Uygulanış şekline gore radyoterapi genel olarak iki kısımda incelenebilir :
HARİCİ (EKSTERNAL) RADYOTERAPİ
Tedavinin iceriği ve planlama: Harici radyoterapi, radyoterapi uzmanının, hastanın ve hastalığın durumuna gore planladığı tedavinin Co-60 veya Lineer Akselerator (Linac) cihazları ile, hastaya dışarıdan ve belli bir mesafeden uygulanması esasına dayanır. Verilecek radyasyonun toplam dozu kucuk ve eşit dozlara bolunerek, gunluk seanslar halinde haftanın 5 gunu uygulanır. Tedavi suresi 1 gunden 8 haftaya kadar değişebilen uygulamalar mevcuttur. İlgili personel sizin icin ilk gun bir randevu saati ayarlayacak ve tedaviniz hergun aynı saatte uygulanmaya calışılacaktır. Bu, gunluk yaşantınızın duzenini korumak acısından da faydalıdır. Radyoterapiye başladığınız zamanki genel durumunuz, arac kullanmaya, uzun yolculuk yapmaya, gunluk işlerinizi ya da mesleğinizi yapmaya devam etmek icin uygunsa, radyoterapi sırasında da bu durumlarda bir değişiklik olmayacaktır. Fakat ozellikle uzun sureli tedavilerde, ilerleyen haftalarda bazı yan etkiler gelişebilmektedir. Bu gibi durumlarda sozkonusu işlevler icin yakınlarınızdan yardım istemeniz gerekebilir.
Radyoterapi kliniğindeki ilk randevunuzda tedavinizin planlaması yapılacaktır. Planlama, tedavinin cok onemli bir bolumudur.Radyoterapi planlaması, radyoterapi uzmanının hastalığınız hakkında yeterli bilgiyi almasını takiben, tedaviyi once kafasında planlaması ile başlar. Hastalığınızın durumuna gore, tedavi verilecek alan, verilecek gunluk ve toplam dozlar icin karar alınır. Daha sonra simulator denilen cihaz yardımıyla tedavi alanı goruntulenerek, alanın izduşumu hastanın cildine ozel bir boya işaretlenir. Bu işleme simulasyon denir. Simulator cihazı, tedavi cihazı ile aynı olceklerde dizayn edilmiş bir cihazdır ve ondan farklı olarak rontgen filmi cekebilir. Boylece her hasta icin mutlaka tedavi alanının rontgeni alınarak, doğru bolgenin tedaviye girdiğinden emin olunur. Bu işlem ortalama 15-45 dakika surer. Doğru olcu alınabilmesi, doğru pozisyonun ve doğru alanın tespit edilebilmesi icin bu sure icinde hic hareket etmeden uzanmak zorundasınız. Simulasyon işlemi sırasında bazen birtakım organların gorunur hale gelmesini sağlamak amacıyla ağızdan veya damardan bazı ilaclar uygulanabilir.
Simulasyon işlemi, tespit edilen doğru alanın cildinize ozel bir boya ile işaretlenmesi ile sonlanır. Bu işaretleri nasıl muhafaza edeceğiniz size anlatılacaktır. İşaretler terleme ya da giysilerinize bulaşma yoluyla silinmeye başlayabilir. Bu yuzden tedavi suresince eski camaşırlar giymeniz uygun olacaktır. İşaretlerin silinmeye başladığını hissettiğiniz zaman bunu ilgili personele derhal haber veriniz. Bu işaretleri asla kendi kendinize cizmeye calışmayınız. Ayrıca tedavi alanına tedavi suresince su, krem, ilac vs hicbir maddenin teması onerilmez ve bu cizgilerin cizildiği andan tedavi sonuna kadar genel vucut banyosu yasaklanabilir. Bu duruma hazırlıklı olmak ve ilk başvuruya banyo yapmış olarak gelmek uygun olacaktır. Bu arada tedavi alanının dışındaki bolgeler icin bu tur kısıtlamalara kesinlikle gerek yoktur. Bazı merkezlerde cildinize boya yerine birkac yere nokta şeklinde dovme (tatu) yapılabilir. Bu yanlızca sizin isteğinizle olabilir. Cunku bu işlem biraz rahatsızlık verici olabilir ve noktalar kalıcıdır.
