Kyzikos antik kenti, Balıkesir İli Erdek İlcesi sınırları icinde, antik donemde Arktonnessos (Ayı Adası) ya da Arkton Oros (Ayılar Dağı) olarak anılan Kapıdağı Yarımadası’nın ana kara ile birleştiği kıstağın guney ucuna yakın kısımda, Erdek-Bandırma karayolu uzerinde, Erdek’ten 8 km. doğuda yer almaktadır. Kente ait kalıntılar kuzeyde Dindymos (Ayı Dağı), Hamamlı ve Belkıs (Yenikoy) koyleri, batıda Duzler koyu, guneyde Duzler koyu ve Marmara Denizi, doğuda Aşağıyapıcı koyu ve Bandırma Korfezi ile cevrilidir.
Propontis’de (Marmara denizi) uc doğal limana sahip, stratejik acıdan hem anakara, hem de Kapıdağı’nı kontrol edebilecek konumdadır. Kyzikos yerleşme yerine Tunc Cağı’nda yerleşildiğini kabul edilmesine karşın, şimdilik bunu destekleyecek arkeolojik bulgulara sahip değiliz. Cunku bu kulture ait “Bukelkeramik” henuz Kyzikos’ta bulunamamıştır. Yapılacak kazılarda bu seramiğin burada olup olmadığı ortaya konabilecek.
Strabon, Thrakia savaşı sonrasında bu bolgeye yerleşen Pelasglar’ın Aeol ve İonlar’ın Anadolu’ya gocleri sırasında yok olduklarını ileri surer. Ancak Hasluck, Pelasglı Dolionlar’ın Thesalia halkı olduğunu, Aeol baskısı sonucu Hellespontos’a goc ettiğini ve bunların bu gun kalıntılarını gorduğumuz Kyzikos’u kurduğunu savunur. Strabon da, Aisepos Cayı’ndan Rhyndakos Cayı ve Daskylitis Golu’ne kadar uzanan bolge halkının “Dolionlar” olduğunu kabul eder. Buna gore Pelasglı Dolionlar’ın Thrakia’dan geldikleri soylenebilir.
Mitolojiye gore kentin kurucusu olarak kabul edilen Kral Kyzikos’un Thrak Kralı Eusorsos’un soyundan geldiğinin kabul edilmesi de kent halkının Thrak kokenli olduğu goruşunu desteklemektedir.
Kyzikos tarihi, araştırmacılar tarafından Miletos kolonisi olmasıyla başlatılır. Strabon, Lampsakos’lu Anaksimenes’den aktararak, Kyzikos’u Miletoslular’ın kolonize ettiğini bildirir. Eusebios’un kroniğinde de Miletos’un ilkin M.O. 756, ikinci olarak M.O. 679 da Kyzikos’u kolonize ettiği belirtilmektedir.
M.O. 546 da Persler’in Lydia krallığını yıkmaları uzerine onların egemenliğindeki topraklar ve somurgeci Miletos idaresindeki bolge, Persler’in lehine el değiştirir. Kyzikos da Perslerin Daskyleion satraplığına bağlanır.
M.O. 479 da İon birliğinin Pers donanmasını Mykale’de yenmesinden sonra oluşturulan Attik-Delos Deniz Birliğine bircok İon kenti gibi Kyzikos’da M.O. 478 de katıldı ve 9 talent vergi odemeyi kabul etti.
M.O. 387 de Spartalı devlet adamı Antalkidas’ın cabaları ile Yunanlılar’la Persler arasında Antalkidas barış anlaşması imzalandı. Buna gore Asya’daki kentler, Klazomenai Persler’e, Lemnos, İmroz ve Skyros Atina’ya verilecek, butun diğer Yunan kentleri ozgur olacaktı. Buna gore Kyzikos, Pers yonetiminde kalmıştı.
M.O. 364 yılında Kyzikos, Atina donanmasının amirali Timotheos’un da yardımıyla, Daskyleion satrapı Ariobarzanes’e isyan ederek bağımsızlığını ilan etti. Bu başarı uzerine Kyzikos, II. Attika-Delos Deniz Birliği’ne girdi, ancak bir yıl sonra bu birlikten ayrıldı. Bundan sonra Kyzikos, Asya’da onemli ticaret merkezi oldu. M.O. 362 de ise Kyzikos, Artake’yi (Erdek) ele gecirdikten sonra Prokonnesos’u (Marmara adası) kuşattı, Prokonnesoslular’ın Atina’dan istedikleri yardımın gelmemesi uzerine burayı ele gecirdiler.
Makedonyalı Buyuk İskender’in M.O. 334 de Hellespontos’u aştıktan sonra Dasklyleion’u ele gecirdi, Zeleia’yı Kyzikos’a bağladı.
