İnfertilite (Kısırlık) nedir?
Dunya Sağlık Orgutu’ne gore kısırlık“Cinsel olarak aktif, korunmayan ciftlerin en az bir yıllık duzenli cinsel ilişki ile normal yollardan cocuk sahibi olamaması” olarak tanımlanır. Normal doğurgan ciftlerde, duzenli ve korunmasız cinsel ilişki durumunda gebe kalma oranı 1 ayın sonunda % 25, 1 yılın sonunda % 85, 2 yılın sonunda ise % 90 civarındadır.
Gebeliğin oluşabilmesi icin; kadının sağlıklı bir yumurta oluşturabilmesi, oluşan yumurtayı rahme taşıyan kanalların acık olması, sağlıklı sperm hucreleri ve bu hucrelerin yumurtayı dollemesi ve dollenmiş yumurtanın rahme tutunabilmesi gerekir.
İnfertilite nedenleri ve risk faktorleri nelerdir?
Guncel verilere gore ciftlerin %15’i cocuk sahibi olamazlar ve bu ciftlerin yaklaşık %50’sinde erkek partnere bağlı sorunlar rol oynar, %10’unda ise acıklanamayan kısırlık soz konusudur. Erkek partner kaynaklı doğurganlık problemleri, doğurganlığı normal kadın partner tarafından telafi edilebilir, yani kısırlık her iki ciftte de doğurganlıkta azalma var ise ortaya cıkar.
Kadına ait nedenler:
• Rahim ağzı kaynaklı nedenler: Boşalma esnasında sperm hucreleri rahim ağzına atılarak rahme ulaşırlar. Yumurtlama donemi dışında hormonal etkiler nedeniyle rahim ağzı salgısının yapısı sperm hucrelerinin gecişine engel olur. Rahim ağzı sadece yumurtlama doneminde sperm hucrelerinin gecişine izin verir. Bu salgının yapısı bozulabilir ve bazı durumlarda rahim ağzı salgısı icinde sperm hucrelerine karşı oluşmuş bağışıklık hucreleri bulunabilir ve yumurtlama doneminde dahi sperm hucrelerinin hareketini bozarak rahme ulaşmasına engel olurlar.
• Rahim kaynaklı nedenler: Miyom, rahim ici perde, doğumsal rahim şekil bozuklukları gibi dollenmiş yumurtanın yerleşip buyumesini olumsuz etkileyen rahim anormallikleri kısırlık ile sonuclanabilir.
• Tup kaynaklı nedenler: Fallop tupleri, yumurtalık ve rahim arasında yer alan, yumurtayı yakalan ve dollenmiş yumurtanın rahim icine taşınmasını sağlayan organlardır. Gebelik oluşabilmesi icin en az bir tupun sağlıklı ve acık olması gerekir. Fallop tupunu de icine alan genital enfeksiyonlar, apandisit gibi diğer karın ici organlardan kaynaklanan enfeksiyonlar ve dış gebelik tuplerde hasara neden olabilir. Cocuk sahibi olamayan kadınların yaklaşık %30’unda sebebin tup hasarı olduğu duşunulmektedir.
• Yumurtalık kaynaklı nedenler: Cocuk sahibi olamayan kadınların yaklaşık %25’inde duzensiz ve anormal yumurtlama soz konusudur.
• Karın zarı kaynaklı nedenler: Gecirilmiş karın ameliyatları, ic organlardan kaynaklı enfeksiyonlar ve endometriozis periton adı verilen karın zar tabakasında yapışıklıklara sebep olarak yumurtaların tuplere veya tupten rahime ulaşmasını engelleyebilir.
Erkeğe ait nedenler:
Erkek doğurganlığı karmaşık bir surectir. Gebeliğin sağlanabilmesi icin aşağıda belirtilen sureclerin sağlıklı olması şarttır;
• Sağlıklı sperm hucrelerinin uretimi: İlk olarak, ergenlik doneminde erkek ureme organlarının sağlıklı gelişimi ve şekillenmesi gerekir. En az bir testisin duzgun işlev gormesi, testosteron ve sperm yapımını tetikleyen diğer hormonların sağlıklı uretilmesi gerekir.