Uygulanan ışının o bolgedeki doz dağılımını gormek icin ozel yontemlerle vucudunuzun bazı bolgelerinin olcusunun alınması gerekebilir. Tedavi baş-boyun bolgesine uygulanacaksa, ozel bir madde kullanılarak baş ve/veya boyun bolgesinin kalıbının cıkartıldığı bir maske (orfit) her hasta icin ayrı olmak uzere oluşturulur. Bu maske, her tedavi oncesi hastanın baş ve/veya boyun bolgesine yerleştirilerek pleksiglas bir levhaya sabitlenir. Boylece hem hastanın hareketsiz kalması sağlanarak tedaviye girecek alanın doğruluğundan emin olunacak ve hem de hastanın yuzune cizgiler cizilmesine gerek kalmayacaktır. Maske ilk seferde size tuhaf gelebilir, kullanımı zor olabilir, ozellikle nefes alma zorluğu yaratabilir. Fakat her seferinde sadece birkac dakika takacağınız icin kısa surede alışmanız zor olmayacaktır. Benzer tedavi kalıpları vucudun başka bolgeleri icin de (orn.pelvis) kullanılabilir ve temel amac tedavi bolgesinin tedavi boyunca hareketsiz kalmasını sağlayabilmektir. Cizim işlemi bittikten sonra radyasyon fiziği uzmanının yapacağı hesaplama ile tedavide her gun ne kadar sure kalacağınız tespit edilir.
Planlama gunu, radyoterapi kliniğindeki ilk gununuzdur. Muhtemeldir ki, daha once hic tanışık olmadığınız birtakım işlemlerle, hic bilmediğiniz ve hatta belki korktuğunuz bazı cihazlarla karşılaşacaksınız. Zihninizin bu konularla meşgul olması cok doğaldır. Bu yuzden ilgili personele aklınıza takılan herşeyi sormaktan asla cekinmeyiniz. İnsanlar coğunlukla personelin yoğun calışma temposunu gorerek, soru sormaktan cekinirler. Ama bu, zihninizi işgal eden bilinmezlerden kurtulmanıza engel olmamalıdır. Zira acıklanmayan her husus gozunuzde buyuyecektir. Ayrıca tedaviniz hakkında soracağınız her soru, tedaviyi hem sizin icin, hem de ilgili personel icin biraz daha kolaylaştıracaktır.
Tedavinin uygulanması : Tedavinin ilk gunu tedirgin olmanız oldukca normaldir. Ama ilk tedaviye girip, işlemi gordukten sonra korkularınızın boş olduğunu gorecek, her gecen gun biraz daha rahat olacaksınız. Guvenlik nedeniyle radyoterapi bolumleri coğunlukla bodrum katlara inşa edilir. Buyuk ebatlı cihazlar ilk goruşte ozellikle cocuk hastalar icin endişe verici olabilir. Her turlu endişe ve korkularınızı ilgili personele aktarmaktan asla cekinmeyiniz. Siz ne denli rahat olursanız, tedaviniz o denli başarılı olacaktır.
