İşe Başlama:
Bunun icin işi duşunmek, işe başlayınca ve bitirince nasıl hissedeceğini imgelemek, işi bitirmek icin kendine motivasyon konuşması yapmak, işi yapmazsan neler olacağını duşunmek, işin aşamalarını planlamak, işi yapmak icin en uygun zamanı secmek, o sırada yapmakta olduğun işi durdurmak, gerekli malzemeyi toplamak ve işe başlamak gerekir.
Bazı cocukların dışarıdan gelen ipuclarına (or. anababanın ya da oğretmenin işin adımlarını sozel olarak anımsatmasına ya da yaparak gostermesine) daha fazla gereksinimleri vardır. Bazı cocuklar ise işi yapmanın olumlu sonuclarını ya da yapmamanın olumsuz sonuclarını duşunemezler.
1-4 Yaş Cocukları:
Once yaptıkları işi durdurmaları gerekir. Bunun icin kısa bir sure oncesinden sozel anımsatıcılar gerekir: “ İki dakika icinde oyuncaklarını kaldırıp banyoya giriyorsun.” İşin hemen oncesinde yeniden işaret verilir: “Tamam, iki dakika doldu. Banyo zamanı.” “Biliyorum, eğlenirken oyunu bitirmek zor ama banyoda oyun oynamaya devam edebilirsin.”
Gorsel anımsatıcılar da kullanılmalıdır: Mutfak zamanlayıcısı ya da telefon alarmı kullanılabilir.
En iyi yontemlerden birisi yaptığı işi bitirip, toplamakla ilgili bir şarkı kullanmaktır. Her seferinde aynı şarkı kullanılmalıdır.
Cocuklar konuşmayı oğrenmeden once gecişleri anlayabilir ve akıllarında tutabilirler. Buna “sozel dışı işlev bellek” denir. Zihinlerinde bir gecişten once ve sonra neler yapıldığı ile ilgili bir imge oluşur ve olayların sırasını akıllarında tutabilirler.
“Once – sonra” kavramını bu yaş cocukları oğrenebilirler: “Once gomlek, sonra pantolon”. Cocuklar buyudukce aşmaların sayısı artabilir: Once oyuncaklarını topluyoruz, sonra banyo eşyamızı hazırlıyoruz, daha sonra da banyoya giriyoruz.” “Oğle yemeğinden once resim yapacağız”, “Yemekten sonra oyun oynayacaksın.” Pekiştirmek onemlidir:“Uykudan sonra baban eve gelecek”; “Gordun mu? Uykudan sonra baban eve geldi.”
Yurutucu işlev bozuklukları olan cocuklar bir işe başlamayı imgeleyemezler. Bu tıpkı kapağındaki resme bakmadan bir yap-bozun parcalarını bir araya getirmeye calışmaya benzer. Bu nedenle gorsel destekler onemlidir: Yapılacak işi elinizle işaret ederek gosterebilirsiniz, işin temsili bir resmini gosterebilirsiniz ya da işi yaparken cocuğun fotoğrafını cekip kolay gorebileceği bir yere asabilirsiniz.
Ovguyle pekiştirmek cok onemlidir: “Aferin!” “İyi iş cıkardın.” “Nasıl yaptığını cok beğendim.” “Vazgecmeden uğraştığın icin seninle gurur duydum.” “Sen cok iyi topluyorsun. Ben de legoları kaldırarak sana yardım edeyim.” Bazı işler icin oduller ya da kutlamalar gerekebilir: “Yemekten sonra parka gidebiliriz.” İş tamamlanınca en kısa zamanda odulu vermek gerekir. Yapılması gereken bir işi engellemedikleri surece, daha once verilmiş odulleri geri almamak gerekir. Başlangıcta başarının tadını alabilmesi amacıyla, odul icin aşılması gereken cıtayı cok yukseğe koymamak gerekir.
