yaraların cabuk iyileşmesi icin yaranın cabuk iyileşmesi icin yaralar nasıl iyileşir yara nasıl iyileşir acık yara tedavisi
Op. Dr. A. Sinan Mengi

Vucudumuzun tum yuzeyini kaplayan derinin butunluğunun bozulmasına yara adı verilir. Yara iyileşmesi ise yaralanmaya karşı oluşan bir savunma mekanizmasıdır.

Yara kenarlarının cerrahi olarak veya bantlarla karşılıklı getirildiği temiz, iltihapsız bir yara minimal doku kaybı ile iyileşir ve buna birincil yara iyileşmesi denir. Yara kenarlarının karşılıklı getirilemediği,doku kaybı olan , iltihaplı yaralar ise ikincil yara iyileşmesi ile iyileşir. İkincil yara iyileşmesi ile iyileşen yaralarda iyileşme sonrası daha cok iz kalmaktadır.

Birincil yara iyileşmesi:

Temel olarak 3 basamaktan oluşur
1-Erken donem cevabı
2-Epitel yenilenmesi
3-Cilt altı dokularının tamiri

Erken donem cevabı 2 kısma ayrılır

Kılcal damarların cevabı: Yaralanma sonucu oluşan kanamaya ilk cevap damar buzuşmesidir 5-10 dakika surer.Bu sırada aktive olan pıhtılaşma mekanizması,trombositler (kan pulcukları) yardımı ile pıhtı oluşur.

Damar buzuşmesini takiben damarlarda genişleme oluşur ve kılcal damarların gecirgenliği artar.Beyaz kurecikler yapışkan bir hal alır ve 30-60 dakika icinde toplar damarların ceperi bu hucrelerle kaplanır.Kırmızı kureciklerde rulo oluşturarak cevaba katılırlar.

Hucresel cevap: Yaralanmadan sonraki 4-5 'nci gunlerde kollajen sentezlenir.Kollajen lifleri yara kenarları arasında yapıştırıcı gibi davranır.Yaranın yeni yapısını,dayanıklılığını sağlar.Kollajen sentezinin artmaya başladığı 5'nci gunde yara gercek gerilim kuvvetinin ancak %10'una sahiptir.Bu kuvvet 6 'ncı haftada % 60'a cıkar,maksimuma ise ancak 6 'ncı ayda ulaşır.

Epitel yenilenmesi: Yaralanmanın 24-36 'ncı saatleri arasında epitel uzantıları ince hucreler şeklinde yaranın derinliklerine ilerler.Bu hucreler canlı ve olu kollajeni birbirinden ayırarak yara uzerindeki kabuğu yukarı ve dışa doğru iter.Derinin en ust tabakası olan epidermisin tam kat iyileşmesi sonucunda ortamda hucrelerin fazla olması nedeniyle yeni epidermis normalden daha kalın olabilir.

Cilt altı dokuların tamiri: İyileşme dokusu granuler ve pembe renklidir.Granuller yeni oluşmuş kapiller damar oluşumlarıdır ve cok kolay kanarlar.Yeni damarların ceperleri icindeki sıvı ve kırmızı kureciklerin damar dışına sızmasına izin veren bir yapıda olduğu icin yeni iyileşme dokusu şiş (odemli) yapıdadır.

Kollajen fibriller yapıda olduğundan cekme kuvvetine direnc gosterir.Yara iyileşmesinde onemli olan kollajen tipleri Tip 1-2-3'tur.Bu kollajenler tum vucut kollajeninin % 95'ini oluşturur.İkincil yara iyileşmesi

Doku kaybı olan yaralanmalarda daha fazla hucre ve doku olumu olacağından daha şiddetli iltihabi reaksiyon gozlenir.Şiddetli iltihabi reaksiyon sonucu iyileşme dokusunda buyuk olacak ve sonucta yara buyuk ve deformite yaratan bir iz ile iyileşecektir.