• Sperm hucrelerinin meni icine taşınması: Sperm hucreleri testislerde uretildikten sonra meni ile karışıp penisten dışarı atılacağı ana kadar hassas bir tup yapısı icinde taşınırlar. Bu tuplerde oluşan tıkanıklıklar spermin dışarı atılmasını olumsuz etkiler ve kısırlığa neden olabilir.
Kistlere bağlı tıkanıklık
Vazektomi (Doğum kontrolu amacıyla sperm kanallarının bağlanması)
Doğumsal nedenler
Tedavi edilmemiş cinsel yolla bulaşan hastalıklar
Bazı fıtık operasyonları sonrası sperm kanalında tıkanıklık oluşması
• Yeterli miktarda meni ve yeterli sayıda sperm hucresi bulunması: Meni miktarının 1,5 mililitreden az olması ve meninin bir mililitresinde 15 milyondan, toplamda 39 milyondan daha az sayıda sperm hucresi bulunması yumurtanın dollenme ihtimalini duşurur.
• Sperm hucrelerinin işlevsel ve hareketli olması: Sperm hucresindeki hareket ve işlev bozuklukları sperm hucrelerinin yumurtaya ulaşma ve dolleme yeteneğini olumsuz etkiler. Toplam hareketlilik oranının en az %40, ileri doğru hareketliliğin %32 ve normal sperm oranının en az %4 olması gerekir.
Tıbbi nedenler:
• Varikosel: Testisten gelen kanı taşıyan damarların genişlemesidir ve erkek kısırlığının en yaygın ve tedavi edilebilir nedenidir. Varikosel sperm kalitesini olumsuz etkiler. Sperm hucrelerinin nasıl etkilendiği tam olarak bilinmese de testis ısısının duzenlenmesindeki bozulmaya bağlı olabileceği duşunulmektedir. Varikoselin tedavi edilmesi sperm hucrelerinin fonksiyonlarını ve sayısını duzelterek gerek doğal yolla gerek ise yardımcı ureme teknikleri ile cocuk sahibi olma ihtimalini arttırır.
• Enfeksiyon: Bazı enfeksiyonlar sperm hucrelerinin uretimini ve fonksiyonlarını olumsuz etkileyebilir ya da sperm hucrelerinin dışarı taşınmasını sağlayan anatomik yapılarda yara ve daralmaya neden olabilirler. Orşit (testislerin iltihabı), epididimit (sperm kanallarının iltihabı), cinsel yolla bulaşan hastalıklar bu gurupta sayılabilir. Bazı enfeksiyonlar kalıcı testis hasarı oluştursa da testis icinden cerrahi yontemler ile sperm hucresi elde etmek mumkun olabilir.
• Ejakulasyon / Boşalma sorunları: Meninin penis ucundan dışarı atılması yerine mesane icine atılması durumunda geri boşalmadan soz edilir (retrograd ejakulasyon). Diyabet, omurilik hasarı, ilaclar ve mesane, prostat, idrar kanalı cerrahileri gibi bazı durumlarda geri boşalma ortaya cıkabilir. Omurilik yaralanması olan erkeklerde meni dışarı atılamayabilir ancak sperm hucrelerinin uretimi devam eder. Bu durumda testisten cerrahi yontem ile sperm hucresi elde edilebilir ve yardımcı ureteme tekniklerinde kullanılabilir.
• Sperm hucrelerine karşı oluşan antikorlar / bağışıklık hucreleri: Spermlere karşı oluşmuş antikorlar, yanlışlıkla sperm hucrelerini zararlı istilacılar olarak algılayan ve onları yok etmeye calışan savunma sistemi hucreleridir. Sperm hucrelerinin hareket ve işlevlerini olumsuz etkilerler, bazı ozel semen testleri ile tespit edilebilirler.
• Tumorler: Kanser ve kanser dışı tumorler erkek ureme sistemini, hipofiz bezi gibi ureme ile ilişkili hormon ureten dokular uzerinden ya da bilinmeyen nedenlerle, doğrudan etkileyebilirler. Bazı durumlarda kanser cerrahisi, radyasyon tedavisi ya da kemoterapi de kısırlık ile sonuclanabilir.