5-12 Yaş Cocukları:
Anasınıfı ve ikinci sınıf arasında odevlerin tamamlanması icin yakından rehberlik edilmesi gerekir. Ucuncu sınıftan itibaren, bağımsız oğrenme becerilerinin gelişmesi amacıyla oğretmenler desteklerini aşamalı olarak geri cekerler. Cocukların bu donemde bir sonraki işi kendilerine soylenmeden bilmeyi, planlamayı ve başlatmayı oğrenmeleri gerekir.
Cocuklar sevdikleri bir işi yapabilmek icin once daha zevksiz bir işi yapmayı oğrenebilirler. Oyun oynamak icin once odevleri bitirmek gibi. Yurutucu işlev sorunları olan cocuklar, işi bitirmenin keyfine değil, yaparken ne kadar sıkılacaklarına odaklandıkları icin bu kurala karşı koyarlar. Boyle bir durumda, işi bitirmekten ne kadar hoşnut olacaklarını, oyun oynarken iclerinin ne kadar rahat olacağını ve anne babalarının nasıl guler yuzlu olacaklarını duşunmeye yonlendirmek gerekir.
Bir işe başlamadan once cocuğun o işi nasıl yapacağını bildiğinden emin olmak gerekir. Bilmiyorsa, iş kucuk aşamalara bolunerek basamak basamak oğretilmelidir.
Yapılacak birden fazla iş varsa cocuğa oncelikleri belirlemesi ve hangi işten başlayacağını secmesi de oğretilmelidir. İşler zorluk sırasına dizilip hangisinden başlayacağını secmesi de istenebilir.
Hedef planlama: Temel yurutucu işlevlerden birisidir. İlkokul cocukları geleceğe donuk planlama yapmayı oğrenmek amacıyla iş listesi yapmayı becerebilirler. Her bir iş icin gerekli sureyi hesaplamayı oğrenebilirler. Bunun icin takvimlere yapılacak işi gosteren resimler yapıştırılabilir. Her iş yapıldığında takvime işaret konulabilir. Boylece cocuk ertelemek yerine başardığı işleri arşivlemiş olur.
Ev odevi rutini oluşturma: 1. Odev yapma yeri belirleme. Bu mekÂnda ekranlar olmamalıdır. MekÂn yeterince geniş ve iyi ışıklandırılmış olmalıdır. 2. Odev zamanı saptama. Her cocuğa gore değişir ama eve gelince kısa bir beslenme ve dinlenme molası sonrası başlamak genellikle en uygunu olmaktadır. Rutinde tutarlı ve kararlı olunmalıdır.
13 Yaş ve Ustu:
Ergenlerin genellikle okul dışı etkinlikleri daha fazla olmaktadır. Buna rağmen bir akşam rutini oturtmaya calışmakta yarar vardır. Bazı ergenler gecenin ilerleyen saatlerine dek ertelemezlerse, odev baskısını iclerinde hissetmezler. Bu da gece gec saatlere dek odev bitirmeye calışmakla sonuclanır. Ergenlerin ortalama 9,5 saat uykuya gereksinimleri vardır. Buna karşılık ergenlik donemiyle birlikte uykuya dalma zamanı da daha ileri saatlere kayar. Bu nedenle ergenlerin akşam rutini ve uyku hijyeni oğrenmeleri onemlidir.
Erteleme Canavarı: Ergenin zamanıyla beslenir. Ozellikle de erteleme sonrası kısa sure calışmaya karşın bir sınavda başarılı olan ergen kendine “Cok az calıştım ama başardım” der. Başarısız olursa da “Son dakikaya kadar calışmadığım icin boyle oldu” der. Bazı gencler calışıp da başarısız olmaktan korktukları ve ellerinde calışmamış olma mazeretini tutabilmek istedikleri icin ertelerler. Bu durumda risk almak gerektiği konuşulabilir.
Yapacakları işi gozunde buyuten ergenlere işi kucuk parcalara bolmek oğretilebilir. Once giriş cumlesi yazmak, yapılacak işin ana hatlarını cıkarmak, kısa sure calışıp mola vermek gibi.
