Osteoartrit nedir?
Osteoartrit (kısaca OA) ya da dejeneratif eklem hastalığı, herhangi bir eklemin, uzerine yuk binen yuzeyinin hasar gorduğu bir durumdur. Bu durum eklemlerin normal, ağrısız, yumuşak hareketlerini bozar ve ozellikle bacakta geliştiği zaman vucudun ağırlığını taşıma yeteneğini bozabilir. Bu şekilde bir cok eklem etkilenebilir; ancak diz en sık etkilenen eklemlerimizdendir. En cok orta yaşlı ve yaşlı kişiler etkilenmektedir.
OA’nın nedeni tam olarak bilinmemektedir. En basit şekilde, aynen bir kalp ya da bobrek yetersizliği gibi ‘eklem yetersizliği’ olarak tanımlanabilir. Osteoartrit temel olarak fiziksel bir olaydır. Eklemler ‘mekaniktir’; makinelere benzer gorevleri vardır. Ancak tıpkı makinalar gibi anormal bir zorlanmaya maruz kalırlarsa, bozulurlar.
Diz eklemi
Diz eklemi vucudumuzdaki en karmaşık eklemlerden biridir. Vucudumuzu destekleyen, yuk taşıyan en onemli yapılardan biridir. Aynı zamanda, bir menteşe gibi davranır; gunluk yaşamımızdaki aşırı donme, bukulme gibi hareketlere dayanmak zorundadır.
Diz eklemi iki kemiğin uc noktalarından oluşmuştur, bu uc noktalar kıkırdakla kaplanmıştır; bu yapının tumu ise bir zar ve kapsulle ortulmuştur. Diz, dort buyuk bağ (ikisi iceride ve diğer ikisi eklemin birer kenarında) ve aynı zamanda guclu uyluk kasları ile sağlamlaşır. Eklemin icinde bir yastık gorevi goren meniskusler ekleminizin normal calışmasını sağlar.
Ancak her nasılsa, iş ve spor aktivitelerinde ne kadar aktif olsak ta, coğumuzda hicbir zaman diz osteoartriti gelişmez. Dizimiz şaşırtıcı bir şekilde direnclidir; kendi kendini tamir etme yeteneği vardır. Kolayca aşındırmanız mumkun olmayabilir.
Diz osteoartritinden kimler etkilenir?
Kadınlarda erkeklere gore iki kat fazla gorulur. Bu hastalıktan etkilenenlerin coğu 50 yaşın uzerindedir. Tum dunyada gorulur; ancak bazı ırklarda daha sık olarak gozlenir. Diz OA’sı, ozellikle kadınlarda, ellerde nodullerle birlikte gorulen artritle beraber olabilir. Şişman olanlarda osteoartrit hem daha sık gelişir, hem de şişmanlık hastalığın ilerlemesi icin de bir risk faktorudur. Yapılan calışmalar şişmanlığın ortadan kaldırılmasının diz osteoartritini %50 oranında azaltacağını duşundurmektedir. Bu nedenle henuz osteoartrit gelişmemiş şişman kişiler eğer zayıflarlarsa, hastalık gelişme riski buyuk oranda azalabilir. Osteoartrit gelişmiş şişman kişilerde, cok az kilo verilmesi bile şikayetleri buyuk oranda geriletmektedir. Orneğin 5 kg verilmesi diz uzerindeki yuku 15-20 kg azaltmaktadır. Cunku normal yuruyuş sırasında diziniz uzerine vucut ağırlığınızın 3.5 katı yuk binmektedir.
Osteoartritin nedenleri nelerdir?
Bir cok hastada herhangi bir neden yoktur. Ozellikle erkeklerde, kıkırdağa yonelik yapılan bir ameliyat benzeri ‘mekanik’ bir neden olabilir. Bazı kadınlarda ailesel bir eğilim olduğu gorulebilir. Genetiğin ozellikle ellerde gorulen dejeneratif değişiklikte rolu vardır. Şu andaki bilgilerimiz coğu bir cok faktorun kombinasyonunun hastalığa neden olduğunu gostermektedir. Bu faktorler şunlardır: yaşlanma, osteoartrite genel yatkınlık, eklemin ic yapısındaki dokuların yaşlanması, eklem yuzeylerini kapsayan kırıklar, eklem bağlarında yırtık, meniskus yaralanması, şişmanlık ve kişinin yaptığı ağır işlere (komur madencileri gibi), spor aktivitelerine (profesyonel uzun mesafe koşucuları, futbolcular gibi) ve travmaya bağlı olarak diz ekleminin yıpranması.
Osteoartritte eklemlere ne olmaktadır?
Normal eklem ve osteoartritten etkilenen eklem arasındaki en onemli fark kemik uclarını kaplayan kıkırdağın incelmesi ve yapısının bozulmasıdır. Bu değişiklikler eklemin ic yuzeyinde ozellikle de diz kapağı altında gorulur. Bu tutulum yamalı tarzdadır ve eklemin tumunu nadiren tutar. Cevreleyen kemik dokuları da bu değişikliklere reaksiyon verir ve eklemin kenarlarında mahmuz tarzında yeni kemik oluşumları gelişir.