• İnmemiş testis: Anne karnındaki gelişim surecinde tek taraf ya da her iki taraf testisin karın icinden normalde bulunması gereken testis torbası icine inmemesi durumunda doğurganlık olumsuz etkilenir.
• Hormonal dengesizlikler: Kısırlık testislerin kendisinden kaynaklanan bir sorun olabileceği gibi hipotalamus, hipofiz, tiroid ve adrenal bez gibi diğer hormonal sistemleri etkileyen durumlarda da karşımıza cıkabilir. Duşuk testosteron ve diğer hormonal problemler altta yatan en onemli sebeplerdir.
• Sperm hucrelerini taşıyan tup yapılarındaki kusurular: Sperm hucreleri cok sayıda tup yapısı ile taşınırlar. Cerrahi esnasında yaralanma, gecirilmiş enfeksiyonlar, travma ve bazı kalıtımsal hastalıklarda gorulduğu gibi normal dışı gelişim nedeniyle tup yapılarında tıkanıklıklar gorulebilir. Tıkanıklık testisler, testislerden sperm hucrelerinin cıkmasını sağlayan tup yapıları, epididim adı verilen ve sperm hucrelerinin olgunlaştığı tup yapıları, vaz deferens adı verilen sperm kanalı, ve sperm kanalının uretra adı verilen dış idrar kanalına acıldığı bolgelerde oluşabilir.
• Kalıtımsal hastalıklar: Bazı kalıtımsal hastalıklar testislerde sperm hucrelerinin uretimi ya da testis dışına taşınmasını olumsuz etkileyerek kısırlığa neden olabilirler.
• Cinsel ilişki sorunları: Sertleşme problemleri, erken boşalma, ağrılı boşalma, dış idrar deliğinin penisin alt kısmına acıldığı hipospadias / peygamber sunneti durumlarında ya da cinsel ilişkiyi olumsuz etkileyen psikolojik sorunlar varlığında doğrıganlık olumsuz etkilenebilir.
• Bazı ilaclar: Testosteron destek tedavileri, doping amaclı kullanılan anabolik steroidler, kemoterapi, mantar tedavisinde kullanılan bazı ilaclar, bazı ulser ilacları ve diğer bazı ilaclar sperm hucrelerinin uretimini bozarak doğurganlığı olumsuz etkileyebilir.
• Gecirilmiş operasyonlar: Vazektomi (doğum kontrolu amacıyla sperm kanallarının bağlanması), kasık fıtığı onarımı, testis torbası ve testis cerrahileri, prostat cerrahileri, testis ya da bağırsak kanserleri nedeniyle uygulanan buyuk karın cerrahileri kısırlığa neden olabilirler. Bu durumda tıkanıklığı duzeltici cerrahi tedaviler uygulanabilir ya da biyopsi ile testisten sperm hucresi elde edilebilir.
Cevresel nedenler:
Sıcaklık, toksinler, kimyasallar gibi bazı cevresel etkenlere fazla maruz kalma sonucu sperm hucrelerinde azalma ve fonksiyonlarında bozulma ortaya cıkabilir.
Kaynakcılık gibi, uzun sure oturmayı gerektiren uzun yol şoforluğu gibi bazı meslekler kısırlık riskini arttırabilir. Uzun sure oturur pozisyonda calışmak, dar kıyafetler giymek, dizustu bilgisayar ile uzun sure calışmak testislerde ısı artışına neden olarak sperm uretimini az da olsa olumsuz etkileyebilir.
• Endustriyel kimyasallar: Benzen, toluen, ksilene, pestitler, herbisitler, organik cozuculer, boyalar ve kurşun gibi kimyasallar sperm sayısını duşurebilirler.
• Ağır metal maruziyeti: Kurşun ve diğer ağır metallerle maruziyet kısırlığa neden olabilir.
• Radyasyon: Sperm sayısı radyasyondan olumsuz etkilese de genellikle normale doner. Ancak yuksek dozda maruziyet kalıcı duşukluğe neden olabilir.
