Lale soğanları turlerine bağlı olarak Eylul – Kasım aylarında dikimleri yapılır. Ciceklenme zamanı olarak da yine turlere bağlı olarak Şubat – Mayıs aylarıdır.
Halen binlerce tur olmasına karşılık her yıl yeni varyeteler uretilmektedir. Bu konuda Hollanda gerek uretim gerekse ticaretinde soz sahibidir ve tekel durumundadır. Lale soğanlarının tum varyetelerine bakıldığında orijinlerinin Orta Asya ve On Asya olduğu gorulmektedir.
Uretilen yeni melez turlerde; yeni renk tonları, yeni formlar, farklı ciceklenme periyotları ve daha dayanıklı ve uzun sureli cicek acabilecek ozellikler geliştirilmektedir. Ancak ticari olarak piyasada bulunan mudahale edilmemiş turlerde ise en doğal halleri ile uretilmeye calışılmaktadır.
Melez turlerdeki diğer bir ozellikte ticari kaygılardan oturu soğanların bir sonraki yıllarda ureme ozelliği kilitlenmektedir Lale soğanları yumrulama şeklinde uremektedir. Bu şekilde mutasyona uğrayan lale soğanları mudahale edilmeksizin de mutasyona uğrayabilmekte kalitelerinde farklılıklar oluşabilmektedir.
Lale turleri cicek acma periyotları, formları ve orijinleri goz onune alınarak aşağıdaki turlerden bahsedebiliriz:
Erkenci laleler,
Duble cicekli erkenci laleler,
Darwin hybritleri,
Gec acan laleler,
Gec acan duble laleler,
Greigi laleleri, (melez)
Parrot laleler,
Zambak tipi laleler.
Yukarıdaki turlere gore kullanılacak alanların ozellikleri goz onune alınarak temin edilir. Her turun kendine has ozelliği vardır. Fiyat aralıkları da buna gore değişmektedir.
Ne zaman dikilmeli?
Cicek soğanları ilkbaharda ciceklenen guz soğanları ve yazın ciceklenen yaz soğanları olarak ikiye ayrılırlar. Guz soğanları yaşadığımız yerin iklim koşullarına bağlı olarak dikim zamanlarında farklılık gosterebilir.
Soğuk iklime sahip yerlerde Eylul ile Kasım ayları arasında, ılıman iklime sahip olan yerlerde Ekim ile Ocak ayları arasında dikilebilirler. İlk dondan sonra toprağın rahatlıkla işlenebilir olması dikim icin idealdir. Yaz soğanları ise Mart -Haziran ayları arasında dikilebilir. İklim soğuk ise yaza doğru, sıcak ise Mart ayından itibaren dikilebilirler.
Toprak yapısı nasıl olmalı?
Toprağın iyi drene olması dikkat edilmesi gereken en onemli noktadır. Unutmamak gerekir ki ne dikerseniz dikin toprağın iyi işlenmiş olması her zaman cok onemlidir. Bu sadece dikimi kolaylaştırmakla kalmaz aynı zamanda soğanların yeni koklerinin iyi bir başlangıc yapmalarına da yardımcı olur.
Drenajın sağlanmış olması şartıyla soğanları saksılara da dikebilirsiniz.
Tum toprak turleri cicek soğanları icin uygundur. Ancak ciceklerin bol ve canlı olması ve curumeden birkac yıl kullanılması isteniyorsa, besin değeri yuksek, fiziksel ozellikleri ideal olan hazır torflarla karıştırılmış ortamda yetiştirilmelidir.
Genel kullanım torfları ise bu ihtiyaca fazlasıyla cevap verecek niteliktedirler. Aşırı ıslak toprak sorun yaratabilir. Toprağın dikimden once iyice capalanması gereklidir. Aşırı killi toprak ust tabakaya torf ve gubre ilave edilerek uygun hale getirilir.
