2500 metrenin uzerinde, kişinin hipoksik-hipobarik (az oksijenli duşuk hava basınclı) ortama yeterli toleransı gosterememesi sonucu ortaya cıkan belirtiler butunudur. 1850-2750 metre arasında gorulme sıklığı % 20, 3000 metre uzerinde % 40 civarındadır. Herkes bu hastalığa yakalanabilir. Daha once karşılaşmamış olmanız bir sonraki cıkışta olmayacağınız anlamına gelmez. ADH, cıkış hızına, ulaşılan yuksekliğe, uyunulan yuksekliğe ve kişisel adaptasyon yeteneğine bağlı olarak ortaya cıkar.
ADH olduğunuzu nasıl anlayacaksınız ?… Genellikle aklimatize olmadan, hızlı ve aşırı eforlu cıkışlar sonrası, genellikle 2500 metrenin uzerinde ortaya cıkar. Mutlaka baş ağrısının olması gerekir. Buna ek olarak da bulantı-kusma, yorgunluk-kuvvetsizlik, baş donmesi-boşluk hissi, uyuma gucluğu gibi belirtilerden en az birisi daha varsa buna Akut Dağ Hastalığı denir. Ciddi ADH durumunda gunluk aktiviteler sırasında hatta dinlenme periyodunda bile nefes nefese soluma (kısa ve yuzeyel soluma-dispne) ve dengesizlik de gorulebilir. Ancak unutmayın, her baş ağrısı ADH demek değildir. Yetersiz sıvıya (dehidratasyon) bağlı olarak da baş ağrısı olabilir. Bunu ayırt etmek icin hemen 1 lt sıvı ve bir ağrı kesici alınır. Kısa zamanda ağrı gecerse (½-1 saat) ADH değildir.
ADH, genellikle cıkışı takiben 6-10 saat sonra başlar (1 saatte de, 24-48 saat sonra da daha az sıklıkla olmak kaydıyla başlayabilir). Kendi kendini sınırlayan-durduran bir hastalıktır. Yani dikkatli bir tedavi-program ile 2-3 gun icinde duzelir (kişi aklimatize olunca).
ADH tanısı konduktan sonra ne yapılmalıdır ?
1-Daha fazla yukseğe cıkmayın. En onemli uyulacak kural budur (altın kural). Hele belirtiler surerken asla tırmanmayın. Cunku ADH, YİBO nin daha hafif formudur. Bu şekilde devam ettiğiniz taktirde belirtiler giderek kotuleşecektir. Bu da beyin odeminin oluşması ve yaşamınızın tehlikeye girmesi anlamına gelir.
2-Aynı yukseklikte dinlenin. Bol sıvı alın. Baş ağrısı icin ağrı kesiciler (Vermidon, Novaljin, Parasetamol vb), bulantı-kusma icin ilaclar (Metpamid tb, Emedur tb vb gunde 3-4 kez. Ayrıca ampul formları da vardır) alın. Bu tur ilaclar, eğer hastalık ilerlerse belirtileri ortmeyeceği icin guvenle kullanılabilir (Hastalık ilerler ve herhangi bir ilac sayesinde bu gizlenirse birdenbire cok ciddi durumlarla karşılaşılabilir).
3-İniş her an yapılabilir. 300-500 metrelik bir irtifa kaybı belirtilerde inanılmaz bir hızla duzelme sağlar.
4-Hafif şeklinde belirtilerde duzelme olmazsa (yaklaşık 6-12 saatte), ya da daha ciddi ADH belirtilerinin varlığında, yukarıdaki onlemlere ek olarak asetazolamid (Diazomid-Diamox tb, 250 mg lık formda) isimli ilacı kullanabilirsiniz. Bu solunumu uyaran bir ilactır ve bobreklerden de bikarbonat (HCO3) atılımını artırır. Bu şekilde vucuda giren O2 miktarı artar (solunumun uyarılmasıyla). Asetazolamid’e aklimatizasyon surecini cabuklaştıran ilac da denir. Sabah 125 mg, akşam 125 mg almak yeterlidir. 6-12 saat icinde iyileşme gercekleşmelidir. Başladıktan 2-3 gun sonra kesilir (aklimatizasyon tamamlanınca). Bu ilacın allerjik reaksiyonlar, ağız civarı ile el ve ayaklarda karıncalanma gibi yan etkileri olabilir. İlac kesildiği zaman bu yan etkiler de suratle kaybolur. ADH varlığında Diazomid ya da Diamox alarak cıkışa devam etmek hatadır. Ya da hastalığın gececeğini umarak, ilac kullanmadan cıkışa devam etmek hatadır. Cunku rahatlıkla beyin odemi gelişebilir ve hayatı tehdit edebilir.
