Binlerce yıldır bu topraklarda şiir soyleniyor ve yazılıyor. Gunumuze kalan şiir orneklerinin yanı sıra Turklerin farklı donemlerinde, farklı kulturlerin etkisinde kalınarak yazılmış şiirler de var. Bunlar konuya gore sınıflandırıldığı gibi bicim bakımından da belirli başlıklar altında toplanabilirler. Bu başlıklardan en onemlisi ise nazım bicimidir. Bir şiirin duzeni, onun nazım bicimini ortaya koyar.
Turk edebiyatındaki şiirler nazım bicimlerine gore sınıflandırıldıkları zaman ortak ozellikleri dize sayısı, olculeri ve kafiye şekilleridir. Aynı nazım bicimi başlığı altında toplanan şiirlerin elbette ortak ozelliği aynı duzene gore oluşturulmuş olmalarıdır ancak bunlar aynı zamanda benzer konuları da işleyebilirler. Alt başlıklarla zenginleştirilmiş pek cok farklı nazım bicimi vardır. Gelin nazım bicimi nedir, turleri nelerdir ornekleriyle inceleyelim.

İlk olarak, nazım bicimi nedir? Şairler tarafından kaleme alınan şiirlerin benzer dize sayısı, olcu ve kafiye şekillerine gore duzenlemeleri nazım bicimini oluşturur. Nazım bicimi, aslında şiirlerin şekil bakımından gosterdiği ortak ozelliklerdir. Nazım bicimi yalnızca Turk edebiyatında değil, diğer edebiyatlarda da olan bir ozelliktir. Alt başlıklarla zenginleştirilmiş pek cok farklı nazım bicimi turu vardır.
Peki, nazım bicimi turleri nelerdir? Orneklerle inceleyelim: İslamiyet oncesi Turk edebiyatı nazım bicimleri Koşuk Koşuk orneği Sagu Sagu orneği Destan Sav Sav orneği Anonim halk edebiyatı nazım bicimleri Mani Mani orneği Turku Ninni Ninni orneği Ağıt Ağıt orneği Aşık edebiyatı nazım bicimleri Koşma Koşma orneği Semai Semai orneği Varsağı Varsağı orneği Divan edebiyatındaki nazım bicimleri Bentlerle kurulan nazım bicimleri Musammat Musammat orneği Terkib-i bend Terkib-i bend orneği Terci-i bend Terci-i bend orneği Dortluklerle kurulan nazım bicimleri Rubai Rubai orneği Tuyuğ Tuyuğ orneği Şarkı Şarkı orneği Murabba Murabba orneği Beyitlerle kurulan nazım bicimleri Gazel Gazel orneği Kaside Kaside orneği Mesnevi Kıt'a Kıt'a orneği Mustezat Mustezat orneği İslamiyet oncesi Turk edebiyatı nazım bicimleri
Koşuk: İslamiyet oncesi Turkler doneminde av torenlerinde ve Toy adı verilen kurban torenlerinde kopuz eşliğinde aşk, yiğitlik ve doğa gibi konularda soylenen şiirler koşuk olarak adlandırılır. Halk edebiyatında koşma, Divan edebiyatında ise gazel bicimine benzer. aaab, cccb, dddb uyak duzenine sahiptir.
Koşuk orneği: Opkem kelup ogradım Arslanlayu kokredim Alplar başın togradım Emdi meni kim tutar Kanı akıp yoşuldu Kabı kamug deşildi Olug birle koşuldu Togmuş kuni uş batmaz Kaklar kamug koldi Taglar başı ilerdi Ajun tını yılırdı Tutu cecek cerkeşur Etil suvı aka turur Kaya tubi kaka turur Balık telim baka turur Kolun takı kuşerur Sagu: İslamiyet oncesi Turkler doneminde olen kişinin ardından yakılan ağıtlar sagu olarak adlandırılır. Yedili hece olcusune sahiptir. Dortlukler halinde soylenir. Yuğ isimli olum torenlerinde soylenen sagu; Halk edebiyatında ağıt, Divan edebiyatında mersiye bicimine benzer.
Sagu orneği: Alp Er Tunga oldi mu? Issız ajun kaldı mu? Odlek ocin aldı mu? Emdi yurek yırtılur. Odlek kuni tavratur Yalnguk kucin kevretur Erdin ajun sevretur Kacsa tagı ertilur. Begler atın urgurup Kadgu anı torgurup Mengzi yuzi sargarup. Korkum angar turtulur. Destan: Yaşanmış ya da yaşandığı duşunulen kahramanlık hikayeleri destan olarak adlandırılır. Pek cok farklı edebiyatta ve edebi donemde ornekleri gorulmektedir. Doğal ve yapay destanlar olarak alt turleri vardır. Nazım Hikmet ’in Kuvayi Milliye Destanı yapay destana, Oğuz Kağan Destanı doğal destana ornek gosterilebilir.