• Testislerin aşırı ısınması: Isı artışı sperm uretim ve fonksiyonunu olumsuz etkiler. Yapılan bilimsel araştırmalar sınırlı ve tam sonuclanmamış olsa da sık sauna, hamam kullanımı sperm sayısını gecici olarak duşurebilir.
Sağlık, yaşam tarzı ve diğer sebepler:
• Yasadışı ilac / uyuşturucu madde kullanımı: Kas gucu ve gelişimini arttırmak amacıyla kullanılan anabolik steroidler (doping) testis boyutlarında kuculme ve sperm uretiminde azalmaya neden olabilirler. Kokain, esrar kullanımı da spermlerin sayı ve kalitesinde gecici bozulmalara neden olabilir.
• Alkol: Alkol tuketimi testosteron duzeyini duşurebilir, sertleşme problemlerine yol acabilir ve sperm uretimini olumsuz etkileyebilir. Yuksek miktarda alkol tuketimine bağlı gelişen karaciğer hastalıkları da kısırlık nedeni olabilir.
• Sigara: Sigara icen erkeklerde sigara icmeyenlere kıyasla sperm sayı ve fonksiyonları daha duşuktur. Pasif icicilik de erkek doğurganlığını olumsuz etkileyebilir.
• Duygusal stres: Stres sperm uretiminde ihtiyac duyulan bazı hormonların uretimini olumsuz etkileyebilir. Şiddetli ve uzamış duygusal stres sperm sayısını olumsuz etkileyebilir. Cocuk sahibi olamama ile ilgili problemler de duygusal stres nedenidir.
• Kilo: Obezite doğurganlığı doğrudan spermler uzerinden ya da hormonal dengesizlik yaratarak, farklı yollardan olumsuz etkileyebilir.
İnfertilite onceden anlaşılabilir mi?
Kısırlığın başlıca belirtisi cocuk sahibi olamamaktır. Belirgin başka şikayet ya da bulguya yol acmaz. Bazı durumlarda, kalıtımsal bozukluklar, hormonal duzensizlikler, testis damarlarında belirginleşme gibi altta yatan problemlerin şikayet ve bulguları olabilir.
Coğu erkek cocuk sahibi olamama dışında başka bir şikayete dikkat etmese de kısırlık ile ilişkili şikayet ya da bulgular olabilir;
• Boşalmada gucluk, meni miktarında duşukluk, cinsel istekte azalma ve sertleşme sorunları gibi cinsel fonksiyon bozuklukları
• Testislerde ağrı, şişlik, ele gelen sertlik
• Tekrarlayan ust solunum yolu enfeksiyonları
• Koku almada bozukluk
• Anormal meme buyumesi (Jinekomasti)
• Sakal, bıyıkta ve vucut kıllarında azalma ya da diğer genetik / hormonal anormallik bulguları
• Semen analizinde bozukluk (Meni miktarının 1,5 mililitreden az olması ve meninin bir mililitresinde 15 milyondan, toplamda 39 milyondan daha az sayıda sperm hucresi bulunması. Toplam hareketlilik oranının %40’dan, ileri doğru hareketliliğin %32’den ve normal sperm oranının %4’den duşuk olması. Semende iltihap hucrelerinin bulunması v.b.)
Ne zaman doktora başvurmak gerekir?
Bir yıldır korunmasız, duzenli cinsel ilişkiye rağmen gebelik sağlanamaz ise ya da aşağıdaki şikayetlerden herhangi birinin varlığında bir yıllık sureyi beklemeden doktor muayenesi onerilir.
• Sertleşme ve boşalma sorunları, cinsel istekte azalma ya da başka cinsel işlev bozuklukları var ise
• Testislerde ağrı, şişlik, yumru ve rahatsızlık hissi var ise
• Testis kanseri, prostat hastalığı ve cinsel işlev bozukluğu oykusu var ise
• Kasık, testis, penis ve testis torbasına yonelik operasyon oykusu var ise
Tanısı nasıl koyulur, hangi testler yapılır?
Pek cok ciftte birden fazla kısırlık nedeni bir arada bulunur, bu nedenle ciftlerin birlikte doktora başvurmaları onerilir. Kısırlık nedeninin anlaşılabilmesi icin bir takım testler yapılması gerekir. Bazı durumlarda hicbir neden bulunamaz.
