Afganistan Devleti, Afganların bolgedeki diğer topluluklar uzerinde ustunluk kazanmaları ile 18. asırda kurulmuştur. Dil ve ırk birliği bulunmayan bu ulkede, siyasi birlikte yoktur. Bugun yaklaşık 25 milyon insanın yaşadığı Afganistan’ın toprak buyukluğu, 657.500 km2‘lik bir yuzolcume sahiptir. Afganistan; kuzeyinde Turkmenistan, Ozbekistan ve Tacikistan ile; doğusunda Cin Turkistan’ı (Doğu Turkistan), Keşmir ve Pakistan ile; guneyinde Pakistan ve batısında ise, İran ile komşudur.

Afganistan’ın coğrafi yapısı; genellikle uzerinde sıra dağların bulunduğu yaylalardan ve yer yer de ovalardan oluşmaktadır. Bir ziraat ve tarım ulkesi olan Afganistan’da kuraklığın yaygın olması ve elverişsiz tabii şartlardan oturu toprakların ancak onda biri kullanılabilmektedir. Coğrafi şartları cercevesinde idari olarak da Afganistan, bazı bolumlere ayrılmıştır. Bunlar; Kabil, Kandehar, Herat, Hezaristan, Nuristan, Vehan, Bedahşan ve Turkistan’dan oluşmaktadır.

Cok karışık bir etnik ozellik gosteren Afganistan; esas itibari ile Afgan, Tacik ve Turklerden meydana gelmektedir. Ulkedeki ikinci buyuk etnik grubu oluşturan Turklerin nufusu, 5-6 milyon dolayındadır. Ozbekler, Turk grupları icinde en cok nufusa sahiplerdir. Bunlar; genellikle esnaf ve ciftci olarak calışırlar ve Afgan Turkistan’ı denilen bolgede yaşarlar. Bugun Ozbek nufusunun 3 milyonu gectiği tahmin edilmektedir. Kunduz, Andhoy, Meymene, Akca ve Balar, Mugap, Katagon ve Bedahşah, Ozbekler’in yaşadığı bolgelerdir.

İkinci buyuk Turk grubunu oluşturan Afganistan Turkmenleri, Ozbekler’den farklı olarak hayvancılık yaparlar. Afganistan ihracaatında canlı hayvanın onemli bir kalem teşkil etmesinden oturu Turkmenler, ulke ekonomisine buyuk katkı sağlamaktadır. Herat, Meymene, Andhoy, Taş-Kurgan, Mezar-ı Şerif, Belh, Akca, Katagan, Bedehşan ve Bala ile Murgap, Turkmenlerin yaşadığı bolgelerdir. Turkmenler, hayvanlarına otlak bulabilmek icin sık sık yer değiştirdiklerinden nufusları kesin olarak tespit edilememekle beraber 600.000 civarında oldukları tahmin edilmektedir.

Afganistan’da yaşayan Turkmenlerin coğunluğunu Alieli boyu ile Teke, Salur, Sarık, Cavdar ve bilhassa Ersarı boylarından oymaklar teşkil etmektedir. Afganistan’daki ucuncu buyuk Turk grubunu teşkil eden Kızılbaş Turkleri’nin sayıları, 400.000 dolayında tahmin edilmektedir. Bu Turkler, 1738’de Herat - Kabil arası guvenliği sağlamak icin Nadir Şah tarafından yerleştirilen ataların torunlarıdır.

Yukarıda belirilenlerin dışında en kalabalık Turk grubunu Kırgızlar oluşturmaktadır. Buyuk ve Kucuk Pamir dağlık bolgesinde yaşayan Kırgızlar’ın sayıları, 1950’lerde Doğu Turkistan’daki Cin zulmunden kacanlarla birlikte 100.000‘ni gecmiştir. Bunların dışında Afganistan’da, az sayıda Kıpcak, Karluk ve Cağatay Turkleri de yaşamaktadır. Ayrıca Turk-Moğol karışımı olduğu kabul edilen Hezare ve Aymak (oymak) gruplarının da son yapılan calışmalarla Turk oldukları anlaşılmıştır. Boylece 25 milyon civarında olan Afgan nufusunun yarısının Turk olduğu kabul edilebilir.