Radyasyon tedavisi sadece birkac saniyeden birkac dakikaya kadar değişen surelerde gercekleşir. Bu tedavi kesinlikle ve tamamen ağrısız bir tedavidir. Her tedavi oncesi radyoterapi teknisyeni, sizi tedavi masasında doğru pozisyonda yatırarak tedaviye hazırlar. Bu hazırlık sırasında mumkun olduğunca rahat olmanız, teknisyenin işini kolaylaştıracaktır. Doğru pozisyon sağlandıktan sonra ilgili personel sizi tedavi suresince odada yanlız bırakmak uzere ayrılacaktır. Ancak onlar sizi bir kapalı devre televizyon sistemi ile ya da bir pencereden tedavi suresince dikkatle izleyeceklerdir. Bir pozisyon kayması gorduklerinde uygulamayı derhal sonlandırıp pozisyonunuzu duzeltmek icin odaya girebilirler. Ya da beklenmedik bir sağlık sorunu karşısında olaya anında mudahele edeceklerdir. Ayrıca her tedavi odasında, sizin sesinizi dışarı duyurabilmenizi ya da oda dışındaki personelin sizi ikaz edebilmesini sağlayacak diafon sistemi mevcuttur. Radyoterapi cihazı ile sadece bir acıdan tedavi mumkun olabileceği gibi, coğu zaman değişik acılardan tedaviye ihtiyac duyulur. Siz pozisyonunuzu hic değiştirmeden, 360 derece rotasyon ozelliği olan cihaz, onceden belirlenen acıda dondurulur. Bu sırada cıkabilecek gurultu ya da cihazın goruntusu tedirgin edici olabilir. Teknisyen size ilk tedaviden once, tedavi sırasında neler olacağını anlatacaktır.
Radyoterapi tedavisi coğunlukla ilk gun planlandığı şekilde sonlanmaz. Belli donemlerde tedavi alanının kucultumesi, bazı kritik organların korunması, yeni alanlar eklenmesi gibi sebeplerle, onceden belirlenmiş gunlerde yeni planlamalar gerekecektir. Doktorunuz sizi bu konuda ilk gunden bilgilendirecektir. Tedavi alanının ozelliğine gore bazen filtre, bolus, kurşun blok koruması gibi tedaviye yardımcı araclar kullanılabilir. Doktorunuz bu konuda da size gerekli acıklamayı yapacaktır.
DAHİLİ (İNTERNAL) RADYOTERAPİ
Dahili Radyoterapi, radyasyonun vucuda dışarıdan değil, değişik tekniklerle iceriden verilmesi esasına dayanır. Dahili tedavinin temel amacı, etraftaki normal dokuları radyasyondan koruyarak tumorlu bolgeye yuksek dozlarda radyoterapi verebilmektir. 2 şekilde uygulanır :
a) Vucut boşluklarına uygulanan dahili radyoterapi (İntrakaviter Tedavi) :
Radyoaktif kaynakların ozel aplikatorler yardımıyla, doğal bir vucut boşluğuna, ışınlanacak doku ile temas edecek şekilde yerleştirilmesi ile gercekleştirilir.. En yaygın kullanım alanı bayanlarda rahim ve rahim ağzı kanserleridir. Coğunlukla once harici radyoterapi uygulanır, takiben hastalık bolgesinde dozu artırabilmek icin dahili radyoterapiye gecilir. Bu amacla en sık kullanılan radyoaktif madde Sezyum-137 elementidir. Sezyum kaynağı, konulduğu yerde muhafaza edilebilmesi icin bir uygulayıcı cihazın icine konulur. Cihaz tuplerle aplikatorlere bağlıdır. Aplikatorler radyoaktif değildirler.Bunlar genellikle ağrılı olmayan bir işlemle orneğin sadece vajinaya (ovoid) ya da vajina ile birlikte rahim icine (tandem) yerleştirilir. Bazı hastalar icin uygulamadan once bir sakinleştirici enjeksiyonu gerekebilir. Cok nadiren vucudun alt yarısının uyuşturulduğu spinal anesaaaiye gerek duyulur. Aplikatorler yerleştirildikten sonra, doğru pozisyonda olup olmadıklarının kontrolu icin rontgen filmi alınır, gerekirse duzeltme yapılır. Tedavi başlamadan once, bu bolgeye yakın kritik organlardan mesane (idrar torbası) ve rektuma (kalın barsak ucu) problar yerleştirilerek bu organların alacağı dozlar bir monitor yardımıyla goruntulenir. Bu organların belirli bir dozdan fazla almalarına izin verilmez. Aplikatorler yerleştirildikten sonra personel oda dışına cıkar, radyoaktif kaynaklar dışarıdan otomatik olarak yerleştirilir. Tedavi bitiminde de otomatik olarak geri cekilir. Afterloading ya da Otomatik Yukleme denilen bu teknikle personelin doz alması onlenmiş olur. Tedavi coğu merkezde ortalama birkac saat surer ve hasta bu sure boyunca mumkun olduğunca hareket etmemeye calışmalıdır. Cunku aplikatorler yerinden oynayabilir ve bu doz dağılımını bozar. Tedavi icin onceden belirlenen sure tamamlandığında hasta evine donebilir. Bu işlem genellikle birer hafta ara ile birkac kez tekrarlanacaktır. İşlem sonunda radyoaktif kaynak kapatılıp, aplikatorler cıkartıldığında, tum radyoaktif belirtiler ortadan kalkar. Hasta asla radyasyon bulaştırıcı değildir. İnsan ilişkilerini bu korku nedeniyle sınırlamasına kesinlikle gerek yoktur.