Gubreleme
Genel olarak cicek soğanları ayrıca bir gubrelemeye ihtiyac gostermezler cunku soğanlı bitkiler kendi gıda rezervlerini bunyelerinde depolarlar. Ancak daha uzun omurlu ve daha zengin ciceklenme icin ozel soğan gubresi ile ciceklerinizin daha uzun omurlu ve daha canlı renkli olmalarını sağlayabilirsiniz.
Eğer cicek soğanlarınız birkac yıl toprakta bırakılacaklarsa sonbaharda toprağın yavaş yarayışlı gubre ile beslenmesi onerilir. Bu ilave gıda soğanlarınızın gelecek ilkbaharda sağlıklı bir şekilde ciceklenmeleri icin gerekli gucu toplamasına yardımcı olur. Bu gubreleme her yıl tekrarlanmalıdır.
Soğanlar nereye dikilmeli?
Genellikle bahcenin herhangi bir yerine (guneşli, golgeli, yarı golgeli alanlar, bordurler, teraslar, citlerin etrafı veya ağac altlarına vb…) dikilebilirler. Boyları kısa olanları onlerinde goruntulerini kapatacak herhangi bir engel olmaksızın, uzun boylu soğanları ise duvar onlerine veya bordurlerin arka kısmına gelecek şekilde dikilmeleri onerilir.
Soğanların dikim derinliği
Soğanların dikim derinlikleriyle ilgili genel kural, soğanın boyunun iki katı derinliğe dikilmeleri gerektiğidir. Daha acıklayıcı olmak gerekirse, orneğin soğanın capı 16 cm ise soğanı yaklaşık 30 cm derinliğe, capı 5 cm ise yaklaşık 10 cm derinliğe dikmeniz onerilmektedir. Dikim derinlikleri soğan paketleri uzerinde ayrıca belirtilmektedir.
Dikim aralıkları ne kadar olmalı?
Kucuk canlı cicek soğanları birbirlerine oldukca yakın yaklaşık 10ar cm aralıklarla daha buyuk canlı soğanlar ise yaklaşık 12-13 cm aralıklarla dikilebilirler. Cok daha belirgin bir renk cumbuşu yaratmak istenilirse soğanları daha yakın, hatta birbirlerine neredeyse değecek kadar yakında dikebilirsiniz.
Soğanlar nasıl dikilmeli?
Soğanlarınızı dikmeye başlamadan once birbirlerine uygun aralıklarla yere dizmeniz onerilir. Bir mala veya soğan dikim aleti yardımıyla toprakta uygun derinlikte cukur actıktan sonra buyume tarafları yukarı gelecek şekilde yerleştirilmelidir. Daha sonra delikler toprakla doldurulup hafifce bastırılmalıdır.
Eğer cok miktarda soğan dikilecek ise tum dikim alanını onceden kazarak dikime hazırlamak cok daha pratiktir. Daha sonra dikeceğiniz soğan ve yumruları uygun derinliklere, birbirlerine uygun aralıklarla topraktaki yerlerine yerleştirebilir ve delikleri acarken cıkarttığınız toprakla uzerini ortebilirsiniz.
Toprak yapısı nasıl olmalı?
Eğer yağmur yağmıyorsa, dikimden hemen sonra soğanları sulamanız onerilir. Soğanlar ıslak toprakta daha cabuk kok oluşturacaklardır ki bu da bitkinin bundan sonraki gelişimi icin cok onemlidir.
Soğanların ciceklenmeye başlamalarına kadar olan sure boyunca yağacak olan kış ve ilkbahar yağmurları geri kalan su ihtiyacını gidereceklerdir. Ancak eğer kışın da kuru iklime sahip olan bir bolgede yaşıyorsanız, belirli aralıklarla sulamanız gerekecektir. Kısacası toprağın kurumasına izin verilmemelidir.
Dikim sonrası ihtiyaclar nelerdir?