Sav: İslamiyet oncesi Turkler doneminde ozlu sozler iceren şiirler sav olarak adlandırılır. Az sozle cok şey anlatır. Kaşgarlı Mahmud ’un DivÂn-ı Lugati't-Turk adlı eserinde pek cok sav ile karşılaşmak mumkun.
Sav orneği: Tag taga kavuşmaz, kişi kişige kavuşur. Anonim halk edebiyatı nazım bicimleri
Mani: Bir halk edebiyatı nazım bicimi olan mani, 7 heceli ve dort mısralıdır. 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla soylenmiş versiyonları vardır. Kafiye duzeni aaxa şeklindedir. Aşk başta olmak uzere pek cok farklı konuda mani soylenebilir.
Mani orneği: Şu dağlar olmasaydı Ciceği solmasaydı Olum Allah ’ın emri Ayrılık olmasaydı Turku: Turku, şiirin muziğe uyarlanmış versiyonudur. Turk adının sonuna i eki getirilerek oluşturulmuştur ve Turk ’e ozgu anlamına gelir. Sabit bir bicimi yoktur, şarkıya uyarlanan şiir turku olur. Pek cok farklı konuda soylenebilir.
Ninni: Ninni, genel olarak ağlayan cocukları sakinleştirmek ya da uyutmak amacıyla bir ezgiyle soylenen şiirlerdir. Hem kultur aktarımı, hem cocukların şiirle tanışması hem de cocukların kulağının muziğe alışması icin faydalı olduğu bilinmektedir.
Ninni orneği: Ninnilerin benim olsun Uykularım senin olsun Akan sular omrun olsun Ninni yavrum, kuzum ninni Ağıt: Olum ve benzeri acılı ve uzucu bir olayın ardından soylenen şiirler ağıt olarak adlandırılır. Ağıt soylemek, ağıt yakmak olarak adlandırılır. 7, 8, 10 heceleri ağıtlar vardır. Erkeklerden ziyade kadınlar ağıt yakar.
Ağıt orneği: Can evimden vurdu felek neyleyim Ben ağlarım celik teller iniler Ben almadım toprak aldı koynuna Yarim diyen bulbul diller iniler Gider oldum Avşar ili yoluna Bakmam gayrı bu diyarın gulune Karaları taksın capar koluna Yağız atlı nice kollar iniler Dertli dertli Cukurova yolunu tut adam olun Aşık edebiyatı nazım bicimleri
Koşma: İslamiyet oncesi edebiyattaki koşuk turunun devamı olan koşma, ozanlar tarafından saz eşliğinde soylenen coşkulu şiirlerdir. 11 ’li hece olcusu ile soylenir ve en az 3, en cok 12 dortlukten oluşur. Kafiye duzeni axax, bbbx, cccx şeklindedir.
Koşma orneği: Hey ağalar, gelin seyran edelim, Govel ordek golden uctu sabahtan. Allar geyinmiş de celenk sokunmuş. Doğan guneş gibi doğdu sabahtan Semai: Koşma ile benzer ozellikler gosteren semai, ondan farklı olarak sekizli hece olcusu ile soylenir. En az uc, en fazla beş dortlukten oluşur. abab, cccb, dddb şeklinde kafiye duzenine sahiptir. Cok yaygın değildir.
Semai orneği: Dedim Erzurum nedir dedi ilimdir Dedim gider misin dedi yolumdur Dedim emrah kimdir dedi kulumdur Dedim satar mısın dedi ki yok yok Varsağı: Koşmanın ozel bir ezgiyle soylenen versiyonu olan varsağı, Varsak Turklerine ozgu bir bicimdir. Sekizli hece olcusu ile yazılır. 4+4 duraklı ya da duraksızdır. Kafiyesi xaxa bbba ccca şeklindedir.
Varsağı orneği: Bre ağalar bre beyler bre ağalar Olmeden bir dem surelim Gozumuze kara toprak Dolmadan bir dem surelim Aman hey Allahım aman Ne aman bilir ne zaman Ustumuzde cayır cemen Bitmeden bir dem surelim Divan edebiyatındaki nazım bicimleri
Bentlerle kurulan nazım bicimleri Musammat: Bir nazım biciminden ziyade Divan edebiyatında uygulanan bir yazım tekniğidir. Dize ortasında uyak bulunması şeklinde uygulanır.
Musammat orneği: HirÂs-ı fitne saldun dehre ey bî-dÂd n ’eylersun Kopardun yer yer Âşûb-ı kıyÂmet-zÂd n ’eylursun PerîşÃ‚nlıklar etdun nev-be-nev icÂd n ’eylersun Dağıtdun hÂb-ı nÂz-ı yÂrı ey feryÂd n ’eylersun Edub fitneyle dunyÂyı harÂb-ÂbÂd n ’eylersun Terkib-i bend: Farklı uyaklara sahip birkac bentten meydana gelir. Bentlerin sonunda aynı uyaklara sahip birer beyit bulunur.
