BAŞŞEHRİ: Amman
YUZOLCUMU: 88.947 km2
NUFUSU: 3.700.000
RESMİ DİLİ: Arapca
DİNİ: İslÂm
PARA BİRİMİ: Dinar
Ortadoğu’da bağımsız bir devlet. Urdun batıda İsrÂil, kuzeyde Suriye, kuzeydoğuda Irak ve guneydoğuda Suudi Arabistan ile cevrilidir.
TÂrihi
Urdun’un tÂrihi cok eski devirlere dayanır. Bolgede kurulan ilk devletler arasında Gilead, Amman, Moab ve Edom yer alır. M.O. 13. asırda bolgeye İsrÂiloğulları hÂkim oldu. Bu hÂkimiyete M.O. 721’de Asurlular tarafından son verildi. Asur egemenliği Medlerin M.O. 612’de devleti yıkmasıyla sona erdi. M.O. 587’de bolge BÂbil hÂkimiyeti altına girdi. M.O. 332’de Buyuk İskender bolgeyi ele gecirdi. Daha sonra bolge sırasıyla Ptolemaios ve Selevkosların hÂkimiyeti altına girdi. M.O. 64-63 yılları arasında ise Romalılar bolgeyi ele gecirdi. Roma’nın ikiye ayrılmasından sonra bolge Bizansın elinde kaldı. Bugunku Urdun toprakları hazret-i Omer zamÂnında Muslumanlar tarafından fethedildi ve halkın coğu İslÂm dînine girdi. Sırasıyla Emevî, AbbÂsî, Selcuklu, Eyyûbî ve Memlûk hÂkimiyetine girdi. Urdun, Yavuz Sultan Selim Han (1512-1520) zamÂnında Osmanlı Devletinin bir parcası oldu (1516). Birinci Cihan Harbi sonunda, 400 seneden beri Osmanlı adÂleti altında yaşayan Urdun, 1920’de İngiltere’nin manda yonetimi altına girdi. 1921’deEmir Şerif Abdullah, Urdun Nehrinin doğu tarafındaki topraklarda yarı bağımsız bir emirlik kurdu. Bu topraklar Filistin’in ucte ikisini ihtiv ediyordu. İngiltere 1946’daLondra Antlaşması kararları gereğince Urdun’un bağımsızlığını tanıdı. Siyonistler ve Araplar o zamanlar İngiliz mandası altında olan Filistin uzerinde hak iddia ediyorlardı. İngiltere, Filistin’i paylaştırma plÂnını BM’ye goturdu. PlÂn Arap Devletleri ve Filistinliler tarafından reddedildi. Mayıs 1948’de manda rejimi sona erdiğinde, Urdun ordusu İsrÂil Devletiyle Arap devletleri arasındaki savaşta Filistinlilerin yardımına geldi. Urdun, Kudus şehrini ve Urdun Nehrinin batı tarafındaki toprakları işgÂl etti. Melik Abdullah, işgÂl edilmiş toprakları 1950’de Emirliğine resmen ilhak etti. Fakat 20 Temmuz 1951’de EmirAbdullah Kudus’te İngilizlerin kirÂlık kÂtilleri tarafından şehit edildi. Yerine oğlu Talal gecti. Fakat Talal hasta olduğundan tahtını ve tÂcını oğlu Huseyin’e terk etti. Emir Huseyin Mayıs 1953’te goreve başladı. Urdun, 1967 Arap-İsrÂil Harbinde, 1948’de kazandığı toprakların hepsini kaybetti. 6000 kişi kayıp verdi. Savaşın sonunda Urdun ekonomisi cokuntuye girdi. Bu arada 1964’te kurulan Filistin Kurtuluş TeşkilÂtı (FKT), İsrail’e karşı yaptığı operasyonlarda Urdun’u ana us secmişti ve devlet icinde devlet olma tehlikesi gosteriyordu. FKT’nin İsrail’e yaptığı saldırılar, İsrail’in Urdun’u buyuk zararlara sokan misillemeler yapmasına sebep oldu. 1971’de Emir Huseyin Arap ulkelerinin kınamalarına rağmen FKT’nı ulkeden cıkardı. Urdun 1973-1974 Arap-İsrail Harbine katılmadı. Fakat 1978’de Mısır-İsrÂil Kamp David Antlaşmasını red etmede Arap ulkelerinin coğuyla birleşti. Urdun Mart 1979’da Mısır ile diplomatik ilişkileri kesen ilk Arap ulkesi oldu. Bu politikasını 1984’ten sonra değiştirdi. 1980’de başlayan İran-Irak Harbi sırasında Urdun, Irak’ın başlıca silah kaynağı oldu. 1989’da Irak’ın Kuveyt’i işgaline karşı cıkan Urdun, Amerika’nın Irak’a karşı harekette bulunması uzerine Irak’ı destekledi.