Bu işlemden sonra vajinayı temiz tutmak amacıyla birkac gun vajinal koruma onerilir. Bunun icin kullanılacak ozel maddeler konusunda hemşire gerekli bilgileri verecektir. Sezyum yerleştirilmesi sonrası, ileride acıklanacak olan mide ve karın bolgesi radyoterapisi yan etkilerine benzer etkiler izlenebilir. Bu durumda mutlaka doktorunuza haber vermelisiniz. Sezyum uygulaması sonrası duşuk de olsa bir lokal enfeksiyon riski vardır. Tedavi sonrası yuksek ateş, kanama gibi belirtiler olursa, derhal doktorunuza haber vermeniz gerekir.
b) Doku icine uygulanan dahili radyoterapi (İnterstisyel Tedavi) :
Radyoaktif kaynakların tumoru sınırlayacak şekilde doku icine yerleştirilmesi esasına dayanır. En sık olarak meme, dudak, ağız boşluğu yerleşimli tumorlerde bu yontem kullanılır. Bu tedavi, harici radyoterapinin tamamlayıcısı olabileceği gibi, esas tedavi olarak da kullanılabilir. Ozellikle daha once harici radyoterapi uygulanmış hastalarda izlenen yerel nuks durumlarında, cevre normal dokulara asgari hasarla tumorlu dokuya yeterli doz verilebilmesi avantajı ile ayrıcalıklı bir yontemdir. Bu amacla en sık İridyum-192 ve Sezyum-137 elementleri kullanılır. Bu maddeler cok ince iğneler, kablolar ya da tupler şeklindedir ve bu radyoaktif kaynaklar spinal anesaaai ya da genel anesaaai altında tumorlu doku cevresine belirli bir sistem dahilinde yerleştirilir. Doğru pozisyonda olup olmadıkları, mutlaka rontgen filmi alınarak kontrol edilir. Bu tel ya da tupler, onceden saat ve dakika bazında hassasiyetle hesaplanan surede (ortalama 3-4 gun) doku icinde kalacaktır. Bu sure icerisinde hasta, ilgili serviste, ayrı bir odada, aşağıda anlatılacak ozel guvenlik onlemleri altında kalacak ve sure sonunda radyoaktif kaynakların yine spinal ya da genel anesaaai ile cıkartılmasının ardından taburcu edilecektir.
Ozellikle ağız boşluğuna radyoaktif madde yerleştirilmesi işlemi rahatsızlık verici olabilir. Konuşmayı ve yemek yemeyi zorlaştırabilir. Kaynaklar yerleştirilmiş durumda iken yumuşak ve sıvı gıdalara izin verilecek, kimi zaman serum takılması gerekebilecektir. Ağız bakımı konusunda hemşireniz size yardımcı olacaktır. Gerek ağız boşluğu, gerekse memeye yapılan uygulama sonrası, kaynak cıkartıldıktan birkac hafta sonrasına kadar devam edebilecek ağrı yakınmanız olabilir. Bu durumu doktorunuzu haber vermeniz gerekir.