Erteleme dikkati celen uyaranlarla da tetiklenir (internet, telefon, bilgisayar oyunları vs.). Ancak araştırmalar bu tur celdiricilerin oğrenmeyi ve belleği bozduğunu gostermektedir. Ergenin ne zaman erteleme eğilimine girdiği saptanmalıdır: sıkılınca mı, bir aşamada zorlanınca mı? Erteleme tetikleyicilerini saptamak ve bunlara karşı koymayı oğrenmek onemlidir.
Başarısızlıktan kacınma tuzakları: Başarısızlık korkusu, ertelemeyi mazeret olarak kullanmayı sağlayarak pekiştirir. Bu durumda başarısızlığı normalleştirmek gerekir. Ana babanın başarıya giden yolun başarısızlıklardan gectiğini orneklerle oğretmeleri ve cabanın, kararlılığın, etkin davranmanın, destek istemenin ve başarısızlığa dayanıklılık geliştirmenin onemini anlatmaları cok onemlidir.
Motivasyon (istek, “hırs”) cocuğun karakter ozelliği değil, durumsal bir ozelliktir. Herkes bazı şeyleri yapmaya daha isteklidir. Ergenin kendini isteksiz ve tembel bir kimse olarak gormemesini sağlamak icin kendisine ne soylediği onemlidir: “matematikte iyi olduğum icin problem cozmeyi seviyorum. Buna karşılık kompozisyon yazmak en sevdiğim iş değil, bu nedenle de desteğe gereksinim duyuyorum” “odevimi bitirince icim rahatlamış olarak arkadaşlarımla konuşacağım” “odevimi zamanında teslim edince oğretmenimin takdirini toplayacağım”
İnternet ve medya konusunda tumuyle yasaklamak genellikle cozum sağlamaz. Bunun yerine ergenle anlaşarak bir saat sınırlaması yapmak, internet ulaşımı sağlayan bilgisayarın anababanın oturduğu odada kalmasını sağlamak, yalnızca sosyal medyayı engelleyen program yuklemek işe yarayabilir. Baştan cok katı kurallarla başlamaktansa ergenle anlaşma yapmak ve anlaşma maddeleri delinirse kuralları sıkılaştırmak daha uygundur. Ergenin kendi kendine belirli surelerle sosyal medya engeli koyabileceği programlar vardır.www.mytomatoes.com ya da www.anti-social.ccbunlardan ikisidir. Bunlar işe yaramadığında evde bir “teknolojisiz bolge” oluşturulabilir ve ergen burada calışmaya yonlendirilebilir.
Tepki Onleme:
Durtu denetimidir. Cocukların zaman ufku cok yakın olduğu icin yalnızca şimdi ve buradayı duşunebilirler. Ancak olgunlaştıkca, daha onemli bir hedef uğruna şimdi yapmak istedikleri şeylerden vazgecebilirler. Orneğin, sınava calışmak icin telefonlarını kapatabilirler. Ancak yurutucu işlev bozukluğu olan cocuk ve ergenlerin tepki onleme becerilerinin gelişimi gecikir. Tepki onleme kendini tehlikelerden korumak, arkadaş ilişkilerini surdurebilmek, ceşitli durumlara duygusal ve bazen saldırgan tepkiler vermemek, sorunları sakin ve etkin bicimde cozebilmek, ders sırasında sınıf kurallarına uyabilmek icin gereklidir. Tepki onlemekte zorluk ceken cocuklar ayrıca fazla dokunarak iletişim kurarlar, okurken sozcuklerin ya da tumcelerin son kısımlarını tahmin ederler (kabaca okuma) ve bu nedenle okuduklarını anlamakta zorlanırlar.
“Tilki tilki saat kac”, muzikli sandalyeler, “don”, saklambac gibi hareketli oyunlar ve kutu oyunları tepki onleme becerisini arttırır.
