Bilgisayar Kullanımı ile İlgili Sağlık Sorunları
--------------------------------------------------------------------------------

Hazırlayan:

Yrd. Doc. Dr. Tacettin İnandı - Ataturk U. Tıp Fak. Halk Sağlığı Anabilim Dalı
Yrd. Doc. Dr. İlknur Akyol - Ataturk U. Tıp Fak. Goz Hast. Anabilim Dalı
Goz
Kas iskelet sistemi
İşyeri duzeni ve korunma
Monitor
Ekran koruyucu
Fare ve klavye
Sandalye
Kağıt askısı
Duruş bicimi
Ara verme alışkanlığı
Sonuc
Amerika Birleşik Devletler (ABD) İş İstatistikleri Burosu verilerine gore, bilgisayar kullanımına bağlı sağlık sorunları (yineleyen zorlayıcı travmalar-TZT) nedeniyle başvurular işle ilgili hastalıkların %64'unu oluşturmakta, yıllık 20 milyar dolarlık harcama gerektirmekte, aynı zamanda iş veriminde duşuşlere neden olmaktadır.
Tum dunyada bilgisayar kullanımı giderek yaygınlaşırken, bilgisayar kullanımının sağlık uzerine etkileri de sağlıkcıların gundemine girmeye başlamıştır. Bu sorunlar arasında goz ve kas iskelet sistemi sorunları onde gelirken, kişilik, sosyal ve ruhsal durum uzerine de etkileri olabileceği duşunulmektedir.

Bilgisayar kullanımıyla ilişkili sağlık sorunlarının bir kısmı, bilgisayar ekranlarının oluşturduğu elektromanyetik alandan, bir kısmı da işin ozelliğinden kaynaklanır. Bilgisayar karşısında iken genellikle durağan bir pozisyonda belirli hareketler surekli yinelenir. Bu durum ise TZT icin risk oluşturmaktadır. TZT belirtileri hafif bir ağrıdan şiddetli ağrılara kadar değişik duzeyde olup, işlev zorluğuna yol acabilir. Erken donemde ağrılar yorgunlukta ortaya cıkıp işi bırakınca kaybolurken, orta donemde ağrılar işin başlangıcından hemen sonra ortaya cıkar. İleri donemde ağrılar dinlenme sırasında da vardır, hafif işler bile zorlukla yapılır.

Bilgisayar kullanıcılarının maruz kaldığı bir diğer zararlı etken elektromanyetik dalgalardır. Ekranlarının oluşturduğu elektromanyetik alanlar, insan vucudu yuzeyinde havadaki toz parcacıklarını ceken bir elektriklenme oluşturur (Elektromanyetik alanlar ekrandan uzaklaştıkca hızla azalır, ekranın on kısmında en az duzeyde iken, yanlarında, ustunde ve arkasında fazladır).



TZT icin risk etmenleri cevresel, fiziksel ve ruhsal olmak uzere uc grupta toplanmaktadır. Fiziksel risk etmenleri arasında; kas gucunun aşırı kullanılması, uygun olmayan duruş bicimi, uzun sure bilgisayar karşısında ara vermeden calışmak yer alırken, ruhsal risk etmenleri arasında; aşırı iş yuku duygusu, stres, olumsuz iş ortamı ilişkileri sayılabilir. Cevresel etmenler arasında gurultu, oda ısısı, nemi, aydınlatması ve ortamda bulunan aracların ozellikleri bulunmaktadır.

Goz

Bilgisayar kullanımı sırasında gozler bir cok etkene bağlı olarak az ya da cok etkilenir. Bu etkenler arasında monitorun ozelliği, kullanıcının pozisyonu ve var olan kırma kusuru icin gozluk kullanıp kullanmaması, odanın aydınlatması, ekranda ki ışık yansımaları, kullanılan zemin ve karakter ozellikleri sayılabilir. Bilgisayar kullanımına bağlı gozlerde yorgunluk, yanma hissi, kızarıklık, kaşıntı, sulanma, bulanık ya da cift gorme gibi yakınmalar sıktır. İş yerinde yapılan bazı duzenlemeler ve kullanıcıların eğitimi ile bu sorunların bir kısmı onlenebilir.
Bilgisayar kullanırken kullanıcılar goz kapaklarını farkında olmadan daha az acıp kapatırlar (Ortalama dakikada 12 olan goz kırpma sayısı, bilgisayar kullanımı sırasında dakikada beşe kadar duşebilmekte, bu da kuru goz yakınmalarına yol acabilmektedir). Bilgisayar monitorlerinden yayılan negatif yuklu partikuller, insan bedeninde ve gozlerde negatif elektrik yuku oluşturarak havadaki pozitif yuklu toz parcacıklarını cekip gozlerde konjonktivite bağlı yakınmalara neden olabilmektedir.

