Son yıllarda tum Avrupa ulkelerinde ergen ve gencler arasında alkol ve yasadışı madde kullanımında bir artışsoz konusudur. Ulkemizde madde kullanımı bircok ulkeyle karşılaştırıldığında duşuk oranlardadır. Fakat ulkemizdeki genc nufusu goz onune aldığımızda bu duşuk oranların ne kadar buyuk rakamlar oluşturacağını unutmamak gerekmektedir. Ulkemizde gencler arasında yapılan calışmalarda yarısından fazlasının sigara deneyiminin olduğu, ilkoğretimde ise yaşam boyu en az bir kez tutun kullanma oranının % 16 olduğu gorulmektedir. Yaşam boyu en az bir kez alkol kullanımı %35-45, esrar kullanımı %4, ucucu madde kullanımı % 4, ekstazi kullanımı icin ise %2-2,5 oranları verilmektedir. Tutunden sonra en sık kullanılan maddeler sırasıyla alkol, ucucu maddeler ve esrardır. Sigara ve alkol dışında tum maddelerde kullanım sıklığında bir artış soz konusudur. Bu artış ekztazide daha da belirgindir.
Cocuk ve genclerde madde kullanımında en onemli nedenin ‘merak’ olduğu pek cok araştırma ile saptanmıştır. Ergenlik ve genclik biyolojik, bilişsel ve sosyal alanlarda değişikliklerin olduğu bir donemdir. Gencler bu donemde alkol ve madde kullanımını da iceren yeni durumlarla karşılaşırlar Biyolojik ve sosyal değişikliklerin yarattığı stresi azaltmak, arkadaş baskısı ve bir gruba dahil olma isteği de madde kullanımına başlamada diğer onemli nedenlerdir. Başlama nedeni ne olursa olsun madde kullanmaya başlama, artan bir madde kullanımına ve diğer suc oluşturan olaylara neden olabilir. Az ya da cok kullandıkları bir donem sonrası genclerin buyuk coğunluğu madde kullanmaya devam etmemektedir. Az fakat onemli bir kısmı ise kullanıma giderek artan duzeylerde devam etmektedir. 12-18 yaş aralığında alkol ya da diğer maddeleri denemek yaşla beraber belirgin artış gostermektedir.
Cocuk ve genclerin madde kotuye kullanımına yol acan ‘risk faktorleri’ ve onları bundan koruyan ‘koruyucu faktorler’ soz konusudur. Bu risk ve koruyucu faktorleri bilmek problemi anlamamıza yardımcı olacaktır.
Genelde yapılan tarama calışmaları esas olarak problemli alkol veya madde kullanımı geliştirme riski yuksek olan ergen populasyonunu hedeflemiştir. Bu ergen grupları sıklıkla okul devamsızlığı yapanlar, depresyon veya yıkıcı davranışı olanlar, evden kacanlar, adalet sistemi icine dahil olmuş olanlar, sıklıkla bar, pub ve diskoya gidenlerden oluşur.
Son yirmi yıldır araştırmacılar madde kullanımının nasıl başladığını ve ilerlediğini ozellikle hassas bazı gruplarda risk ve koruyucu faktorleri de tanımlayarak acıklamaya calışmaktadırlar. Risk faktorlerini, bir bireyde ‘şu ozellikler, değişkenler ya da tehlikeler varsa’ toplumdan rastgele secilmiş bir bireyden daha fazla madde kullanım olasılığı vardır şeklinde tanımlamaktadırlar.Risk faktorlerine sahip herkes madde kullanmamaktadır. Başka bir deyişle karşılaşılan risklere direncli bireyler de vardır. Karşılaşılan olaylara karşı tampon gorevi goren faktorler bu direnci oluşturmaktadır.
Risk faktorlerini uc grupta toplayabiliriz: biyolojik faktorler (orn. genetik faktorler), psikolojik ve davranışsal faktorler (orn. emosyonel bozukluklar, oğrenme guclukleri, durtusellik, davranış bozuklukları), sosyal ve cevre ile ilgili faktorler (orn. ebeveynlerin madde kullanıyor olması, aile desteğinin az olması,akademik başarının duşuk olması, akran ilişkileri, ekonomik ve sosyal desteğin olmaması vb.). Eğer bu faktorlerden bir tanesi dahi guclu bir olumsuz etkiye sahip ise madde kullanma olasılığı yuksektir. Bu faktorlerden bir veya daha fazlası olumlu yonde guclu ise genci madde kullanımına karşı koruyabilmektedir.