Doku ici tedavide ozel guvenlik onlemleri: Vucunuza yerleştirilen radyoaktif maddeler yerinde iken, hastane personelini ve refakatcilerinizin gereksiz radyasyona maruz kalmamaları icin birtakım guvenlik onlemleri alınır. Uygulamadan bir gun once ilgili serviste tek başına kalacağınız bir ozel odaya alınırsınız. İlgililer, size dikkat etmeniz gereken hususları ve yapılacak işlemin ayrıntılarını anlatacaktır. Bu donem soru sormanız icin en uygun zamandır. Aklınıza takılan her konuyu cekinmeden sormanız, onemli konuları unutmamak icin onceden bir liste tutmanız faydalı olacaktır. Kaynaklar vucudunuzda bulunduğu surece alınacak basit ve fakat cok onemli onlemler şunlardır :
- Mutlaka yalnız kalacağınız bir odaya alınacaksınız.
- Yayılan radyasyonu emmesi icin yatağınızın iki kenarına kalın kurşun levhalar yerleştirilecektir.
- Gereksiz radyasyona maruz kalmamak icin doktor, hemşire ve diğer personel odanıza sadece gerekli olduğu durumlarda uğrayacak ve cok kısa sure kalacaklardır.
- Cok ozel durumlar dışında yanınızda refakatci kalmasına izin verilmeyecek, verilse de sizinle aynı odada kalmayacaktır.
- Cok ozel durumlar dışında ziyaretci kabul edilmeyecek, edilse de ziyaret cok kısa sureli olacaktır.Cocukların ve hamile bayanların ziyaretine kesinlikle izin verilmeyecektir.
- Bazen odadaki radyasyon seviyesini tespit etmek icin ozel bir olcum yapmak gerekebilir. Bu gibi durumlarda Geiger sayacı denilen bir cihaz kullanılır.
Bu basit guvenlik onlemleri ile kendinizi soyutlanmış hissedebilirsiniz. Bu ortamda hastalığınız ve tedavi konusunda endişeleriniz artabilir. İnsanlar bu gibi durumlarda endişelerini değişik yollarla yenebilirler. Bazıları tedavinin gidişi hakkında herşeyden haberdar olarak rahat ederken, bazıları mumkun olduğunca az şey bilmeyi tercih ederler. Aklınıza takılan her konuda bilgi sahibi olmak sizi rahatlatacaksa, ilgili personel size yardımcı olacaktır. Soru sormaktan asla cekinmeyiniz. İcinde bulunduğunuz endişe ve korku haliniz, bunları yakınlarınız ve ilgili personel ile paylaşmanızla hafifleyecek, kendinizi daha iyi hissedeceksiniz. Birkac gunluk bir sure boyunca bir odada yalnız kalacaksınız. Odanızda kitap, dergi okumanızın, TV izlemenizin, muzik dinlemeneizin hicbir sakıncası yoktur. Ayrıca unutmayınız ki, sozkonusu guvenlik tedbirleri, sadece vucudunuzda radyoaktif kaynakların bulunduğu sure zarfında gecerli olacaktır. Kaynaklar cıkartıldıktan sonra insan ilişkilerinizde hicbir kısıtlamaya gerek kalmayacaktır. Bazı hastalar kaynaklar cıkartıldıktan sonra da radyasyonlu kalacaklarını, ailelerine ve arkadaşlarına zararlı olacaklarını duşunur ve endişe ederler. Oysa vucuda yerleştirilen kaynaklar cıkartıldıktan sonra radyasyonun tum belirtileri kesinlikle ortadan kalkar ve asla bulaştırıcılık sozkonusu değildir. Bu endişeden kurtulmanın da en iyi yolu, ilgili personele sorarak bu konuda yeterli izahatı almanızdır. Hastaneden cıktıktan sonra normal yaşantınıza devam etmenizde de hicbir tehlike ve sakınca yoktur.