5-Varsa O2 kullanmak cok faydalıdır. Ancak cok yuksek irtifa dağcılığı yapmıyorsanız genellikle bulunmaz. Varsa 1-2 saat, dakikada 2-4 litre şeklinde vermek yeterli olacaktır. ADH icin olmazsa olmaz değildir.
Burada yeri gelmişken Diazomid kullanımından biraz bahsetmekte fayda var. Tedavi amacı dışında cok nadir durumlarda cıkış oncesi profilaksi (problem olmadan onlemeye yonelik olarak kullanmak) amacıyla kullanılır. Bunlar:
1-Daha onceki cıkışlarda ADH’ya yakalanılmışsa,
2-Kısa zamanda suratle yukselinecekse,
3-Zorlu, suratli, cok yuklu tırmanış yapılacaksa,
4-Bir gunde en az 1000 metre yukselip uyunacaksa.
Bu amaclar icin kullanım şekli şoyledir: Tırmanıştan 1 gun once sabah ve akşam 125 mg alınır. Tırmanış başladıktan sonra 2-3 gun devam edilir ve bırakılır (aklimatizasyon tamamlandığı zamandır). Yakınmalar gectikten sonra, genel aklimatizasyon kuralları doğrultusunda cıkış surdurulmelidir. Bazı kaynaklarda 250 mg sabah, 250 mg akşam kullanılması (tedavi ya da profilaksi amacıyla) onerilmektedir. Ancak iki doz arasında etki acısından anlamlı fark yoktur. Aksine daha yuksek doz kullanıldığı zaman yan etkilerinin gorulme oranı artmaktadır.
Kısaca toparlarsak, YİH grubundaki tum hastalıklarda olduğu gibi ADH da hipoksik-hipobarik ortam nedeniyle vucuda giren O2 miktarındaki azalmaya bağlı olarak gelişir. Herkes her zaman yakalanabilir. Daha once hic yakalanmamış olmak, olmayacak anlamına gelmez. Mutlak genel kurallara uymak gerekir.
Yuksekteki her hastalığı aksi ispatlanana kadar YİH olarak kabul edin.
ADH yakınmaları varken asla tırmanmayın. Tedaviye rağmen kotuleşiyorsanız zaman yitirmeden suratle inin. Asla ADH lı birini yalnız bırakmayın.
Yuksek İrtifa Beyin Odemi (YİBO) ( High Altitude Cerebral Edema - HACE )
ADH’nın son safhasıdır. Burada da sorumlu vucuttaki O2 miktarının yetersiz olmasıdır. Daha once bahsedilen mekanizmalarla beyin dokusunda sıvı toplanmasına (beyin odemi) ve oluşan belirtilerin tumune birden YİBO denir. ADH belirtilerine ek olarak ataksi (dengesizlik, yurume bozukluğu), oryantasyon bozukluğu (kişinin bulunulan yerin neresi olduğu, zamanın ne olduğu, kişilerin kim olduğu konusunda gercekleri tam bilememesi durumudur), hafıza bozukluğu, halusinasyonlar (olmayan şeylerin gorulmesi), aşırı bitkinlik, konuşma bozukluğu, gorme bozuklukları (cift gorme, bulanık gorme vb), gecici felcler ya da his kusurları gorulebilir. YİBO genellikle yuksek irtifada, 1 hafta ya da daha fazla kalınması sonrası ortaya cıkar. Tedavi edilmemesi olumle sonuclanabilir. 3500 metrenin altında pek gorulmez. ADH belirtileri olmadan YİBO olmaz (cok ekstrem durumlar haric). Tanı icin uc şey onemlidir:
1-ADH belirtileri
2-Ataksi (dengesizlik, yurume bozukluğu)
3-Bilinc problemleri.
Şuphelendiğiniz an yapılacak yurume testi sizi YİBO’ye karşı uyanık tutar. Bir ayağın topuğu diğerinin parmak ucuna değecek şekilde yapılan yuruyuş duz bir cizgi uzerinde olmalıdır. Ağır sırt cantası ve buyuk dağ ayakkabıları ile bile, normalde sorunsuz yurunur. Değişik derecelerdeki bilinc bulanıklığı olmadan da YİBO tanısı konur. ADH belirtileri + Ataksi = YİBO’dur ( Mutlaka bilinc bulanıklığı olmasını beklemeyin).
