Cocuk gelişiminde onemli olan hususlardan biri cocuğun duygu ve davranışları icin bir kontrol sistemi oluşturmaktır. Yeni doğmuş bir bebek, ağlamak istediği zaman ağlar, haykırmak isteyince haykırır. İlk yıllarda da bu buyuk olcude devam eder. Orneğin, ayağına takılan oyuncağa cocuğun tepkisi genellikle onu tekmelemek şeklindedir. Arkadaşlarıyla anlaşamadığında ilk tepkisi, yumruk atmak olur. Ancak 3 ile 6 yaş arasındaki donemde cocuk duygu ve davranışlarını belli bir oranda kontrol altına almaya başlar. Oncelikle, cocuğunuzun kontrol sisteminin kısa surede geliştirilemeyeceğini kabul etmeniz gerekiyor. Babalar bu konuda annelerden daha sabırsızdırlar. Cunku anne gunun buyuk bolumunu, cocukla gecirdiği icin “deneme-yanılma” yontemiyle de olsa babadan daha cok şey oğrenir ve cocuktan neler beklenip neler beklenemeyeceğini sezer. Babalar ise, gunun buyuk bolumunu buyukler dunyasında gecirdikleri icin o kadar anlayışlı olamazlar.

Duygular da cocukla birlikte gelişir

Duyguların gelişimi, gelişimin diğer yonleri ile yakından ilişkilidir. Cocuklar, gelişimin bir basamağından diğerine gectikce, dış uyarımlara tepkilerini farklılaştırmaktadırlar. Başlangıcta sadece sesi algılayan bebek, tecrubesi arttıkca sesteki ofkeyi ve sevgiyi ayırt edebilmektedir. Oynadığı bir kutunun acılıp acılmamasını başlangıcta fark etmezken, giderek onu acamayınca ofkelenmekte, acınca sevinmektedir. Zihin gelişmesi surecinde ofke, cocuğun zekasını geliştirici bir rol oynamaktadır. Elinden bir oyuncağı alınan cocuk başlangıcta bağırıp cağırdığı hÂlde, bunun bir oyun olduğunu anlamaya başlayınca gulebilmektedir. Gelişme devam ettikce cocuklar duygularını acığa vurmayı da sınırlamayı da oğrenmektedirler.

İlk aşama ofke kontrolu

Cocuk ofkesini icine atmamayı, onu dışa vurmayı oğrenmelidir. Ofkesini hem belli etmek, hem aşırı davranıştan kacınmak gercekten zordur. AhlÂk, insanın duygularının bir duzene konulması ile oluşmaktadır. Ofkesini, sevgisini, aclığını, hırsını; doğruya, iyiye, guzele, kutsala yonlendirebilen insan, guzel ahlÂk sahibi insandır. Okuloncesi cağdaki cocuğumuza, “Sen, ‘hayır’ demenin ne demek olduğunu bilmiyor musun?” diye cıkıştığınız olur. Cocuğunuz ‘hayır’ sozunu anlar, ancak, bu ‘hayır’ sozunun kapsadığı yasaklamaları, yonlendirmeleri hemen davranışlarına geciremez. Bu gibi durumlarda coğunuzun konuşmayı oğrenirken gecirdiği gunleri hatırlayın. Cocuk konuşmaya başlar başlamaz, sekiz, on kelimelik cumleler kuramaz.

