolgesinin Turkleşmesini sağlamak Fetih bolgesinde İslamiyeti yaymak Yoruk ve Turkmenlerin kalıcı yerleşimini sağlamak İsyan ihtimallerini azaltmak Kavgalı aile ve aşiretlerin arasını duzeltmek Fetihleri kalıcı hale getirmek
Fetih bolgesinin Turkleşmesini sağlamak: Osmanlı, tarihteki en buyuk Turk devletlerinden bir tanesidir. Devlet icerisinde pek cok din ve milletten insan yaşasa bile Osmanlı, kuruluşundan yıkılışına kadar bir Turk devleti olmuştur. Bu nedenle fethettiği bolgelerde yaşayan farklı milletlerden insanların Turk kulturunu tanımaları, kabul etmeleri ve saygı duymaları son derece onemlidir.
Fetih bolgesinde İslamiyeti yaymak: Osmanlı, tarihteki en buyuk İslam devletlerinden bir tanesidir. Zaten İslamiyetin temelinde de gaza ve cihat anlayışı vardır. Bu anlayışa gore tum gayrimuslimlerin İslam ile tanışmaları istenir. Osmanlı da bir İslam devleti olarak fethettiği gayrimuslim topraklarındaki insanlar arasında bu dini yaymak istemiştir. Ancak hicbir fetih bolgesinde zorlama yapılmamış, herkes kendi inancını yaşamakta ozgur bırakılmıştır.
Yoruk ve Turkmenlerin kalıcı yerleşimini sağlamak: Turkler gocebe bir millettir, kanımızda var. Osmanlı ne kadar buyurse buyusun her zaman Yoruk ve Turkmen olarak adlandırılan gocebe topluluklar vardı. Gocebeler devlet otoritesi ile pek anlaşamadığı icin onların yerleşik hayata gecmesi son derece onemliydi. Yeni fethedilen topraklara bazen zorla da olsa gocebe Turkler yerleştirilmiştir.

İsyan ihtimallerini azaltmak: Guclu bir askeri guc ile karşı tarafın ordusunu yenmek ve o bolgeyi fethetmek kolaydır. Ancak yerel halkın isyanlarını bastırmak kolay değildir. Devlete bağlı Turk ve Muslumanların o bolgeye yerleştirilmesi isyan ihtimallerini azaltır. Aynı zamanda iskan politikası ile fethedilen bolge kalkındırıldığı icin yerel halk Osmanlı ’yı bir işgalci olarak gormez. Yuzlerce yıl boyunca isyan olmamasının da temel nedeni budur.
Kavgalı aile ve aşiretlerin arasını duzeltmek: İskan politikası kapsamında fethedilen bolgeye gonderilenler coğu zaman kendi istekleriyle gitmiştir ancak bazen devlet tarafından surgun edilenler de vardır. Ozellikle Anadolu ’da catışmalara neden olan aileler ve aşiretler arasındaki kavgalar sık sık bir ailenin iskan edilmesi ile cozulmuştur. Bu iskan bazen sureli, bazen de suresiz olmuştur.
Fetihleri kalıcı hale getirmek: Osmanlı Devleti ’nin buyuk askeri gucunu duşunduğumuz zaman fetihlerin kolayca gercekleştiğini soylemek mumkun. Ancak Turk ve Musluman bir ulkenin toprağı haline gelen o bolgede Turkler yoksa, ezan okunmuyorsa, bayrak dalgalanmıyorsa ve diğer kulturel yapılar oluşmamışsa fetih anlamsız hale gelir. İşte iskan politikası bu fetihleri kalıcı hale getirmek amacıyla yapılan sosyal calışmalardır.
İskan politikasının sonucları nelerdir?
Sonraki yıllarda her biri emperyalist guclerin kışkırtması sonucu isyan ederek ayrılsalar bile fetih ile isyan arasındaki sureye baktığımız zaman Balkanlarda ve Rumeli ’de yaşayan halkların iskan politikası sayesinde yuzlerce yıl boyunca barış icinde yaşadıklarını soyleyebiliriz. Hatta Osmanlı ’nın yıkılması sonrası bu bolgelerde yaşanan korkunc olayları duşunduğumuz zaman iskan politikasının ne kadar başarılı bir sulh sağladığını gormek mumkun.
Osmanlı Devleti tarafından yuzlerce yıl boyunca uygulanan iskan politikası sayesinde Balkanlarda ve Rumeli ’de hem Turk nufusu artmış hem de İslamiyet yayılmıştır. Atıl durumda olan bolgeler kalkındırılmıştır. Bugun bile bu bolgelere gittiğiniz zaman hic merkezi olmayan yerlerde bile Osmanlı mimarisi ile oluşturulmuş yapılar gormeniz mumkun. Bu nedenle iskan politikası istimalet yani cezbedici, uzlaştırıcı fetih politikası olarak da adlandırılmaktadır.
Osmanlı Devleti tarafından yuzlerce yıl boyunca gayrimuslim bolgelerde uygulanmış olan iskan politikası nedir sorusu uzerinden bu politikanın amaclarını ve sonuclarını inceledik. Elbette eleştirilecek sayısız nokta vardır ancak kılıcla ele gecirdiği topraklarda barışı sağlamak icin bu kadar uzlaştırıcı adımlar atan en buyuk devletin Osmanlı olduğunu unutmamak gerekiyor.