Tedavi: Burada suratli hareket etmek cok ciddi, hayatı tehlikeye sokabilecek durumların onlenmesi acısından cok onemlidir. Yapılması gereken şey, gecikmeden, iyileşirim umuduna kapılıp beklemeden en kısa zamanda İNMEK’tir. Sabahı beklemek olumle sonuclanabilir. Mutlaka yardım edecek birileri ile inmek gereklidir. Peki ne kadar inilecek ? Bunun yanıtı cok net: Yakınmanız olmadan uyandığınız ya da uyuduğunuz son yuksekliğe kadar. Bunu hatırlamıyorsanız, en azından 500-1000 metre civarında irtifa kaybetmek gerekir. Eğer iniş, hava-hasta-yardımcı durumları uygun olmadığından hemen yapılamıyorsa, bunlar sağlanana kadar acilen tedaviye başlanmalıdır. Hemen 8 mg Dekort ampul (dexa
sone’dur ve 1 ampulunde 8 mg bulunur ) kalcadan yapılır. Daha sonra her 6 saatte bir 4 mg ağızdan alınır (Dekort’un 0.50-0.75 mg lık tablet, Deksalon’un 0.75 mg lık tablet formları vardır ve ikisinde de dexasone bulunur). O2, tabi ki varsa hayat kurtarıcıdır. Dakikada 4 lt gidecek şekilde, 4-6 saat kadar verilmelidir. Bir başka secenek de gunumuzde yuksek irtifa dağcılığı ile uğraşan hemen herkesin bildiği basınclı O2 tedavisinin yapıldı bir takım techizatlar vardır. Yaygın olarak bilineni Gamow Bag’dir. Certec bag, PAC (Portable Altitude Chamber) diye de benzeri sistemler vardır. Hepsi, şişirildiği zaman silindir şeklini alan, taşınabilir, 6-7 kg ağırlığındaki duzeneklerdir. Bunların sağladığı şey bir iniş Simulasyonudur ve bu fizyolojik bir iniştir. Bu sistem varsa dexasone ile birlikte kullanılabilir. Hastanın bunun icinde en fazla 4-6 saat kalması yeterlidir. Hasta iceri sokulup yeterli basınc elde edildikten ( 2 psi ) 10 dakika sonra yaklaşık olarak bulunulan yuksekliğin 2000 metre aşağısındaki ortam elde edilmiş olur. Canta icinde gecirilen 2 saatlik bir sure gercek inişi gercekleştirmek icin size 12 saatlik bir zaman kazandırır. Bazı şeylere dikkat etmek gerekir: Soğuk bir ortamda hareketsiz kısa bir sure kalmak bile kişiyi dondurabilir, bu nedenle hastanın uyku tulumu ve kıyafetleriyle iceri sokulması gerektiği unutulmamalıdır. Tam tersi, sıcak bir ortamda iseniz, hele direk guneş ışınlarına canta maruz kalıyorsa hastayı pişirmeniz pekala mumkun olabilir.Bu tedaviler iniş icin uygun koşullar sağlanana kadar hastayı hayatta tutmak, daha iyi hissetmesini sağlamak, YİBO belirtilerinin şiddetini azaltmak amacıyla yapılır. Tedavi gordukten sonra cıkışa devam etmek diye bir şey asla soz konusu değildir. Mutlaka inişe gecilmesi gerekir. Ancak bundan sonra, tum YİBO belirtileri ortadan kalkınca yeniden cıkış denenebilir.
Yuksek İrtifa Akciğer Odemi (YİAO) - High Altitude Pulmonary Edema (HAPE)
Hipoksik ortam (O2′nin az olduğu durum), akciğer damarlarında (kılcal damarlarda) buzuşmeye neden olur. Bu da buyuk akciğer damarlarındaki basıncın artmasına yol acar. Sonucta buralardan sıvı kacağı olarak akciğer dokusu da şişmeye başlar ve anormal sıvı birikir. Buna ve oluşturduğu tabloya YİAO denir.
Belirtiler, genellikle yeni bir yuksekliğe ulaşıldıktan 24 ile 96 saat icinde başlar. Genellikle geceleri başlar, egzersizle tablo daha kotuleşir. 2500 metrenin altında pek oluşmaz. Burada da ADH gibi, ortaya cıkmasını, cıkış hızı, ulaşılan ve uyunulan yukseklik ve kişisel adaptasyon etkiler. YİAO’ye yakalanmış kişilerin % 50’sinde ADH belirtileri, % 15′inde YİBO belirtileri de vardır. YİAO, ADH gibi hafif yakınmalarla başlar. Başlangıcta kuru oksuruk, sık ve kısa nefes alıp verme, nefes alıp verirken zorlanma (dispne) , cıkış sırasında bitkinlik-yorgunluk gorulur. Kalp hızı ve solunum sayısı da artar. Siyanoz (morarma) ozellikle tırnaklarda gorulebilir. YİAO ilerledikce, oksuruk giderek balgamlı hal alır, sıklaşır. Balgam kopuklu, icinde ince cizgiler şeklinde kanlı olabilir. Nefes almak vermek daha da zorlaşabilir. Kişi yarı oturur pozisyondadır. Sırt ustu tam yatamaz. Onceleri egzersizle nefes darlığı ortaya cıkarken, olay ciddileştikce istirahatte de olur. Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi varsa YİAO tanısını konmuş olur:
İstirahatte solunum sıkıntısı (sık ve kısa) Oksuruk Kuvvetsizlik-egzersiz performansının duşmesi Goğuste daralma hissi Şu işaretlerden (bulgular) en az ikisi varsa yine YİAO tanısı konmuş olur: Islık calar tarzda solunum Boyunda, govdede, yuzde morarma (siyanoz) İstirahatte kalp hızının (nabız sayısı) dakikada 110′un uzerinde olması İstirahatte solunum sayısının dakikada 30′un uzerinde olması
YİBO geliştiği zaman akciğerlerde O2-CO2 değişimi yeterli duzeyde olmaz. Kandaki O2 miktarının iyice azalması beyin fonksiyonlarını da etkiler. Ozellikle de dengesizlik (ataksi) ortaya cıkabilir. Başağrısı genellikle vardır. Kan O2’sinin giderek azalması, vucutta yaygın morarmaya (siyanoz), beyin fonksiyonlarının daha da kotuleşmesine ve hatta olume bile yol acabilir.