Alkol bağımlılığı olan ana babaların cocukları, alkol bağımlılığının karmaşık genetik bir bozukluk olması nedeniyle yuksek risk taşıyan cocuklar olarak değerlendirilmektedir. Bu cocuklar yalnızca alkol bağımlılığı acısından değil, aynı zamanda diğer psikopatolojiler acısından da risk taşımaktadırlar. Alkol bağımlılarının cocuklarında dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), karşı gelme bozukluğu (KGB), davranım bozukluğu (DB), depresyon ve anksiyete bozuklukları kontrol grubuna gore daha yuksek oranlarda dır.Genclerin alkol kullanma sıklığı ile anne ve babaların alkol kullanma sıklıkları arasındaki ilişkiyi inceleyen calışmalarda, ozellikle erkek cocuklar ile babaların alkol kullanma sıklıkları arasında onemli benzerlikler bulunmuştur. Ailelerinden ayrı yetişmiş alkol bağımlılarının cocuklarında yapılmış calışmalar, bu cocuklarda %25 alkol bağımlılığı saptamışlardır.
Aile icinde madde kullanımı olan cocuklarda madde kullanımı daha sıktır. Aile uyelerinin madde kullanımı ile ilgili tutum ve duşunceleri olumlu yonde ise bu da risk oluşturmaktadır. Bu konuda ailenin toleransının fazla olması, uygun olmayan disiplin yontemleri de madde kullanımını arttırmaktadır.
Cocuk ve ergenlerde madde kullanımı acısından risk olabilecek durumları araştıran calışmaların sonuclarına ruhsal hastalıklar onemli bir yer tutmaktadır. Psikiyatrik hastalılar madde kullanımı sonucunda gelişebilmektedir. Ayrıca psikiyatrik hastalıklar madde kullanımının gidişini değiştirdiği gibi madde kullanımı da psikiyatrik hastalığın gidişini değiştirebilmektedir. Madde kullanım bozukluğu olan genclerin %76’sında en az bir komorbid psikiyatrik bozukuk saptanmıştır (Dilbaz 2006)

Maddelerin ceşitli psikiyatrik sorunlarda belirtileri giderme amaclı kullanılması soz konusu olabilmektedir. Bunlar arasında en sık adı gecen sorunlardan kendilik değeri duşukluğu, depresyon, DEHB, anksiyete bozuklukları, fiziksel-cinsel ve duygusal istismar onde gelmektedir. DEHB erken başlangıclı psikoaktif madde kullanımı acısından bir risk faktorudur. Ayrıca sigara kullanımı da DEHB’da sıklıkla bozulmuş olan ileriye yonelik plan yapma, oncelikleri belirleyebilme ve durtu kontrolu gibi ileri fonksiyonlarda iyileşmeye neden olduğundan kendini tedavi etme amaclı da kullanılmaktadır. Calışmalar DEHB ve alkol kullanım bozuklukları arasında bir bağlantı olduğunu desteklemektedir. Alkol bağımlılarının cocuklarında daha fazla DEHB saptanırken, bu cocukların babalarında da daha yuksek oranda DEHB belirtisi gorulmuştur. Alkol bağımlılığı ile DEHB arasındaki ilişki, bir hastalığın başka bir hastalık şeklinde devam ediyor olmasının yanı sıra, bir hastalığın başka bir hastalık ile birlikte gorulmesi olarak da yorumlanabilir. Calışmalar erişkin madde kullanıcılarında %20 oranında, alkol bağımlılarında ise %35-70 oranındacocukluk doneminde başlayan DEHB gorulduğunu gostermektedir.