• Genel fizik muayene ve tıbbi hikaye: Genel ve detaylı fizik muayene, hem kısırlık ile ilişkili olabilecek hastalıkların saptanmasında hem de sistemik hastalıkların tanınmasında onemlidir. Aşırı kilo varlığı, meme buyumesi, vucut kıllarının dağılımı değerlendirilmelidir. Testis boyutları, kıvamı, kitle olup olmadığı, damar genişlemesi (varikosel) olup olmadığı; epididim ve vaz defens adı verilen sperm kanallarının yapısı ve varlığı, bu kanallarda kist ya da genişleme olup olmadığı incelenmelidir. Penis muayenesinde hipospadias, epispadias, travmatik skar gibi durumlar değerlendirilmelidir. Penisle ilgili en buyuk endişe penisin boyunun kucuk olmasıdır. Mikropenis olarak adlandırılan gercek penis kucukluğu cok nadir bir durumdur ve kısırlık ile ilişkisi yoktur. Bazı durumlarda makattan parmakla muayene de yapılabilir. Kalıtımsal hastalıklar, uzun sureli sağlık problemleri, doğurganlığı olumsuz etkileyebilecek yaralanmalar ve operasyonlar mutlaka sorgulanmalıdır. Cinsel ilişki sıklığı ve alışkanlıkları, ergenlik donemindeki cinsel gelişim sorgulanmalıdır.
• Semen analizi / Spermogram: Semen orneği el ile ozel bir kaba boşalarak ya da cinsel ilişki sırasında takılan ozel kondomlar kullanılarak verilebilir. Sonrasında semen orneği laboratuvara gonderilerek sperm hucreleri sayı, hareketlilik ve şekil acısından incelenir, enfeksiyon bulguları acısından değerlendirilir. Sperm sayısı bir ornekten diğerine belirgin değişkenlik gosterebilir. Bu nedenle en az 1-2 ay ara ile yapılan iki farklı semen analizi yapılması onerilmektedir.
• Skrotal ultrasonografi: Yuksek frekanslı ses dalgaları kullanılarak testis ve ekleri goruntulenir. Damar genişlemesi olup olmadığı, testisler ve epididim yapıların durumu değerlendirilir.
• Hormon testleri: Hipotalamus, hipofiz ve testislerden uretilen hormonlar cinsel gelişim ve sperm uretiminde anahtar rol oynarlar. Diğer hormonlardaki ve organ sistemlerindeki anormallikler de doğurganlığı olumsuz etkileyebilirler. Basit bir kan testi ile hormon duzeyleri değerlendirilebilir. Hormonlar gun icinde dalgalı bir şekilde salgılandıkları icin, ozellikle testosteron duzeyi, testler sabah saat 10:00’dan once ve ac karna yapılmalıdır.
• Boşalma sonrası idrar incelenmesi: Geri boşalma durumunda tercih edilir.
• Genetik testler: Bir mililitredeki sperm sayısı ileri derecede duşuk ise altta yatan genetik bir sorun acısından değerlendirilmesi gerekir.
• Testis biyopsisi: Testisten girişimsel yontemler ile ornek alınması işlemidir. Kısırlık tanısından ziyade yardımcı ureme icin sperm elde edilmesi amacıyla tercih edilir.
• Ozel sperm fonksiyon testleri: Boşalma sonrası sperm hucrelerinin canlılıklarının değerlendirilmesi, yumurtayı dolleme kabiliyetleri ve yumurtaya tutunup tutunamadıkları değerlendirilir. Cok nadir uygulanırlar.
• Transrektal ultrasonografi: Kucuk, kayganlaştırıcı surulmuş, cubuk şeklinde bir ultrasonografi cihazının makattan iceri ilerletilerek prostat ve cevresinde yerleşmiş seminal vezikul adı verilen meni kesesi ve bu kesenin idrar kanalına acıldığı bolumdeki kanal yapıları değerlendirilir.
Nasıl tedavi edilir, ne tur ilaclar kullanılır?