Philetairos’un M.O. 280-275 yılları arasında yaptığı yardımlarla Kyzikos ile Pergamon arasında başlayan dostluk ilişkileri I. Attalos’un (M.O. 241-197) Kyzikoslu Apollonis ile evlenmesi uzerine daha da guclenmiştir. Bu donemde Kyzikos, ekonomik, sanat ve bilim alanında buyuk ilerlemeler kaydetmiştir.
Kyzikos’un parlak donemi M.O. 133 de Pergamon krallığının III. Attalos’un (M.O. 138-133) vasiyeti ile Roma İmparatorluğu’na bağlanması sonrasında da devam etti. Kyzikos bu donemde Roma ile iyi ilişkiler kurmaya calışmıştır.
Caeser’in M.O. 15 Mart 44 tarihinde oldurulmesi ile Kyzikos’un da kaderi değişmiştir. II. Triumvir’lik kuran Octavianus, Antonius ve Lepidus’un, Caesar’ın katilleri Brutus ve Cassius’a karşı savaş acmıştır. Bu savaşlarda (M.O. 42) bir sure icin Brutus ve Casius, Kyzikos’u donanmaları icin us olarak kullanmış olmaları, bunların yenilerek intihar etmeleri sonrasında kent Augustus (Oktavianus)’un duşmanlığı ile karşı karşıya kalmıştır.
M.S. 37 yılında Tiberius’un olumu uzerine İmparatorluk ile Kyzikos kenti arasındaki ilişkilerin de duzelmeye başladığını goruyoruz. Pontus kralı Polemon'un kızı, Trakya Kralı Kotys'un karısı ve İmparator Galigula (Gaius)’nın akrabası olan Antonia Tryphaena’nın Kyzikos’a karşı duyduğu olumlu hisler nedeniyle yaptığı girişimler sonucu kente hakları geri verildi ve onarım faaliyetlerine de yardım edildi.
İmparator Galigula’dan (M.S. 37-41) İmparator Hadrian (M.S. 117-138) donemine kadar Kyzikos tarihi hakkında pek fazla bilgimiz yok. Ancak bu donemde Kyzikos, Roma icin onemli bir kent haline gelmiş olmalı ki, M.S. 10.11.117 de meydana gelen 7 şiddetindeki depremle buyuk olcude tahrip olunca, İmparator Hadrian’ın comertce yaptığı yardımlarla yeniden onarılmıştır ve M.S. 124 de, Asya gezisine cıkmış olan İmparator Hadrian da Kyzikos’a uğrar.
Roma İmparatoru M. Aurelius Quintillus M.S. 270 de Kyzikos’da sikke bastırmıştır. Bu da Kyzikos’un onemini vurgulamaktadır. M.S. 297 de İmparator Diokletianus’un, İmparatorluğun vilayet teşkilatlarında yaptığı duzenlemeler sonucu Asya eyaletleri de yeniden duzenlenmiştir. Bunun sonucunda Kyzikos, Troas ve Kucuk Frygia’nın bir bolumu ile 33 kentti icine alan Hellespontos Eyaletinin merkezi oldu. Bu durum M.S. 324 de Bizans’ın Doğu Roma İmparatorluğunun başkenti olmasına kadar devam etmiştir.
M.S. 672-678 yılları arasında Emevi halifesi Muaviye’nin Byzans’a yaptığı seferde kışın Kyzikos’da kaldığı biliniyor. Ancak kent bu donemde buyuk olcude tahrip edilmiştir. 1063 depreminden sonra kent tamamen terk edilmiştir. 1078 de Vali Nikephoros, Bizans’a isyan etmiş, Kyzikos’da topladığı ordusu Selcuklu Beyler’inin yardımı ile Bizans ordusu tarafından yenilgiye uğratılmıştır. 1085 yılında Kyzikos ile cevresi Selcuklular’ın egemenliğine girmesine karşın, bu bolge sık sık el değiştirmiş ve 1336 yılında Osmanlı yonetimine girmiştir.
İS 297'de Kyzikos, otuz uc kenti icine alan Hellespontos Eyalet Merkezi olur, İS 324'e dek devam eden bu donemi, Byzantion'un başkent oluşuyla birlikte sona erer. İmparator Justinianus doneminde İS 543'deki depremde kent buyuk zarar gorur ve bu olay, Mermerlerin İstanbul'a taşınmasının da başlangıcı olur. Deprem sonucunda Kyzikos halkının kısmen Erdek'e goc ettiği de bilinmektedir. İS 741 ve 1064 yıllarındaki buyuk depremlerle tamamen yıkılır ve Kyzikos kendi kaderine terk edilir. Bazı onemsiz Orta Cağ yerleşimlerine sahne olsa da, bu donemden sonra mermerleri, yıkılan merkezlere, ozellikle İstanbul'a taşınarak yeni yapılarda kullanılır.