Kırma kusuru olup da gozluk kullanmayan kişiler, gorme ile ilgili sorunların yanı sıra ekrana olan uzaklığı koruyamadıklarından olumsuz etkilere daha cok maruz kalabilirler. Ozellikle 40-50 ve uzeri yaşlardaki kişilerin, bilgisayar kullanırken 50-70 cm mesafeye gore duzenlenmiş gozluk kullanması gerekebilmektedir.



Kas iskelet sistemi
Bilgisayar kullanımı cok az değişen bir duruşla, el bileği ve kol kaslarının benzer hareketleri yapmasını gerektiren bir uğraştır. Bu nedenle omurga, omuz, sırt, dirsek, el bileği ve parmaklara ilişkin rahatsızlıklar sık gorulur. Karpal tunel sendromu, ulnar sinir tutulumu, lateral medial epikondilitis, DeQuervian tenosinovitis, myofasial boyun ağrısı TZT ile ilişkili başlıca rahatsızlıklardır.
Karpal tunel sendromu, bilgisayar kullanıcıları arasında sık gorulen, medial sinir ve fleksor tendonların tutulumunu iceren ve onemli sonuclar doğuran ağrılı bir durumdur. Nedenleri arasında genetik yatkınlık ve yaşam biciminin onemli olduğu bilinmektedir.

İşyeri duzeni ve korunma

Calışma ortamında belirli standartların sağlanması hem sağlık hem de iş verimi acısından oldukca onem taşır. Bu standartlar bilgisayar donanımının ozellikleri, bilgisayarların yerleştirilmesi, sandalye, masa, odanın aydınlatması, temizliği gibi bir cok konuyu icermelidir.
Monitor: Monitorun cozunurluğunun yuksek, elektromanyetik etkisinin duşuk olması aranan ozelliklerdendir. Monitorler odada pencere ve lambalardan kaynaklanan ışık yansımaları en az olacak bicimde yerleştirilmelidir. Birden cok bilgisayarın bulunduğu ortamlarda bilgisayarın yanında ve arkasında 120 cm'den daha az mesafede kimse calışmamalıdır. Monitor kullanıcının tam karşısında, monitorun ust kenarı kullanıcının gozleri ile aynı duzeyde olmalıdır.

Bilgisayar ekranı uzerinde ki ışık yansımaları gormeyi zorlaştırıp, kişinin bilgisayara gereğinden fazla yaklaşmasına ve iş veriminin duşmesine neden olur. Bu nedenle yansımalar onlenmelidir. Oda aydınlatmasının en azından gunduzleri gun ışığı ile sağlanması yararlı olacaktır. Bazı floresan tipi lambalar ekrandaki yansımaları artırarak, gozle ilgili yakınmalara yol acabilmektedir. Oda aydınlatmasının normalden yarı yarıya daha az olması rahatlık sağlayacaktır.

Ekran koruyucu: Toprak hattı olan ekran koruyucular bilgisayarın elektrik yukunun azaltılmasında etkili olmakta, bununla birlikte ortamın ve ekranın tozunun ıslak bezle sık sık alınması da ozellikle gozlerde toza bağlı yakınmaları azaltabilmektedir. Yine ekranın tozunun alınması goruntunun netleşmesine de katkıda bulunmaktadır.

Ekran parlaklığı ve kontrastının ayarlanması gozle ilgili yakınmaları azaltıcı olabilmektedir. Genellikle beyaz zemin uzerine siyah uygun bir secimdir.

Fare ve klavye: Fare kullanımına bağlı travmalarda sık gorulmekte olup, kullanım sırasında uyulmasında yarar olan oneriler şunlardır: Farenin olabildiğince vucuda yakın tutularak omuz el bileği ve dirsekteki, gerilimin azaltılması, yuksekliğin uygun olması ve kimi durumlarda fare yerine klavyenin kullanılmasıdır. Fare ve klavye kolların rahatlıkla ulaşabileceği bir uzaklıkta ve yukseklikte olmalıdır.