Sıklıkla kesin bir neden bulunamaz. Neden tam olarak belirlenemese de tedavi ile gebelik sağlanabilir. Bazı ender durumlarda erkek kısırlığı tedavi edilemez. Kadın partnerin de değerlendirilmesi onerilir.
• Cerrahi: Ornek olarak varikosel adı verilen damar genişlemeleri tedavi edilebilir. Vasektomi uygulanmış ise sperm kanalları onarılabilir. Sperm kanal tıkanıkları duzeltilebilir. Menide hic sperm hucresi saptanamaz ise testisten ya da epididimden cerrahi yolla sperm hucresi elde edilebilir.
• Enfeksiyon tedavisi: Erkek ureme sistemini etkileyen enfeksiyonlar icin antibiyotik tedavisi uygulanabilir ancak tedavi her zaman başarı sağlamayabilir.
• Cinsel ilişki sorunlarının tedavisi: Sertleşme sorunları, cinsel isteksizlik ve erken boşalma tedavi edilebilir.
• Hormon tedavileri: Hormonal duzensizlikler icin ilac tedavisi mumkundur.
• Yardımcı ureme teknikleri: Meniden sperm hucre temini, testis biyopsisi ile sperm hucre temini ya da sperm bağışı ile yapılabilir. Yasal duzenlemeler nedeniyle ulkemizde sperm bağışı yapılmamaktadır.
İnfertilite onlenebilir mi?
Pek cok erkek kısırlık nedeni onlenebilir;
• Sigaranın bırakılması
• Alkol alımın azaltılması ya da bırakılması
• Yasadışı ilac / uyuşturucu maddelerde uzak durulması
• Kilo verilmesi
• Vazektomi yaptırılmaması
• Testislerin uzun sure ısıya maruz kaldığı durumlardan kacınılması
• Duygusal stresin azaltılması
• Pestisit, ağır metal ve diğer toksinlerden uzak durulması
Evde uygulanabilecek birkac yontem ile gebelik ihtimali arttırılabilir;
• Sık cinsel ilişki: Tahmini yumurtlama zamanının 4 gun oncesinden başlanarak gunluk ya da gun aşırı cinsel ilişki gebelik ihtimalini arttırır
• Dollenmenin mumkun olduğu zamanlarda cinsel ilişki: Adetleri duzenli olan kadınlarda yumurtlama adet kanaması başlamadan yaklaşık 14 gun once gercekleşir. Bu gunden 3-4 gun once başlayarak 1 hafta boyunca gun aşırı cinsel ilişkide bulunmak gebelik şansını arttıracaktır.
• Kayganlaştırıcı kullanmadan cinsel ilişki: Vajinal kuruluk sorunu icin kullanılan kayganlaştırıcı urunler sperm hucrelerinin hareket ve işlevlerini olumsuz etkileyerek gebelik ihtimalini duşurur. Sperm hareketlerini etkilemeyen ozel urunler kullanılabilir.
Alternatif tedavi yontemleri var mıdır?
Erkek doğurganlığının arttırılması amacıyla bitkisel urunlerin ya da destek urunlerinin ne miktarda kullanılacağı ya da kullanılıp kullanılmayacağı konusunda yeterince bilimsel kanıt yoktur. Bu urunlerin hicbiri altta yatan anatomik ya da genetik sorunu ortadan kaldırmaz. Sadece sperm hucrelerinin hareket ve sayısını arttırmayı amaclar.
Bu tur tedaviler kullanılmadan once fayda-zarar analizi yapılması acısından doktor onerisinin alınması onerilir. Yuksek dozda ve usun sureli kullanım zararlı olabilir.
• Alfa-lipoik acit
• Antosiyanin
• L-arjinin
• Astaksantin
• Beta-karoten
• Biotin
• L-acetil karnitin
• L-karnitin
• Kobalamin
• Co-enzyme Q10
• Etilsistein
• Folik acit
• Glutatyon
• İnozitol
• Likopen
• Magnesyum
• N-acetil sistein
• Pentoksifilin
• Fosfodiesteraz-5 inhibitorleri
• Coklu doymamış yağ asitleri
• Selenyum
• A, C, D ve E vitaminleri
• Cinko

[h=2]Antalya Urolog uzmanlarına ulaşmak icin tıklayın![/h]