Terkib-i bend orneği: İkbÂl icin ahbÂbı siÂyet yeni cıktı Bilmez idik evvel bu dirÂyet yeni cıktı Sirkat coğalıp lÂfz-ı sadÂkat modalandı NÂmus tamam oldu hamiyyet yeni cıktı Duşmanlara ahbÂbını zemm oldu zerafet Dildardan ağyÂra şikÂyet yeni cıktı Terci-i bend: Her bendin sonuna gelen bir bağlama beyiti ile birbirine bağlanan manzumlardır. Yuzlerce beyitlik manzumlar bu şekilde bağlanabilir.
Terci-i bend orneği: SubhÂne men tehayyere fî sun‘ihi ’l-ukūl SubhÂne men bi-kudretihî yu‘cizu ’l-fuhûl Dortluklerle kurulan nazım bicimleri Rubai: Aruz olcusu ile yazılan dortlukler rubai olarak adlandırılır. İlk iki ve dorduncu dizerler uyaklı, ucuncu dize ise serbesttir. 24 farklı kalıbı vardır. Edebiyatımıza İran edebiyatından gecmiştir.
Rubai orneği: Seni aramaktan dunyanın başı dertte; Zengine de gorunduğun yok, fakire de; Sen konuşursun da biz sağır mıyız yoksa, Hep kor muyuz, sen varsın da gorunurde. Tuyuğ: Maninin Divan edebiyatındaki karşılığıdır. aaxa şeklinde bir kafiye duzenine sahiptir. 11 ’li hece olcusu ile soylenir.
Tuyuğ orneği: Dîlberin işi itÂb u nÂz olur Ceşmi cadû, gamzesi gammÂz olur Ey gonul sabret, tahammul kıl ana YÂre erişmek işi az az olur Şarkı: Bestelenme amacıyla yazılmış 4, 5, 6 dizelik şiirlerdir. aaxa şeklinde bir kafiye duzenine sahiptir. Pek cok farklı konuda yazılabilir.
Şarkı orneği: Kimleruñ ceşmine ol sîne bu şeb nûr oldı Nereye gitdi o her-cÂyî o meh-pÂre 'aceb Kimleruñ yÂresine merhem-i kÂfûr oldı Kandedur kande o zÂlim o sitem-kÂre 'aceb Murabba: aaaa, bbba, ccca, ddda şeklinde bir kafiye duzenine sahip olan murabba, uc ile yedi bentten oluşmaktadır. İlk bendinde ya da sonrasında kafiye olmayan murabbalar da vardır.
Murabba orneği: Yaktı yandırdı beni nÂr-ı firÂk İşidenlerden ırak olsun ırak Hey ne muşkil derd olur bu iştiyÂk Soyle ey bÂd-ı sab cÂnÂnıma Beyitlerle kurulan nazım bicimleri
Gazel: aa,ba,ca şeklinde kafiyeye duzenine sahip olan gazelin ik beyiti matla, sonraki beyit husn-i matla, son beyiti ise makta olarak adlandırılır. 5 - 15 arası beyitten oluşur. Aşk başta olmak uzere pek cok farklı konuda yazılabilir.
Gazel orneği: Meni cÂndan usandırdı cefÂdan yÂr usanmaz mı Felekler yandı Âhumdan murÂdum şem ’i yanmaz mı Kaside: Din ve devlet buyuklerini ovmek icin yazılar şiirler kaside olarak adlandırılır. En cok 99 beyit olacak şekilde yazılabilir. Aruz olcusuyle yazılmaktadır. Kafiye duzeni aa,ba,ca,da,ea,fa şeklindedir.
Kaside orneği: Rûh-bahş oldı Mesîh sıfat enfÂs-ı bahÂr Acdılar dîdelerin hÂb-ı ademden ezhÂr Mesnevi: Aruz olcusuyle yazılmış uyaklı beyitlerden oluşan şiirler mesnevi olarak adlandırılır. Her beyit kendi arasında kafiyelenir. Uzun aşk oykuleri ve destanlar mesnevi biciminde yazılmışlardır. Mevlana ’nın Mesnevi eseri en onemli orneğidir.
Kıt'a: 9 - 10 beyitten oluşan, mahlanın ve matlanın kullanılmadığı şiirlerdir. Kafiye duzeni xa xa xa şeklindedir.
Kıt'a orneği: Tecelli ber urur yer yer sevÂd-ı dağ-ı cÂnumdan Cihanda Tur-ı aşkum nûr akar her gulsitÂnumdan Nola bağ-ı cihanda olsa mihr u mahdan meşhûr Bu kıt ’am tÂze bir guldur gulsitÂn-ı beyanumdan Mustezat: Farklı nazım bicimlerinde yazılmış şiirlerin her beyitinin sonuna aynı olcu ile yazılmış bir mısra eklenmesi ile oluşur.
Mustezat orneği: Kapunda beni istemeyen derbeder olsun Olsun begum olsun Bin zar oluban derd ile benden beter olsun Olsun begum olsun Turk edebiyatında şiirleri şekillerine gore sınıflandırmak icin kullanılan nazım bicimi nedir, turleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Kapsamlı bir konu olduğu icin yalnızca ornekler uzerinden en onemli noktaları paylaştık.