Ongorme: Durtusel davranan cocuklar davranmadan once bazı uyarı işaretleri verirler. Orneğin sinirlenir ya da aşırı heyecanlanırlar. Bu duygularla bakışları, yuz ifadeleri değişebilir ya da yumruklarını sıkabilirler. Uyarı işaretini gorduğunuzde bir komutla cocuğu bulunduğu durumdan cıkartmaya calışabilir ya da onceden oğrendiği sakinleşme yontemlerini uygulamaya teşvik edebilirsiniz. Hissettiklerini sozel olarak ifade etmesini isteyebilirsiniz. Amacınız kendi belirtilerini tanımayı ve davranışını dizginlemeyi oğrenmesidir. Bunu sağlamak icin mudahale ederken acıklama yapmalısınız. Orneğin, “Sıkıldığını fark ediyorum. Şu anda aklından ne geciyor?” diye sorabilirsiniz. Boyle anlarda sozel mudahaleyi kısa cumlelerle yapmak gerekir.
Durtusel davranmak yerine ne yapması gerektiğini oğretme: Orneğin, “Şimdi bir daha deneyelim. Eşyamı almadan once benden izin isteyebilir misin?” İzin isterse, istediği nesneyi vermek gerekir. Veremeyecekseniz secenek sunmalısınız. Orneğin, “Benim makasım sivri ve tehlikeli. Gel birlikte bir kağıt makası bulalım.” “Konuşmamın bitmesini beklersen seni dinleyeceğim. Sozumu kesmeden parmağını kaldırarak ya da bir kez “affedersin anne” diyerek beklemeni istiyorum”.
Durtusunu denetlediği zamanları mutlaka fark etmek ve geri bildirmek: “Ben telefonla konuşurken sozumu kesmediğin icin teşekkur ederim.”
Dikkatsizlik hataları yapan cocuklar icin: Once bir oruntu aramak yani, ne tur hataları daha cok yaptığını keşfetmek gerekir. Daha sonra, hata yaptığı işi sistematik olarak nasıl gozden gecirip hatasını fark edeceği ve duzelteceği oğretilebilir. Orneğin, matematik problemi cozerken soruyu dikkatsizce okuyan cocuğa yuksek sesle okuması, sorudaki anahtar sozcukleri işaretlemesi, problemin cozumunun adımlarını belirlemesi, cozmesi ve en son olarak sonucu kontrol etmesi ya da sağlama yapması adımları oğretilebilir.
Cocuğun kendisini bekleyen durumu ve atacağı adımları bilmesi ve kendini hazırlaması onemlidir. Başlangıcta karşılaşacağı durumları ve yapması gerekenleri siz acıklayabilirsiniz ancak asıl amac kendisinin ongormeyi ve planlamayı oğrenmesidir.
Gorsel ayrıntıları işaretlemek: Oğrenmesi gereken bilginin icindeki anahtar sozcukleri renkli kalemlerle işaretlemeyi oğrenmesi işe yarayabilir.
Odaklanma:
Normalde dikkati bolunmeden surdurebilme suresi cocuklarda 20, ergenlerde ise 45 dakikaya kadardır. Yurutucu işlev bozukluğu olan cocuklarda bu sure cok daha kısa olup daha sık aralıklarla dikkatlerini “yeniden başlatmak” (reset) ihtiyacı duyarlar.
Kendini izlemeyi oğrenmek: Cocuğun oncelikle odaklanıp odaklanamadığını ayırt edebilmeyi oğrenmesi gerekir. Bu becerinin okul başarısında artış sağlayacağı ve ders calışma suresinin kısalacağı anlatılarak cocuk isteklendirilebilir. Alıştırma amacıyla bir zamanlayıcı ya da alarm kullanılabilir. Alarm 5 dakika aralıklarla caldırılıp cocuğun odaklanıp odaklanmadığını kontrol etmesi işe yarar.
