İdil Bulgarları 7-10'ncu yuzyılları arasında ortaya cıkan bir Turk topluluğu. Ilk Bulgar hanlığının Hazarlar tarafından dağıtılıp, On bulgarlar halkının ikiye bolunmesinden sonra meydana gelmiştir, ve 13'ncu yuzyıla kadar toplu halde kalmış olan bir halk olmuşlardır.
On bulgarların guneybatıya goc eden Tunabulgarları bolumu 9'ncu yuzyılda hristiyanlığı, İdil Bulgarları ise 8'nci yuzyılda Islam'ı kabul etmişlerdir.
İdil Bulgarlarının kuzeyde kurdukları hanlık, bolgede onemli ticari guce sahib olmuşdur. Sonradan bu devletin kulturel mirası, Cengiz Hanın Altın Ordu'suna akmış ve en sonunda Kazan-Tatarları tarafından surdurulmuşdur.
Kazan tatarları 19'ncu yuzyıla kadar kendilerine hala "Tatarlar" değıl "Bolgarlar" denilmesine onem vermişlerdir. Cuvaşlarda kendilerini İdil Bulgarlarının torunları olarak gorurler. Gunumuzun milliyetci Cuvaşları, hala ulkelerinin adına "Cuvaş Cumhuriyeti" yerine "Bolgar Cumhuriyeti" adı verilmesi gerektiğini vurgularlar.
10'ncu - 13'ncu yuzyıllar arasında İdil Bulgarları hanlığı.
Tarih
Kubrat han'ın kurduğu ilk Bulgar hanlığının 640 yılında Hazarlar tarafından mağlub edilmesi sonucu On bulgarlar iki buyuk kola ayrılıp karadenizin kuzeyinde ki eski memleketlerini terk etmişlerdir. Kubrat'in oğlu Asparuh han ile guneybatıya goc eden kol Balkanda kurdukları hanlık gunumuzun Bulgaristan'ının temeli olurken, Kotrag han ile kuzeye goc edenler İdil Nehrine bitişik bir hanlık kurarak İdil Bulgarlarını oluşturmuşlardır. On bulgarların, Kubrat'ın diğer bir oğlu olan Bayan'ın yanında kalan bolumu, Hazarların kontrolu altında yaşamayı kabul etmişlerdir. Bu yuzden Hazar hanlığında kalanlara "Kara bulgar", ve İdil Bulgarları "Ak bulgar" da denilir.
İdil Bulgarları'nın bağımsız bir devlet kurmaları, rus Carı Svatoslav I. 966 yılında Pecenekleri mağlub edib Hazar hanlığını da dağıtmasına kadar beklemişdir.
İdil Bulgarları 922 yılında, Han Alamuş (Almuş, Almas, Almış) hukumdarlığı sırasında Islam'a gecmişlerdir.
Han Alamuş, bir kale yapımı icim Bağdat'da ki El Muktadir Halifesinden yardım istemiş, ve Halife Kale mimarları ile birlikte din adamlarıda gonderip, Islama gecişi Kale yapımı yardımı icin şart kılmışdır. Boylece İdil Bulgarları, daha Karahanlılardan bile once toplu halde Islama gecerek, ilk toplu Islama gecen Turk halkı olmuşlardır. İdil Bulgarlarının musluman olmasından dolayı, daha guneyde bulunan islami halklarla iletişimleri ve alışverişleri artmış, ve boylece arap ulkelerinden Ruslara giden luks malların ticaretini kontrol etmeye başlamışlardır.
İdil Bulgarları başarılı bir tarımcılık geliştirip, Bolgar, Bilar (2'nci başkentleri), Suar (Suvar), Kaşan, Cukätav (Juketav), Aşlı (Oshel), Tuxcın (Tukcın), Ibrahim (Bryakhimov) ve Tavile gibi bircok kentler kurmuşlardır. Ayrıca bircok Camii'ler ve kervansaraylar inşa etmişlerdir. 10'ncu yuzyıla kadar hala, en azından yaz aylarında tahta evleri terk edip cadırlarda oturmuş oldukları bilinir.
İdil Bulgarları icin en muhim komşuları, Hazar hanlığının 966 yılında yıkılmasından sonra Ruslar ve Pecenekler olmuşlardır. 11'nci yuzyılın ortalarında İdil Nehrinin guneyinde yaşamış olan Peceneklerin yerini Kipcaklar ( ya da Komanlar) almışdır.
1006 yılında İdil Bulgarları, ticari amaclardan dolayı ilk kez Ruslarla diplomatik bağlantılar kurmuşlardır. Ibrahim Han doneminde (1006-1025) bu bağlantılar Horasana kadar uzanmışdır. 12'nci yuzyılda ama Rus prensleri Bulgar tuccarlarının yolunu kestirip onları soydurdukları ve hatta onlara işkence ettirdikleri icin, Ruslar ile aralarında ciddi sorunlar yaşanmışdır. 1117 yılında Prens Juri Dolgoruki (hukumdarlık suresi: 1125-1157) ve Kipcak Han'ı Ayepa arasında bir birleşme anlaşması gercekleşmişdir. Bulgarlar ama Ayepa Han'ı ve diğer Prensleri zehirliyerek bu anlaşmayı dağıtmayı başarmışlardır.
Andrei Bogoljubski (huk. 1157-1174) hukumdarlık zamanında İdil Bulgarlarına saldırmış ve devletlerini tekrar tehtit etmişdir. Ruslara karşı surdurulen bu savaşların birisi Han Gadbulla Celbir (huk. 1178-1225) zamanında gercekleşmiş ve bundan kısa sure sonra Moğollar Kalka'yı yağmalamalarından donuşlerinde İdil Bulgarları ulkesini basmışlardır. Moğolların gucu artması devam surdukce İdil Bulgarları devletinin sonu kacınılmaz olmaya başlamışdır.
1236 yılının sonbaharında Batu Han gelmişdir; İdil Nehrinin civarında Ruslara karşı saldırmak icin toplanan dev ordusu Bolgar kentini talan etmişdir. Boylece buyuk bir katliam ile İdil Bulgarları hanlığının sonu gelmişdir. Hayatta kalan İdil Bulgarları Moğol ordusuna katılmaya zorunlu tutulmuşlardır. Cengiz Han'ın Altın Ordu doneminde İdil Bulgarları toprakları ve inşa ettikleri kentler Cengiz Han'ın aristokratları icin bir merkez haline gelmiş ve 14'ncu yuzyıla kadar bu onemini korumuşdur.