Karar verme, onemli yaşam becerilerinden biridir. Yerinde ve uygun verilmiş kararlar bireyin yaşamında olumlu değişimlere neden olurken, hatalı verilmiş kararlar yaşamı olumsuz yonde etkileyebilir. Gittikce daha karmaşık hale gelen sosyal ilişkiler icinde bireyler surekli problemler ve seceneklerle yuz yuze gelmekte, kendileri icin en uygun kararı almaya calışmaktadırlar.
Karar vermeyi bir ihtiyac durumunda bu ihtiyacı karşılamak amacıyla mevcut seceneklerden duruma en uygun olanın secilmesi şeklinde tanımlayabiliriz.
Karar Verme Sureci
Karar surecinin belli adımlardan oluşmaktadır. Bunlar;
1-Amacın belirlenmesi
2-Kontrol edilebilen değişkenlerin belirlenmesi
3- Kontrol edilemeyen değişkenlerin belirlenmesi
4- Kontrol edilebilen değişkenlerin, kontrol edilemeyen değişkenlerle olan ilişkisinin belirlenmesi
5- Amaca bağlı olarak her bir olası kararın etkisini belirleme yani bir anlamda en iyi kararın bulunması
6- Kararın verilmesi
7- Sonucların yorumlanması
8- Sonraki zaman icin karar surecinin yenilenmesidir.
İnsanlar, secenekler arasında en yuksek olumlu (istenebilirlik derecesi en fazla) ve en duşuk olumsuz (istenmeyen yonleri en az) değere sahip ve gercekleşme olasılığı en guclu olan seceneğe yonelirler.
Karar Verme Davranışını Etkileyen Faktorler
Bireysel kararlarda birey tek başına bir problemin varlığını hisseder, cozum yolu icin gorunen secenekleri dikkate alır ve bunu yaparken de kendi belleğine, bilgisine, değerlerine ve gerek duyduğunda diğer kaynakların bilgisine de başvurur. Ancak secimi kendisi yapar. Bu tur kararlar bireysel kararlar gibi gorunse de sonucta bireyin bağımsız kişiliğinin urunu değildir. Toplumsal etkenler de bireyin kararında etkili olmaktadır. Karar, bireyin kendi değerleri, toplum ve kişilik uclusunun kesiştiği noktadır.
Zaman etkeni de kararları etkileyebilen faktorlerden biridir. Etkili kararlar verebilmek icin yeterli zamana sahip olmak gerekir.
Hem karar verme surecinde hem de oncesi ve sonrasında birey, sınırlı kaynaklarını, en iyi şekilde kullanmalı ve sınırlayıcı engellere takılmaktan kacınmalıdır. Bu yolla karar verenler amaclarına ulaşmalarını engelleyebilecek, sınırlama, onyargı ve kişisel eğilimleri yonetebilirler
Yaşca buyuk olan bireyler aşina olunan durumlara ilişkin olarak alınan kararlarda, iki karar seceneğinin olası faydalarını bir diğerine gore, genc bireylere oranla aktif hafızada daha fazla karşılaştırabilmektedir. Boylece, bir grup karmaşık seceneklerden, en iyi seceneği secme ihtimali yaşı buyuk bireyler icin daha fazla olabilmektedir. Bununla birlikte kararlar basit olduğunda ya da icerdiği konular iki yaş grubuna eşit yakınlıkta olduğunda, yaşı buyuk bireylerin en iyi secimi yapma ihtimalleri daha fazla olmamaktadır.
Alkol ve madde kullanımı da dikkatin dağılmasına neden olarak karar verme surecini aksatır. Ayrıca bu maddeler, davranışların olumsuz sonuclarını duşunme ihtimalini ve fiziksel koordinasyonu azaltır ve tepki suresinde kayba yol acarak başka problemlerin doğmasına neden olurlar.
Kişilik ozellikleri de onemli bir faktordur. Kişilik ozellikleri keşif surecini bozan ya da karar vereni en onemli amaclardan uzaklaştıran ozelliklerden en onemli olanıdır.
Karar verme Stilleri
Bircok karar verme stili tanımlanmıştır.
Kesin stilde kişi, alışkanlık olarak sağlam bir goruş yaratmak icin bilginin en azını kullanır. Bu stil hız, verimli calışma ve tutarlılıkla karakterizedir.
Esnek stilde en az bilgi kullanılır fakat bu bilgi farklı zamanlarda farklı anlamlara sahiptir. Bu stil hız, uyarlanabilirlik ve sezgi ile ilişkilidir.
Hiyerarşik stilde en iyi sonuca varmak icin bilginin dikkatli bir analizi yapılır.