Sandalye: Calışma sandalyesinin tekerlekli, yukseklik ve sırtlığının ayarlanabilir olması, yanlarda kolları dinlendirebilecek yerlerinin olması onerilir. Calışma sandalyesine oturulduğunda gozlerin duzeyi ile bilgisayar ekranının ust kenarı 10-200 lik bir acı oluşturmalı, sırtlık dik olmalıdır.
Kağıt askısı (document holder): Bilgisayar ekranının yanı sıra kağıt okumak baş ve gozlerin sık sık hareket etmesine, gozlerin sık sık farklı mesafeler icin akomodasyon yapmasına neden olur ki bu da ceşitli yakınmalara yol acar. Bu nedenle okunacak belgeler bilgisayar ekranına oldukca yakın ve goze ekranla eşit uzaklıkta olur ise akomodasyona bağlı yakınmalar azalacaktır. Bu amacla kağıt askısı kullanılabilir.

Bilek Dinlendirici: Bilek dinlendiricilerin karpal tunel sendromunu onlemede yararları olabilir. Bilek dinlendiricinin bilgisayar kullanırken değil, dinlenme sırasında kullanılması onerilmektedir.

Duruş bicimi: İyi bir duruş bicimi en az enerji ile en yuksek verimin elde edildiği, rahat bir bicimdir. İyi bir duruşun başlıca ozellikleri; başın dik, sırtın destekli, kolların rahat, gozlerin bilgisayar ekranının ust duzeyi ile yakın duzeyde ve ekranın tam karşıda olmasıdır. Kullanıcının bilgisayara olan uzaklığı hem sağlık hem de verim acısından onemlidir. Kullanıcının bilgisayara olan uzaklığının 50-70 cm olması onerilmektedir. Bilgisayarların elektromanyetik alanlarının etki alanı yanlarda ve arkada daha fazladır. Bu nedenle bilgisayarların yanları ve arkasında oturanlar daha uzak konumda olmalıdır. Bilgisayarın onundeki guvenli aralık yaklaşık 70 cm (yaklaşık erişkin kol boyu), diğer yonlerinde ise 120 cm'dir. Bilgisayar ekranlarından yayılan ultraviyole ve elektromanyetik ışınlar cok fazla olmamakla birlikte, ekrana yaklaştıkca etkileri artmaktadır.

Ara verme alışkanlığı: Bir saatlik calışma suresinde 5-15 dakikalık ara verilmesi, hem kas iskelet sistemi hem de goz ile ilgili yakınmaları azaltacaktır. Bu davranışın yakınmalar başlamadan once de sergilenmesinin korunmada oldukca etkili olduğu genel olarak kabul edilmektedir.

Ara verme ile ilgili bir yazar yazısında kısa, orta ve uzun sureli aralardan soz etmektedir. Kısa aranın yaklaşık her 10 dakikada bir 10 saniye kadar surmesini, bilgisayardan biraz uzaklaşıp derin nefes alınmasını, goz kapaklarının acılıp kapatılmasını ve bilgisayar dışında farklı uzaklıktaki bir nesneye bakılmasını onermektedir. Orta buyuklukteki aranın ise yaklaşık her 1 saatte 5 dakika kadar surmesini, ve bu arada ayağa kalkarak gerilmeyi; birkac saatte bir ise daha buyuk aralar verilmesini cay ya da kahve molasını onermektedir.

Ara vermeyi unutanlar, ara verme zamanı ve suresi konusunda kullanıcıya yardımcı olan PauseMe, MacBreakZ! gibi ucretsiz yazılımlar da elde edebilirler.

İyi bir iş planı yaparak kullanıcılar bilgisayar işlerini gune yayarak, aralarda diğer işleri yapabilirler. Ekip calışması ve gorev değişimi, gorev ceşitliliği işle ilgi yapılabilecek duzenlemeler arasında olabilir.

Egzersiz el ve bilek egzersizleri karpal tunel sendromunu ile ilgili yakınmaları azaltabilmektedir. El bileğini guclu ve esnek kılabilecek egzersizler korunma amacı ile sorun başlamadan once yapılmalıdır. Aksi durumda var olan sorunu artırabilir. Akut durumlarda non steroid antiinflamatuvar ilaclar, steroid tedavisi, dinlenme onerilebilir. İlac ve fizik tedaviye yanıt vermeyen durumlarda cerrahi tedavi ile başarılı sonuclar alınabilir.

Sonuc

Her gecen gun yaşamımızda daha cok yer bulan bilgisayarlar, olumlu bir cok katkının yanı sıra, bir kısım sağlık sorunlarına da neden olmaktadır. Bu sorunlar oldukca yaygın olarak gorulmekte, onemli işgucu ve ekonomik kayıplara neden olabilmektedir. Buna karşın alınacak bazı onlemlerle onemli olcude bu sorunlar azaltılabilecektir.