Guz soğanlarının yapraklardan veya samandan oluşmuş koruyucu bir ortuye pek ihtiyacları yoktur. Bununla birlikte eğer yaşadığınız bolge cok soğuk olup surekli don yaşanıyorsa veya kış şartları cok şiddetliyse ve eğer soğanlarınız erken dikildiyse, olu yapraklarla yada saman ile 10cm kalınlığındaki bir koruyucu tabaka soğanlarınızı donmaktan koruyacaktır.
Soğanların pek coğu aynı zaman da “cok yıllık” bitkiler olduklarından toprakta yerlerinde bırakılabilirler ve boylece bir sonraki sene de ciceklenecektir.
Ciceklenme bitimi
Son aşamada cicek tohumları oluşmadan once kafalarını kesiniz. Daha sonra, yapraklarda tamamen solunca soğanları sokerek temizleyiniz. Aynı saksıyı kışlık bir bitki ekmek icin acilen boşaltmanız gerekiyorsa, yapraklar solmaya başladığında soğanları yaprakları ile birlikte itinalı bir şekilde bahcenizde golge, serin ve rutubetsiz bir yerde bir sonraki dikim mevsimine kadar bekletiniz.
Ancak lale soğanları ciceklenme bitiminden sonra toprakta bırakılmamalıdır, aksi halde cururler. Topraktan cıkartılıp serin, kuru ve golge bir yerde saklanmalıdır. Yaz soğanlarının da pek coğu “cok yıllık” bitkilerdir. Orneğin Dalya her sene daha fazla sayıda ciceklenme yapar. Soğan paketlerinin arkasında dikim derinliğiyle ilgili dikim ve ciceklenme zamanlarını gosteren şemalar vardır.
Bunlardan yararlanarak her soğanın uygun dikim koşullarını sağlayabilir. Bulunduğunuz mevsime gore uygun soğanı dikebilirsiniz. Tablolarla ilgili kullanım bilgilerini aşağıdaki orneklerde gorebilirsiniz.
Lalenin sistematikteki yeri, anavatanı
Monokotiledonlar sınıfından, Liliiflorae (liliales) takımından, Liliaceae familyasından Tulipa gesneriana Latince adlı lale, sert kahverengi bir kabukla ortulu armudi formlu bir cicek soğanıdır.
Anadolu’nun dağlık bolgeleri, Kafkasya, Himalayalar’ın 4000 m ye kadar olan yuksekliklerinde, yani yazın kuru ve sıcak, kışın soğuk ve nemli gecen iklime sahip bolgelerde doğal olarak yetişir.
Doğal laleler arasında yapılan melezlemeler sonucu bir cok yeni ceşitler elde edilmiştir. Elde edilmiş 5000 in uzerinde lale varyetesi mevcuttur. Kultur varyetelerinin sınıflandırması, coğunun orijinlerinin belli olmaması nedeniyle yapılamamaktadır. Kultur varyeteleri coğunlukla diploid (2n=24) olup arada triploid ve tetraploidlerede rastlanmaktadır.
Toprak
Lale soğanı uretiminde taşsız,kumlu-tınlı, kirecsiz ve pH ı ortalama 7 olan topraklar tercih edilir. Toprağın, dikim oncesi iyi bir şekilde hazırlanması, tezeksiz ve duz olması istenmektedir.
Diğer onemli bir noktada lalenin her yıl değişik bir alanda uretime alınması yani toprak değiştirme gerekliliğidir. Bu ozellikle lale ateş hastalığına karşı alınan bir onlemdir ayrıca renk karışımı soz konusu değildir. Literaturlerde lale dikilmiş bir alana tekrar lale dikmek icin ortalama 5 yıl gecmesi gerektiği vurgulanmaktadır.
İklim
Uretimde rakımın yuksek, kışın soğuk ve karlı yerler onerilmektedir.
Gubreleme
Gerekli toprak analizleri yapıldıktan ve bitkinin gereksinim duyduğu besin madde miktarları saptandıktan sonra bir gubreleme yapmak onerilmekle beraber genelde dikimden 2-3 hafta evvel 40 kg.kompoze gubre hesabıyla Amonyum sulfat ile gubreleme yapılır.