Beynin aynı bolgesini ilgilendiren işlerde coklu işlev yapmak mumkun değildir. Orneğin, aynı anda hem ders calışıp hem telefonla iletişim olamaz ya da televizyon izlenemez. Bu tur calışma zihinsel enerjinin cabucak tuketilmesine ve zihinsel yorgunluğa neden olacağı gibi oğrenmeyi de engeller. Araştırmalar ders calışırken telefon ya da televizyonla ilgilenen cocukların not ortalamalarının daha duşuk olduğunu gostermiştir. Bu nedenle calışırken telefonu ve televizyonu kapatmak, onceleri 15 dakika aralıklarla mola vererek telefonda sosyal medyaya goz atmak ve bu sureyi giderek uzatmaya calışmak yararlı olur. Anababanın bu beceriyi kendileri de uygulayarak ornek olmaları gerekir.
Ders calışırken televizyon, video ya da internetten herhangi bir gorsel izlemek, hatta sesini duymak soz konusu olmamalıdır.
Ders calışırken muzik dinlemek de konsantrasyonu bozabilir. Muzik duygu durumu iyileştirdiği ve calışmayı daha az sıkıcı hale getirdiği icin istenebilir. Dinlenen muziğin turu ve calışılan dersin niteliği onemlidir. Ozellikle karmaşık bir şey oğrenirken ya da ezber sırasında muziğin bozucu etkisi olacaktır. Mutlaka dinlemek isterse sozlu değil enstrumantal muziği tercih etmelidir.
Yargısız Farkındalık (mindfulness): Zihinsel yoga olarak duşunulebilir. Dikkat sorunu olan cocukların aklından hızla bircok farklı duşunce gecebilir ve dikkati dağıtabilir. Cocuğun kendine “yavaşla” demesi, nefes almaya odaklanması ya da zihninde sakin bir imge oluşturması işe yarayabilir.
Zaman Yonetimi
Evden Cıkarken:
“Hazır” ne demektir, gormeli. Hazır olmak icin neler gerektiğini zihninde gorselleştirebilmeli. Bunun icin “tam hazır” ve kapıdan cıkmak uzere olduğu anın fotoğrafını cekip kapının yanına yapıştırmak ve altına gerekli işlerin listesini yazmak yararlı olabilir.
İşler listesini kategoriler biciminde duzenlemek akılda tutmayı kolaylaştırabilir:
Kişisel hijyen: giyinme, yuzunu yıkamak, sacını taramak, dişlerini fırcalamak, ayakkabı giymek
Yiyecekler: Sandvic, icecek vs.
Okul malzemeleri: Sırt cantası, ev odevi, okul kitapları, kalem kutusu, izin kağıdı, proje.
Kişisel eşya: Anahtar, cuzdan, telefon, kimlik, para.
Okul sonrası: eşofman, ekipman, ayakkabı.
Yemek Zamanı Kuralları:
Sofrada oyuncak ya da elektronik olmaması,
Kahvaltıyı reddediyorsa yiyebileceği şeylerin verilmesi ve kuşluk zamanı atıştırmalık verilmesi,
Odev Zamanı:
Ortamın dikkat dağıtıcı uyaranlardan arındırılması; temiz, duzenli ve sessiz ortam sağlanması.
Odevlerin ne zaman ve nasıl yapılacağı konusundaki kararların birlikte verilmesi.
Odevin bitmiş halini zihninde canlandırabilmesi. Kendini nasıl hissedeceğini de hayal etmesi.
Ortamda analog saatlerin bulundurulması. Saatin hangi kolu nereye geldiğinde calışmasının bitmiş olması gerektiğinin saat uzerine yapıştırılacak bir magnet ya da kağıtla işaretlenmesi. Molaların da benzer bicimde işaretlenmesi.
Zamanlayıcı kullanımı
Oğrenme Etkinliklerinin Planlanması:
Ajanda ve takvim kullanımının oğretilmesi ve ozendirilmesi. İşlendiğinin gunluk olarak izlenmesi. Her dersin ayrı renklerde işaretlenmesi.
Aile takvimi de tutulması

[h=2]Ankara Cocuk Psikolog uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]