Doğrular ve yanlışlar

Duygu ve davranışları, kontrol etmeyi oğretirken anne-babaların duştuğu başlıca iki yanlış vardır. Bazı anne-babalar, bu tur kontrole hic yonelmezler. Bunların cocukları altı yaşına geldiğinde, iki yaşındaki cocuktan farklı değildir. İcinden gelenlere hic gem vurmaz, arkadaşını tekmeler, oyuncağını kırar, cevresiyle uyumsuzluk icindedir. İkinci tip anne-baba ve ozellikle baba, bunun tam tersini yapar. Yani cocuğu cok kısa surede kontrole sokmak icin aşırı baskı yapar. Anne-babaların bu yanlışa duşmemeleri icin cocukların gelişimlerini, onlardan hangi cağlarda ne beklenilmesi gerektiğini bilmeleri şarttır. Bir cocuğun duygu ve davranışlarını, onun becerebileceğinden daha kısa surede kontrol altına almak icin baskı yapmak sorun yaratabilir. Cocuğun yemek yememesi, aşırı yavaş ve tembel olması, karabasanlar gormesi, tırnak yemesi, hayvanlardan ve karanlıktan korkması bu tur baskılar karşısındaki tepkiler olabilir. Bu kontrol sistemine başlamak icin, ucuncu yaş uygundur. Cunku bu yaş, cocuğun denge icinde olduğu, sorunlarla bunalmadığı bir donemdir. Konuşmaya başlamış olması da kontrolu geliştirmeye yardımcı olacaktır. Aykırı davranışların kontrol edilmesi icin giderek artan bir şekilde uzerinde durun. Kardeşine ofkelendiği zaman, “Senden nefret ediyorum.” demesine goz yumarsanız, cocuğun kardeşine vurmasını engellemiş olursunuz. Duygularını sozle acığa vurduğu zaman, bunu davranışlara yukleme gereği duymayacaktır. Ona, “Kardeşine cok kızdın, anlıyorum; ama ona vurmasan doğru olur.” diyerek onu anlayışla karşıladığınızı belirtirseniz bu yolda epey aşama kaydetmiş olursunuz.

Cocuğa “şamar oğlanı” oyuncağı dikin!

Cocuğun aykırı duygu ve davranışlarını ortadan kaldırmanın veya kontrol altına almanın olumlu cozumlerinden biri de el altında bir “kukla şamar oğlanı” bulundurmaktır. Bu, evdeki kumaş parcalarından dikilebilecek bir bebek olabilir. Evdeki herkesin yerini tutabilecek olan bu bebek, cocuğun tepkilerinin hedefi olacak, boylelikle istenmeyen davranış ve duyguların onu alınmış olacaktır.

Dayak atmak cozum değil

Aşırı yaramaz, saldırgan olan cocuklar icin en iyi cozum yolunun dayak olduğunu duşunen anne-babalar vardır. Bu, ateşi sondurmek icin uzerine benzin dokmeye benzer. Cocuğunuz bir başka cocukla dovuşuyorsa, onu engellemek icin dayağa yoneleceğinize, cocuğunuzun ellerini tutun, “Arkadaşına kızdın ama bunu ona konuşarak anlatabilirsin. Onu dovmeye kalkışman doğru olmaz.” deyin. Boylece, cocuğun gercek duygularını anlayışla karşılamış olacağınız icin onun kişiliğini olumsuz yone itmeden saldırganlığını onlemiş olursunuz.

Rol değiştirme oyunu oynayın

Cocuğunuza “Bugun seninle yeni bir oyun oynayalım. Sen baba ol, ben cocuk! Şimdi sen ne dersen ben onu yapacağım. On beş dakika (bu sureyi sabrınıza gore ayarlayın) bu oyunu oynayalım.” deyin. Cocuğun sizden istediklerini ve size olan davranışlarını (yani sizin taklidinizi) gorduğunuz zaman, ondan bazen ne olmaz isteklerde bulunduğunuzu anlayacaksınız. Anne-babalar, genellikle cocuklarına ne kadar cok kural koyduğunu fark edemez. Cocukların da arada bir istedikleri gibi sozlerini dinletmek ve olumsuz duygulardan kurtulmak ihtiyacında olduklarını anlayamaz. “Rol değiştirme oyunu” cocuğa belirli bir sure de olsa, soz gecirmek ve olumsuz duyguları boşaltmak icin fırsat verecektir. Başlangıcta cocuğunuz rahat davranmaktan korkabilir. Size “soz gecirmesinin” korkulu sonuclar doğurmayacağına inanabilmesi icin bir sure sabredip oyunu tekrarlamanız gerekecektir.

PROF. DR. MEHMET ZEKİ AYDIN