Dikim
Ekim-Kasım aylarında, sıra usulu dikim uygulanır. Homojen havalanmayı sağlamak icin sıraların hakim ruzgarların estiği yonde olması istenir. Keseksiz toprak yapısı ve su birikintileri hastalıklara yataklık yapacağından tesviyesi duzgun bir arazi istenir. Lale soğanlarında buyuklukleri değişiklik gostermekle birlikte ortalama 10-13 cm derinlikte olabilir.
Ağır topraklarda soğanın 6-7 cm derine dikimi kafidir. Profesyonel bir yetiştiricilik icin mutlaka soğan ilaclaması yapılmalıdır. (Fungisit) Dikim derinliği, dikim makinesi ile ayarlanabilir. Sıra arası mesafe 75 cm idealdir. Dikim yapılırken buyuklukleri ve renkleri aynı olan soğanların dikim yapılmasına dikkat edilmelidir. Bir metrekare alana ortalama 150-250 adet soğan duşecek şekilde ayarlama yapılmalıdır.
Hastalık ve zararlılarla mucadele
Yeşil aksam oluşumundan cicekler gorulene dek her 15 gunde bir Maneb, Zineb, Benlate gb. Fungusitlerle munavebeli olarak ilaclama yapılır. Toprak altı ya da ustu zararları icin de herhangi bir insektisit (Tiodan, Heptaklor, Morocide vs.gibi) zararlıların ceşidine gore herhangi biri kullanılabilir. Uretim alanında hastalıklı bitkiler tespit edilirse bunların soğanı ile birlikte sokulerek imha edilirler.
Seleksiyon ve baş kırma
Seleksiyonun amacı ana turler icine karışmış diğer yabancı turlerin populasyondan uzaklaştırılmasıdır. Goncalar renk gostermeye başlayınca devamlı kontroller ile yabancı tur ve ceşitler saptanıp soğanıyla beraber yerinden sokulur ve tarla dışında bir yerde toplanıp imha edilirler.
Soğanın besin maddelerini cicek ve cicekte tohum oluşumu icin harcamasını onlemek amacıyla goncalar renk gostermeye başlayınca goncanın hemen altından koparılır ve toplanan bu goncalar tarlanın dışında bir yere gomulerek imha edilir.
Hasat
Soğanın sokum zamanının geldiği; bitki yapraklarının sararıp kahverengileşmeye başlamasıyla, soğan dış yuzunun kahverengileşip kayganlaşmasıyla anlaşılır. Sokum zamanı gelmiş olan soğanları makine ile, ceşitlerin birbirine karışımını engellemek amacıyla ayrı ayrı ve ozenle sokulurler, sandıklara koyulup etiketlenirler ve depoya sevk edilirler.
Depo işlmeleri
Sokum sonrası depoya gelen soğanlar tekrar uretimde kullanılması ya da kesme cicekcilikte kullanılmasına gore farklı işlemlere tabii tutulurlar. Doğal yollarla oluşan ve ana soğana bitişik bulunan soğanlar(yavrular).
Depo koşullarında, ana soğandan ayrılan yavru soğanlarla birlikte kokleri temizlenir ve numaralandırma makinesinden gecirilerek, iriliklerine gore sınıflandırılır ve kasalar da etiketli bir şekilde uygun depo şartlarında muhafaza edilir. Amaca uygun olarak 2 farklı şekilde işleme tabi tutulur.
Soğanların tekrar uretimde kullanılması
Sıcaklık artışıyla lale soğanı parcalanması (yavru yapma ) sağlanır, depo sıcaklığı duşuruldukce yavru yapma, parcalanma azalır. Lemmers'e gore şoyle bir sıcaklık rejimi de uygulanabilir:
Sokum sonrası 2 hafta 28 derece,
Temmuz ayında 25
Ağustos ayında 20
Eylul ayında 20
Ekim ayında 17
Kasım ayında 15 (dikim mumkunse Kasım'a kadar kalmamalıdır.)