Nefsin sıfatları değişebilir. Bunu ayet ve hadisler, ulema ve evliya bildirmişlerdir. Bunlardan nefsin olmediğini ama sıfatlarının değiştiğini oğreniyoruz.
Halk arasında “nefsi oldurmek” şeklinde gecen soz ise nefsin insanı yonetme, yonlendirme sıfatına işaret icindir. “Emmare” tarafı. En aşağılık, en cirkin ozellikleri kendinde barındıran bu sıfat, nefsin terbiyesiyle bir anlamda oldurulur. Cunku terbiye sonunda emmareden eser kalmamaktadır. Nefsin ıslah edilmesi suretiyle kalp de arındırılmakta, masivadan, kirden, butun gereksiz yuklerden kurtarılmaktadır.
Kalp, Alem-i Emirde yaratılan nurani ve ilÂhi bir cevherdir. Makamı, yurdu Arş-ı ÂlÂnın uzerindedir. Nefs-i emmare ise Halk Alemi’nde Arş-ı ÂlÂ’nın altında yaratılmıştır. Kalbi de aşağıya, kendi alemine cekmeye calışır. Kotu ahlÂkını kalbe bulaştırarak onu kendine benzetir ve boylece insan aşağıların aşağısına duşer. Yaratılışı cok yuce iken, kendisine asla yakışmayacak bir halde olur. Allah Teal bu hali, “Hayvanlardan da aşağı olurlar.” şeklinde bildirmektedir. Allah korusun, bu haldeyken ahirete giderse işi yamandır.
Nefs ve kalp insanda bulunan iki kuvvettir. Bu kuvvetlerden birinin diğerine ustunluğu, o insanın ozelliklerini, ahlÂkını belirler. Kalbin nefse ustunluğu, nefsin de hayra yonelip Allah’ın rızasını kazanmasına sebep olur. Bu nedenle nefsten daha kuvvetli kalbe sahip olmak cok onemlidir.
Allah Teal insana salih amel ve taat sahibi olmaya hazırlanması icin Âkil ve bÂliğ olana kadar izin vermiştir. İzin donemi bitince insanın sorumluluğu başlamakta ve artık yapılan her iş hesabı sorulur bir ozellik kazanmaktadır. İzin gunlerinde edinilen iman ve ilmin nuruyla, sorumluluk başladıktan sonra Allah TealÂ’ya itaat edip O’nun rızasına yonelmek kolaylaşır. Bu nedenle cocukluk doneminin iyi değerlendirilmesi gerekir.
Hayvanların sorumluluğu olmadığı icin, hayvan yavrusu doğar doğmaz vazifesini yerine getirmeye yonelir. Allah Teal onu ne icin yaratmış ise ona uygun hareket eder. Bir guvercin yavrusu kısa bir zamanda yuvasından ucar, civciv kısa bir zaman sonra tavuk haline gelir. Bir kuzu bir sene sonra doğurabilecek bir koyun haline doner. Bunun gibi bitkiler ve hayvanlar kemalÂtlarını kısa surede tamamlarlar.
İnsanın durumu boyle değildir. Terbiyeye cok fazla ihtiyacı vardır. 14-15 sene gibi bir zamanda ilimle kendini takviye etmesi lazım gelir ki, sorumluluğunu yuklenecek gucu olsun. Bu zaman zarfında cocuklar hocalarından, buyuklerinden, ana-babadan, cemaatten ve konu-komşudan edinilen bilgilerle sorumluluğunu idrak eder, farz olan ibadete hazırlanır. Âkil bÂliğ olup, ilÂhi emirleri taşıma cağına giren bir kız cocuğu ve bir delikanlı, insan olmanın gerektirdiği kadınlık ve erkeklik olgunluğunu gosterir gostermez, ilk farzla karşılaşır. İlk farz, abdest ve namaz olarak onune cıkar.
Eğer onunde Ramazan ayı varsa oruc farziyeti gelir. Eğer o sorumluluk yaşındaki kız cocuğu, delikanlı, miras veya turlu yollardan elde ettiği kazancla zekÂt verebilecek bir hale geldiyse zekÂt farziyeti başlar. Aynı şekilde hac ve diğer ilÂhi emirler boylece oluşur. Artık reşit bir insanın butun sorumluluklarına sahip olunmuştur.
Fakat reşit olma devri bu yaşta başlamış olsa da, nefsi ıslah etmek omur boyu surebilir. Melekler kişinin gunahını, hayır ve hasenatını yazarlar ama bir insanın kemalÂtı, reşit olma cağına ermekle değil, MevlÂ’ya hakkıyla iman edip, nefsini terbiye ve tezkiye etmesiyle olur.
Eğer bir insan elli yaşına girmiş bir hacı efendi olsa, sacı sakalı ağarmış da olsa, elinden gunah, dilinden yalan, gıybet kesilmediyse, bu durum o kimsenin bir cocuk gibi olgunlaşmadığına alamettir.
Yaşla, buyuklukle, nine olmakla, hanımefendi olmakla kemalÂt olmaz. KemalÂt kalpte ilÂhi hakikatin idrak edilmesine, gorulmesine bağlıdır.
Cocukluk cağları iyi değerlendirildiğinde bunun icin iyi bir fırsattır, ama hicbir zaman da gec kalınmış değildir. Yeter ki tevbe edip geri donulsun.