Birincil ve ikincil yara iyileşmesi arasındaki en onemli fark yaranın buzuşmesi (kontraksiyonu)dir.Buzuşme kollajen liflerin kısalması ile oluşur.

Yara iyileşmesini etkileyen faktorler:

1-Lokal Faktorler
a-Yeterli kan desteği mutlak gereklidir.
b-İltihap oluştuğu zaman hem yara iyileşmesini geciktirir hem de daha buyuk ve deforme bir iz oluşmasına neden olur.
c-Hareket kısıtlılığı:Yara bolgesinin erken hareketi yaraya ek bir stres getireceğinden yara dudaklarını bir araya getirmeye calışan kollajen miktarının artması ve sonucta buyuk iyileşme dokusunun oluşmasına neden olur.
d-Yabancı cisim:İltihabi reaksiyonu ve fagositlere bağlı makrofaj sistemini aktive ederek yara iyileşmesini engeller.
.e-Radyasyon:Yara iyileşmesini geciktirir.Onceden radyasyon almış bir dokuda da yara iyileşmesi gecikir.

2-Sistemik Faktorler
a-bolik Faktorlerrotein eksikliği,C ,A vitamini,cinko eksikliği yara iyileşmesini geciktirir.
Şeker hastaları enfeksiyona daha yatkındır.
Kortikosteroidler yara iyileşmesini geciktirir.
b-Sitostatik ilaclar:Kanser tedavisinde kullanılan bu ilaclar yara iyileşmesini geciktirir.
c-Yaş:Rahimdeki fetuslar uzerinde yapılan calışmalar fetal ciltte skar oluşmadığını gostermiştir.Bunun nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte fetal deride bulunan ozel Growth Faktorunun veya yuksek miktardaki kollajenin neden olduğu tahmin edilmektedir.
9-25 yaş arası cilt sağlıklı ve iyileşme hızlı olduğu halde skarlar kırmızı,ciltten kabarık ve geniştir.
50 yaşından sonra ise yara yavaş iyileşir ancak skar dokusu daha az gelişir(Fizyolojik cevaplar yavaşlamıştır)

Yara iyileşmesinin komplikasyonları:

A- Yaranın acılmasışırı yara gerilimi,yara uzerine uygulanan mekanik stresler ve bolik durumun zayıflığı (Protein,A,C vitamini eksikliği vb.)sonucu oluşur.

B- Hipertrofik skar ve keloideriden kabarık bir goruntusu olan bu skarlar travma sonrasında aşırı iyileşme dokusu yapımından kaynaklanır.Kalın kollajen lifleri icerirler.Daha cok yuz (cene) boyun,goğus,omuzlar ve sırt ile diz ve dirseklerde oluşurlar.

Hipertrofik skarda ve keloidde yara iyileşmesinin ikinci fazında emilmesi gereken iyileşme dokusu buyumeye devam eder.Kollajen miktarı fazla değildir ancak Tip 3 kollajen miktarı fazladır.

Kollajen capraz bağlarının yapısı bozulmuştur.Bunun nedeni genetik faktorler,lokal faktorler veya immunolojik faktorler olabilir.Hipertrofik skarlar birkac yıl icinde deri ile aynı seviyeye gelebilirken keloidler orjinal yara boyutlarından daha buyuk boyutlara ulaşır ve omur boyu kalırlar.

C- Buzuşme: El ayası ve ayak tabanında daha cok oluşur.Yara buzuşmesini oluşturan hucrelerin aşırı calışması sonucu oluşurlar.

D- Kanserleşme:Kural olarak yeniden epitel oluşumunun uzadığı tum yaralar kanserleşme riski gosterir.Bu sure radyasyona bağlı skarlarda 12-24 ayda başlarken yanık yaralarında 30 yıla kadar uzar.Mekanik zedelenmeye bağlı olanlarda ise bu surenin tahmin edilmesi cok guctur.