Fizikî Yapı
Urdun toprakları esas îtibÂriyle yuksek bir col ve dik bir yayladan meydana gelir. ArÂzinin buyuk bolumunun deniz seviyesinden yuksekliği 600 il 900 m arasında değişmekte olup, bÂzı yerlerde 1500 m’yi aşar. Ulke, Buyuk Arabistan Yaylasının bir uzantısı durumundadır. Urdun az da olsa Kızıldeniz’deki Akabe Korfezinde 25 km’lik bir kıyıya sÂhiptir.
Ulkenin batı kısmını kuzeyden guneye doğru Urdun Nehri VÂdisi, Lut Golu ve Vadi-al-Araba kesmekte olup, bu uzantı boyunca Urdun toprakları deniz seviyesinden aşağıdadır. Vadinin genişliği 16 il 23 km arasında değişir ve kenarlarında dik ucurumlara yaslanır. Urdun Nehrine ve Lut Golune bircok kucuk nehir dokulmekte olup, bunların coğu yazın kurumaktadır. Şimdi İsrail’in işgÂli altında bulunan Urdun Nehrinin batısındaki topraklar verimli olup, doğu tarafa nazaran daha alcaktır. Nehrin doğusundaki toprakların beşte dordu col hÂlindedir. Suriye sınırına yakın yerlerin buyuk bolumu puskurmuş lÂvlarla kaplıdır.
İklim
Urdun’de Akdeniz iklimine benzer bir iklim hukum surer. Kışlar yağışlı ve serindir. Bilhassa yuksek yerler alcaklara gore daha soğuktur. Diğer mevsimlerde ise alcaklara gore daha aşırı bir sıcaklık ve kuraklık gorulur. Urdun VÂdisinde sıcaklıklar yazın 49°C’ye kadar yukselir. VÂdinin doğu tarafındaki ovalarda yıllık yağış ortalaması 200 mm civarındadır. Ulkenin batı kısmında yağış miktarı yılda 380 il 640 mm arasındadır. Lut Golu yakınlarında yağış oldukca az olup, yılda 127 mm civarındadır.
Tabiî Kaynaklar
Urdun’de kayda değer bir bitki ortusu olmayıp, buyuk bolumu collerle kaplıdır. Ulkenin en onemli yeraltı zenginlikleri fosfat ve potasdır. En buyuk fosfat yatakları VÂdiel-Hasa ve Amman’ın hemen kuzeydoğusundadır. Lut Golundeki potas kaynakları dunyÂda ilk sıralarda yer almaktadır. Bunlardan başka Akabe yakınlarında ticÂrî kıymete sÂhip bakır yatakları bulunmuştur.
Nufus ve Sosyal Hayat
3.700.000 nufuslu Urdun halkının % 62’si şehirlerde, % 35’i koylerde, % 3’u gocebe olarak yaşar. Ulkenin en buyuk şehirleri 1.500.000 nufuslu başşehir Amman ve 634.200 nufuslu İrbid’dir. Surekli olarak şehirlere goc vardır. Hukumet bunu onleme cÂreleri aramakta olup, koylulere ve bedevîlere daha buyuk hizmetler goturmekte ve daha buyuk ekonomik imkÂnlar tanımaktadır.