Bu makale, tarihsel boyutu icinde Afganistan’da yaşanılan gelişmeler ve Turkiye - Afganistan arası ilişkileri ele almaktadır. Makalenin diğer kısımları şu şekilde organize edilmiştir: İkinci Kısım, bağımsızlık oncesi Afganistan’ın durumu ve kısa bir tarihcesini ozetlemektedir. Kısım 3, bağımsızlık sonrası Afganistan’daki gelişmeler ve Turk - Afgan ilişkilerini incelemektedir. Bu inceleme, alt başlıklarla ele alınan şu dort donemi icermektedir:

(1) 1919 -1945 arası donem (Afganistan bağımsız oluşu ile II. Dunya savaşı sonuna kadarki devre),

(2) 1945-1979 arası donem (Sovyet işgaline kadarki devre),

(3) 1979-1989 arası devre (Sovyet işgali altındaki devre) ve

(4) 1989 sonrası donem (Sovyetler’in Afganistan’dan cekilmesi sonrası ic savaş ve Taliban olayı devresi). Son olarak 4. Kısım’da genel bir değerlendirme verilecektir.

2. Bağımsızlık Oncesi Afganistan

Afganistan, sahip olduğu coğrafi konumdan dolayı tarih bounca ceşitli milletlerin istila ve işgaline maruz kalmıştır. M.O. 500’lu yıllarda ilk defa İranlılar’ca işgal edilen bolge, daha sonra Buyuk İskender orduları tarafından ele gecirilmiştir. Arkasından bolgede Baktriana Devleti kurulmuştur. Bu devlet, kurulmasından yaklaşık bir asır sonra Hindistan’da bulunan Candragupta devletli ile mucadele etmek zorunda kalmıştır.

Baktriana Devleti, bu mucadele ve kuzeyden gelen baskılar sonucu, M.S. 50’de yıkılmıştır. Boylece bolge, batıdan gelen tehlikeleri atlattıktan sonra kuzeyden gelen kavimler tarafından tehdit edilmeye başlamıştır. Bolge; 50-125 yılları arası Turk asıllı oldukları tahmin edilen İskit ve 125-480 yılları arasında ise, Kuşanlar’ın hakimiyet altına girmiştir.

480 yılından sonra Afganistan’ın yeni hakimleri, başka Turk kavimleri olmuştur. Once Akhunlar, bu topraklara yerleşmiş; ancak Gokturkler’in baskısı sonucu 4. yy’da hakimiyetlerini kaybetmişlerdir. Daha sonra Akhunlar, bolgede kalmış ve Halaclar olarak yaşamayı surdurmuşlerdir. 7. yy sonlarına doğru bolge, İslamiyeti yayan Arap ordularının istilasına uğramıştır. Bu istila kısa surmesine rağmen İslamiyet Afganistan’da onemli olcude kabul gormuştur.

İslamiyet’in yayılmasıyla burada Samani, Gazneli, Buyuk Selcuklu Devleti ve Harzemşahlar gibi Musluman-Turk devletlerinin hakimiyetleri goruldu. 1220’den sonra Moğollar, Afganistan’ı istila edip uzun bir sure (bir bucuk asra yakın) ulkeye hakim oldular. Moğol hakimiyeti, Afganistan’da yaşayan Turk boylarını Anadolu’ya goce zorlamıştır. Bolgedeki Moğol eğemenliği, 14. yy sonlarında Timur ordularınca sona erdirilmiştir. Timur’un kurduğu devlet, olumunden sonra dağılmışsa da torunlarından Muhammed Babur’un bolgede kurduğu Turk devleti uzun sure yaşamıştır. Babur’un Afganistan’ı merkez yaparak kurduğu devlet, sadece buraya değil Hindistan’a da Turkler’in tekrar yerleşmesini sağlamıştır.

Babur Devleti, Afganistan’ı hakimiyet altında tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan arası dengeyi sağlayamamış ve ağırlığı Hindistan’a kaydırmıştır. Bu durum; kuzeyden Ozbek ve kuzey-batıdan da Safeviler’in Afganistan’a inmesine sebep olmuştur. Boylece 17. yy ortalarına doğru Abdali ve Galzay adını almış olan Halaclar, dağlık bolgelerden Kandehar ve Zemindaver’in daha verimli bolgeri olan Tarnak Argandap vadilerine gocmuşlerdir.