Tablo 1.Cocuk ve genclerde alkol ve madde kullanımı icin risk faktorleri
RİSK FAKTORLERİ
BİYOLOJİK FAKTORLER
· Genetik ozellikler
· Alkol ya da madde kullanımında aile oykusu
· Ailede durtu kontrol bozukluğu oykusu, davranış bozukluğu ya da antisosyal kişilik bozukluğu gibi
· Ailede duygudurum bozukluk oykusu
Psikolojik ve Davranışsal
· Norokognitif değişiklikler
· Duygudurum bozuklukları
· Anksiyete bozuklukları
· Durtusellik
· Oğrenme guclukleri
· Sosyal becerilerde duşukluk
· Madde kullanımı ile ilgili olumlu tutum ve davranışlar
· Hostilite ve agresyon
· Duşuk benlik saygısı
· İsyankarlık
· Olumsuz yaşam deneyimleri
· Davranış bozuklukları
· Cabuk ofkelenme
· Fiziksel travma
· Erken başlangıc
SOSYAL ve CEVRESEL FAKTORLER
AİLE İLİŞKİLERİ
· Ailede alkol, madde kullanımı ya da kumar sorunu olması
· Ailenin alkol ve madde kullanımı ve kumara karşı olumlu tutumu
· Aile desteğinin az olması
· Ailenin cocuğunu izlemede yetersiz olması
· Ozellikle oğrenme gucluğu ve davranış problemi olan cocuklara karşı ebeveyn becerilerinin etkisiz olması
OKUL İLE İLŞKİLER
· Akademik başarı
· Olumsuz, disiplinsiz ve guvensiz bir okul ortamı
· Oğretmenin beklentilerinin duşuk olması
· Madde kullanımına karşı acık bir okul politikasının olmaması
· Okul sorumluluğunun olmaması
· Sınıfta icine kapanık ya da agresif davranışlar sergileme
ARKADAŞ İLŞKİLERİ
· Arkadaşlarının madde kullanması ve bulundurması
· Alkol, madde kullanımı ve kumarı onalayıcı tutum ve davranışlar
· Davranış bozukluğu olan arkadaşlarının olması
· Arkadaşları tarafından reddedilme
· Sosyal becerilerinin zayıf olması
TOPLUM İLİŞKİLERİ
· Ekonomik ve sosyal olanakların kısıtlı olması
· Eğitim olanaklarının yeterli olmaması
· Yuksek suc oranının olması
· Yuksek goc oranı
· Toplumsal normların alkol ve madde bağımlılığı ve kumara izin vermesi
Cocuk ve genclerde bazı gruplar alkol ve madde kullanımı acısından genel topluma gore daha fazla risk altındadırlar. Okuldan uzaklaştırılmış ya da tastikname almış, okuldan kacan, suca karışmış ya da karakolluk olmuş, evden kacan, evsiz ve madde kullanan kardeşi olanlar bu savunmasız gruplara ornek verilebilir. Erken cocukluk doneminde ofkeli ve sinirli olan, davranış bozukluğu gosterenler, duygularını ifade etmekte gucluk cekenler, stresle başa cıkamayan, problem cozme becerisi zayıf olan, okul başarısı duşuk olan genclerde risk artmaktadır.
Gece ozellikle muzik partileri icin dışarı cıkan ve gec saatlere kadar eve donmeyen gencler de oldukca riskli bir grubu oluşturur. Gencleri etkisi altına alan alt kulturler onemlidir. Orneğin son yıllarda ekstazi kullanımındaki artış, techno muzik ve dansla yakın ilişki gostermektedir.
Arkadaş grubuna bağlı riskler oldukca onem taşımaktadır. Arkadaşları madde kullanan cocuk ve genclerde riskin yuksek olması beklenen bir durumdur. Yapılan anket calışmalarında ilk kullandıkları maddeyi kendileri kadar ya da biraz buyuk arkadaşlarından bulduklarını ve grup icinde paylaştıklarını ifade etmişlerdir. İcinde bulundukları akran grubunda madde kullanımının onaylanması genc icin risk faktorudur. Maddeye kolay ulaşabilme de madde kullanımı acısından risktir. Ozellikle sigara, alkol ve ucucu maddelerde bu onemli bir sorundur. Erken yaşlarda başlayan sigara kullanımı da diğer maddelere geciş acısından yuksek risk taşımaktadır.
Ergenlerde depresyona ikincil olarak sıklıkla alkol ve madde kullanımı ortaya cıkabilmektedir. Deprese ergenlerde %35 oranında madde kullanım bozukluğu gelişmektedir. Ergen depresyonunda davranışsal belirtiler on plandadır. Arkadaş ve aile bireyleriyle catışma ve davranış bozukluğu; altta yatan başarısızlık duygusu, benlik saygısı duşukluğu, kendini değersiz hissetme ve caresizlik duygusunun ifadesi olabilmektedir. Erkek ya da kız arkadaşından ayrılmasını şikayet eden bir ergenin sorunları onemsiz gibi gorunebilir, oysa bu ergen alkol ve madde ile ozkıyım girişimi acısından yuksek risk taşımaktadır.
İstismara uğramış cocuk ya da gencler alkol ve madde kullanımı acısından riskli bir grubu oluşturmaktadırlar. İstismara uğrayanlar bu kotu yaşantının getirdiği olumsuz duygularla baş etmek, sucluluk ve utanc duygularını unutmak, ofkesini yenmek icin alkol veya madde kullanımını deneyebilmektedirler.
Cocuk ve genclerde alkol ve madde kullanımı acısından risk oluşturan durumları tanıyabilmek onemlidir. Bu sayede koruyucu faktorleri gundeme getirip, erken mudahale ederek sorunun cozumune daha akılcı yaklaşım mumkun olacaktır.

[h=2]İstanbul Psikiyatri uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]