Urdunlulerin buyuk coğunluğu Arap’tır. Urdun Nehrinin batı tarafına yerleşen İsraillilerden sonra, en buyuk azınlık grubu 250.000 civÂrındaki Cerkez ve Cecenlerdir. Bunlar 19. yuzyılda Rusya’nınKafkasya’yı işgÂli uzerine Osmanlılar tarafından Urdun’e yerleştirilen Kafkasyahlar olup, Urdun’un ekonomik ve sosyal hayÂtında onemli bir rol oynamaktadırlar. Diğer azınlık gruplarıUrdun Nehrinin batısında yaşayan Asurîler ve Ermenilerdir. Ulkede ayrıca az sayıda Kurt, Turk, İranlı ve Yahûdî vardır. Etnik azınlıklar Urdun halkına intibak etmiş olup, buyuk coğunluğu Arapca konuşmakta veya kendi dilinden başka Arapcayı da bilmektedir.
İslÂmiyet devletin resmî dînidir. Muslumanlar nufûsun % 93’unu, Hıristiyanlar % 5’ini teşkil ederler. Nufûsun geri kalanı Bahaî, Yahûdî ve Durzîdir. Urdun halkının % 58’i okuma-yazma bilmektedir. Yuksek tahsil kuruluşları 1962’deAmman’da kurulan Urdun Universitesi ve 1976’da İrbid’de kurulan Yermuk Universitesidir. Ayrıca Mute Universitesi ve 1993 kurulan Âlibeyt Universitesi ceşitli ozel universiteler de vardır.
SiyÂsî Hayat
Urdun emirlikle yonetilen bir ulkedir. Emirler Urdun’un ilk emiri Abdullah bin Huseyin tarafından kurulan Haşimî hÂnedanındandır. KÂnunları koyan Millet Meclisi, 30 uyeli bir senato ve 60 uyeli Temsilciler Meclisinden meydana gelmektedir. Senato uyeleri Emir tarafından dort yıl sureyle tÂyin edilir. Temsilciler Meclisi Uyeleri de dort yıl sureyle gorev yapmakta olup, secimle işbaşına gelirler. Urdun, ucu Urdun Nehrinin batı tarafında, beşi doğu tarafında olmak uzere sekiz vilÂyete ayrılmıştır. Urdun 1955’ten îtibÂren Birleşmiş Milletlere uyedir.
Ekonomi
Urdun ekonomisi buyuk olcude dış yardıma bağlı durumdadır. Gunumuzde bu yardım, petrol ureten Arap ulkelerinden gelmektedir. Ekonominin onceden beri belkemiği olan tarım, İsrail’in verimli topraklarının ucte birini işgÂl etmesiyle, buyuk olcude etkilenmiştir. Tarım gayri millî hÂsılanın % 7 il 8’ini sağlamaktadır. Urdun, gıd maddelerinde kendi kendine yeterli durumda değildir. Fakat sulanan topraklarda değeri yuksek ihrac bitkileri yetiştirerek ithal urunlerinin mÂliyetini dengelemeye calışmaktadır. Sulanan topraklarda ve meyve bahcelerinde domates, turuncgiller, muz, incir, uzum, ceviz gibi bircok bitik ve meyve yetiştirilmektedir. Kuru tarım yapılan yerlerde ozellikle buğday ve arpa olmak uzere tahıllar ve zeytin yetiştirilir. Ulkenin belli başlı hayvanları koyun, keci ve devedir.
Enerji ve su sıkıntısı ekonomik gelişmeyi sınırlamaktadır. Tekstil, cimento ve gıd sanÂyileri gelişmiş durumdadır. Turizm ulkeye en fazla doviz sağlayan gelir kaynağı olup, gayri millî hÂsılanın % 16’sını teşkil eder. Turistlerin aşağı yukarı % 80’i Ortadoğu’dan gelmektedir.
Urdun buyuk olcude dış ticÂret acığı vermektedir. Ulke en cok Suudi Arabistan’la ticÂret yapmaktadır. Tarım urunleri ve fosfat; Ortadoğu, Hindistan ve Japonya’ya ihrac edilir. Ana malzemeler ve tuketim maddeleri Birleşik Almanya, İtalya ve Japonya’dan ithal edilir.
Urdun karayolları 6500 km. uzunluğunda olup, bunun 4745 km’si asfalttır. Hicaz demiryolu yeniden inşÃ‚ edilmiştir. Suriye demiryollarına bağlanan ana hatla irtibatlanmak icin, fosfat mÂdenlerine ve Akabe’ye kadar uzatılmıştır. Akabe’de tamÂmen modern ve gelişmekte olan bir liman vardır. Amman, Akabe ve Zizya’da uluslararası havaalanları vardır.