Yeni oluşmuş yara tedavisinde bilmemiz gerekenler:

Eski bilgilerimizin aksine yaralanma sonucu oluşan kabuklar artık yara uzerinde bırakılmamakta aksine yara yuzeyinin kabuksuz (kabuk yara kenarlarının temasını engelleyerek nedbeyi arttırmaktadır) ve nemli olması tercih edilmektedir.

Bu ise vazelin ve antibiyotikli bir pomad ile sağlanabilmektedir)Yara iyileşmesi sonrası o bolgenin guneş ışınlarından korunması cok onemlidir bunun icin yuksek faktorlu guneş koruyucu kremler kullanılmalıdır.

Oluşan bir kesinin tamirinde derinin cerrahi olarak dikilmesi,bantlarla yapıştırılmasının yanısıra kullanılmakta olan yeni bir yontemde cilt yapıştırıcılarıdır.Bu maddeler 10 gun sonra kendiliğinden cozulmektedir.

Eski bir yara izine neler yapılabilir:

Cerrahi yaralar,suciceği,akne(sivilce), yanık sonrası oluşan izlere ceşitli yontemlerle cozum bulunmaya calışılmaktadır.

Akne (sivilce) izleri: Oluşan iz derin cukur şeklinde ise cerrahi olarak cıkarılıp yara tekrar dikilebilir.

Orta derece derinlikteki izler zımparalama (dermabrazyon)yontemi ile tedavi edilir.
Kucuk akne izlerinde ozel bir iğne ile izi zemine bağlayan fibroz kollajen bantların kesilmesi yontemi kullanılabilir.
Yuzeyel akne izleri icin kimyasal soyma (chemical peeling) veya fiziksel soyma (lazer) işlemleri uygulanabilir.Kucuk ve yuzeyel akne izleri kollajen ile doldurulabilmektedir.

Su ciceği izleri: Kişinin kendinden alınan yağ transferi yapılabilmektedir.Yukarıda sayılan yontemlerde uygulanabilir.

Hipertrofik skar: Hipertrofik skarlar oluşmaya başladığında uzerine uygulanacak silikon jel uyguladığı basınc ve elektrostatik etki ile 3-4 ay sonra kollajen liflerin azalmasını ve mevcut liflerin yara kenarlarına paralel dizilmesi sonucu daha az kırmızı ve sağlam deriden daha az kabarık bir iz oluşmasını sağlar.Lazer kollajen miktarını azaltıp yeni doku oluşumunu hızlandırmaktadır.

Akut yanık sonrası oluşan deri kaybı yara iyileşmesindeki en ciddi problemlerdendir. Biyomuhendisler sağlam deriden alınan kucuk parca ile yeni deri oluşturmayı başarmışlardır. Bunun icin genellikle sunnet derisi kullanılmakta ve oluşturulan yeni deri ile vucut yuzeyi kaplanmaktadır. Oluşan yeni derideki Growth faktor yeni hucreleri yara bolgesine cekmekte ve hucre bolunmesi ve yara iyileşmesi icin gerekli maddelerin oluşumu sağlanmaktadır.

Bu deri buyume ozelliğine sahiptir ve yeni kan damarları ve pigment hucreleri ile sağlam dokuya benzerlik sağlar.
İnsan kadavrasından alınan deride bu işlem icin kullanılan malzemelerden biridir.

Yeni oluşmuş bir yaranın bakımı icin neler yapılmalıdır:

1-Yarayı sabunlu su,oksijenli su,serum fizyolojik ile temizleyin
2-Antibiyotikli krem surun ve yarayı kapalı tutun.(Unutmayın ki kremler yarayı nemli tutar ve yeni hucrelerin yara bolgesine gelmesini sağlar.)Kuru pansuman ve acık kabuklu yaradan kacının
3-Pansumanı gunde 1 kez değiştirin
4-Guneşten en az 6 ay kacının
5-Sabırlı olun (Yara iyileşmesinin 1 yıla kadar uzadığını unutmayın)
6-Kırmızı,kabarık ve ağrılı skarlarda doktora başvurun.