Birleştirici stilde de benzer olarak bilginin toplamı kullanılır fakat mumkun olduğunca fazla cozum uretilmeye calışılır, yuksek derecede deneyseldir.
Başka bir araştırmacı tarafından da dort farklı karar verme stili tanımlanmıştır:
Rasyonel karar verme stili, alternatiflerin mantıklı değerlendirildiği ve araştırıldığı;
Sezgisel karar verme stili, onsezi ve duygulara guvenin yaşandığı;
Bağımlı karar verme stili, başkalarının oneri ve yonergelerinin değerlendirildiği;
Kacınma karar verme stili, karar vermeden kacınma eğiliminin yaşandığı yaklaşımlardır.
Genel olarak insanlar arasında karar verme şekilleri acısından temel farklılıklar mevcuttur. Bireysel karar verme yolları uzerinde yapılan araştırmalar, kişiler arasında dort farklı karar verme biciminin olduğunu ortaya koymuştur. Bunlar;
– Yon gosterici karar verme: Basit ve acık cozumleri tercih eden bireyler tarafından tercih edilen karar verme bicimidir. Bu şekilde karar veren kişiler, cok az bilgi kullanıp sınırlı alternatifler icerisinden tercihlerde bulundukları icin hızlı karar alırlar.
– Analitik karar verme: Analitik karar verme belirsizliğe, yon gosterici karar vermeden cok daha fazla hoşgoruludur. Belirsizliğe karşı hoşgoru daha kapsamlı bilgi ve alternatifin değerlendirilmesini gundeme getirir.
-Kavramsal karar verme: Kavramsal karar verme bicimini benimseyen kişiler, yon gosterici ve analitik karar vermeyi benimseyenlere kıyasla daha fazla toplumsal yonelime sahiptir. Bir başka ifade bicimiyle bu karar verme bicimine sahip bireylerin yaklaşımı insani ve sanatsaldır. Guclu bir gelecek yonelimine sahip olan kavramsal karar vericiler yeni fikirleri uygulamaktan zevk alırlar.
– Davranışsal karar verme: Bu tarz karar almayı benimseyenler, birlikte calıştıkları kişilerin onerilerine acıktırlar ve bu amacla toplantıları cok onemserler; catışmaya mumkun olduğunca engel olur, kabul ve ittifak sağlamayı amaclarlar.
Karar verme stratejileri
Karar verme sorunu ile karşılaşanlar incelendiğinde sekiz farklı karar verme stratejisi belirlemiştir:
Durtusel davrananlar: Bu karar stilini benimseyen bireyler, karşılarına cıkan ilk seceneğe yonelirler, kararları ani olup salt duygulara ve isteklere dayalıdır.
Kaderciler: Bu gruptaki bireyler, sorunun cozumu veya kararı cevresel olaylara veya kadere bırakırlar.
Boyun eğenler: Bu gruptakiler karar verirlerken bir başkasının planına ve ya onerilerine boyun eğerler, kendi iradelerini ortaya koymazlar.
Erteleyenler: Kararı erteleyenler sorunu askıya alırlar, sorunun uzerinde duşunmeyi ve eyleme gecmeyi ileri bir tarihe bırakırlar.
Kendine eziyet edenler: Bu gruptaki bireyler secenekler hakkında bilgi toplamaya ve onlar uzerinde duşunmeye fazla zaman harcarlar ve topladıkları verilerin icinde kaybolurlar.
Plan yapanlar: Bu stratejiyi benimseyenler belli bir hedefe goturecek secenekleri sistematik olarak inceler ve isteklerle olanaklar arasında bir denge oluşturacak en uygun seceneği bulmaya calışırlar.
Sezgisel davrananlar: Bu karar stratejisini kullananlar karar verme sorununa kısmen mistikce, kısmen bilincaltı gudulere ağırlık veren bir yaklaşım icindedirler. Kişi belli bir kararın doğru olduğundan emindir.
Donup kalanlar: Bu gruba giren bireyler, karar verme sorumluluğunu hissederler ama ona yaklaşma gucunu kendilerinde bulamazlar, bir karar planı yapamazlar, erteleme kararı da veremezler, bilgi toplamaktan, secenekler uzerinde duşunmekten kacınırlar ama karar vermeleri gerektiğinin de bilincindedirler.
Ruh sağlığı ile ilgilenen uzmanlar kararsızlık veya karar verme arifesindeki krizlerle cok karşılaştıklarından kişinin rasyonel ve akılcı karar veren biri olup olmadığını değerlendirmek onemlidir. Bircok ruhsal rahatsızlık ve kişilik bozukluklarında karar verme surecleri bozulmaktadır.

[h=2]İstanbul Psikiyatri uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]