Tedavi: Altın kural suratle inişe gecmektir ve hayat kurtarır. En az 600 metre inmek tabloda belirgin iyileşme sağlar. Belirtiler gectikten sonra hemen yeni bir tırmanış soz konusu olamaz. Aşağı yukarı organizma 2 hafta icinde eski konumuna donmuş olur. Ama 1-2 gun icinde hemen hic belirti kalmaz.
İniş hemen gercekleştirilemiyorsa:
1-Hasta sıcak tutulmalıdır. Soğuk, bir kac mekanizma ile tablonun daha da ağırlaşmasına neden olur (Hem akciğer damar basıncını artırarak akciğere sıvı kacağını artırır, hem de vucudu normal ısısında tutmak icin daha cok O2 harcanmasına neden olur).
2-O2 hayat kurtarıcıdır. Akciğer atardamar ici basıncını % 30-50 oranında azaltır. Dakikada 4-6 litre gidecek şekilde verilmelidir. Sure yaklaşık 4-6 saat kadardır.
3-O2′in yokluğunda Nifedipine isimli bir ilac kullanılır (Bu da akciğer atardamar ici basıncını % 30 azaltır, kandaki kısmi O2 basıncını fazla artırmaz). Turkiye’de Adalat tablet 10 mg, Kardilat retard tablat 20 mg, Nidilat kapsul 10 mg şeklinde ceşitli isim ve formları vardır. Hemen 10 mg lık Nidilat kapsul (icinde sıvı şeklindedir) bir iğne yardımıyla delinir ve dil altına sıkılır (kişi olabildiğince yutmadan ağzında tutmalıdır). Daha sonra 10 mg lık bir tablet hemen ağızdan alınmalıdır. Ve sonra 12 saatte 30 mg, ya da 4 saatte bir 10 mg şeklinde kullanmaya devam edilmesi gerekir. Eğer O2 varsa, Nifedipine kullanılmaz, gerek yoktur.
4-Hiperbarik O2 tedavisi (Gamow Bag, Certec Bag, PAC): YİAO icin 2-4 saatlik toplam tedavi suresi yeterlidir. Her saat hasta cıkartılıp durumu kabaca değerlendirilmelidir. Bu, dramatik bir şekilde gecici iyileşme sağlar.
5-İstirahat doğal olarak cok onemlidir. Egzersiz, akciğer atardamar ici basıncını artırır.Ayrıca ekstra O2 harcanmasına neden olur. Bazı ilaclar YİH’de durumu kotuleştirdikleri icin kullanılmamalıdırlar. Alkol, uyku ilacları, narkotik ağrı kesicilerin (morfin vb) kullanılması kesinlikle yanlıştır.
YİAO tedavi edilmezse % 40′lara varan oranda olum riski vardır. Daha onceki tırmanışlarda YİAO gecirmiş kişiler, uygun aklimatize olmazlarsa, ozellikle 4500 metrenin uzerine cıkılacaksa, tekrar yakalanma olasılığı % 50′ler civarındadır. Ciddi bir YİAO’ye yakalanmış kişi mutlaka sonunda hastanede kontrol altına alınmalıdır ve tum yaşamsal fonksiyonları değerlendirilmelidir. Eğer hafif duzeyde atlatılmışsa ve yeniden cıkş yapılacaksa, Nifedipine profilaksisi (problem oluşmadan koruyucu olarak onceden uygulamak) yapılarak gercekleştirilmelidir. Cıkışın başlamasıyla birlikte 20-30 mg, 12 saatte bir ağızdan alınmalıdır.
Sonucta genel olarak bazı kurallara uymak tırmanışın zevkli, başarılı ve guvenli olması acısından cok onemlidir: Ve Yuksek İrtifa Hastalığının tek kesin tedavisinin İNMEK olduğunu asla unutmayın.