Kıkırdaktaki değişiklikler yavaş yavaş gelişir. Diz icindeki reaksiyonun coğu vucudun, oluşan hasarı sınırlamak ve eklemi iyileştirmek icin yaptığı bir girişimdir. Diz eklemi icinde bir kez osteoartrit oluştuğu zaman kendi kendine iyileşmez ancak daha fazla hasar kısıtlanabilir.
Osteoartrit ne tur şikayetlere neden olur?
Hastalık yıllar icinde yavaş yavaş gelişir. En onemli şikayetler ağrı, dizde şişlik ve ekleminizdeki tutukluluk hissidir.
Dizinizi kullanırken duyacağınız ağrı en sık rastlanan sorundur. Ağrı en fazla bir aktivite sonrası olmaktadır. Hastalığın başlangıcında yuruyuş sırasında dizinizin hicbir sorun cıkarmadığını, ancak birkac dakika sureli oturmayı takiben dizinizde ağrı ve tutukluluk olduğunu farkedebilirsiniz. Eklemde tutukluluk hissi ağrıya eşlik edebilir ya da etmeyebilir. Tutukluluk hissi sabah ilk kalktığınızda ya da istirahat sonrasında gorulebilir. Bu durumda dizinizi tekrar kullanabilmeniz icin birkac ağrılı dakika gecebilir.
Hastalık ilerledikce dizinizdeki ağrı basit gunluk yaşam aktivitelerinde bile sorun cıkarabilir. Ağrı sadece aktivite ile değil, istirahatte de gelişmeye başlayabilir. Hastalığın daha ileri formunda ağrı surekli olabilir, gece uyku duzeninizi bozabilir ve eklem hareket acıklığı da kısıtlanabilir; bu durumda belli bir mesafeyi yurume ya da merdiven cıkma onemli sorun hale gelebilir. Kasların zayıflaması nedeniyle eklemde boşalma hissi olabilir.
Ağrının şiddeti her zaman sabit değildir. Bir diğer deyişle, hicbir nedene bağlı olmaksızın iyi ve kotu gunleriniz hatta iyi ve kotu aylarınız olabilir. Bazıları bunu hava durumuna bağlayabilir; bazıları da ağrının daha cok fiziksel aktivite ile ilişkili olduğunu soyler.
Osteoartritte muayene bulguları nelerdir?
Doktorunuz sizi muayene ederken, dizinizi hareket ettirdiğinde gıcırtı tarzında bir ses cıkabilir. Diziniz etrafında ozellikle ic kısmında duyarlı alanlar olabilir. Hareket kısıtlılığı olabilir ve dizinizi tamamen bukme ağrılı olabilir.
Doktorunuz yeni kemik oluşumlarına ya da eklem icinde biriken sıvıya bağlı olarak dizinizde şişlik saptayabilir. Uyluk kasları ise normalden daha ince ve daha zayıftır.
Osteoartrit farklı bireyleri cok farklı şekillerde etkiler. Bazılarının sadece bir dizinde cok hafif şikayeti vardır; bazılarının ise her iki dizle ilgili şikayetleri bulunur. Bazılarında ağrı en onemli şikayettir; bazıları ise oturdukları yerden kalkmakta ve hareket etmekte gucluk cekerler. Bazı kişiler yaşamları boyu hemen hemen aynı kalırlar; bazıları ise hızlı bir değişiklik yaşarlar. Kendinizi, diz osteoartriti olan bir başka kişi ile karşılaştırmanızın yararı olmayacaktır.
Osteoartrit komplikasyonları nelerdir?
Bazı kişilerde hicbir komplikasyon gelişmez. Hastalıkları gunluk yaşamda sıkıntı yaratmakla birlikte, hicbir zaman felaket haline gelmez.
Genellikle oluşan uc komplikasyon vardır:
Hızlı kotuleşme: Genellikle ileri formda hastalığı olan yaşlı kişileri etkiler. Birkac hafta ya da ay icinde ağrıda belirgin bir artış ve hareket kaybı gelişebilir.
Eklemin dengesinin kaybolması: Kas gucu kaybı ya da bağların hasar gormesine bağlı olarak gelişir. Ekleme yuk bindiği zaman, orneğin ayağa kalktığınızda boşalma hissi olur.
Ağrıda ani alevlenmeler: Ağrıda hafif artışlar sık gozlenir; ancak bazen ağrı cok şiddetlenebilir ve bu uzun sureli olabilir. Buna bazen eklem etrafındaki şişlik de eşlik eder.
Osteoartritte nasıl tanı konur?
Orta yaşlı ve yaşlı kişilerde diz ekleminde ağrı oluştuğu zaman osteoartrit ilk akla gelen tanı olabilir. Fizik muayene, dizin direkt radyografisi (rontgen tetkiki) ve diğer eklem hastalıklarını dışlayarak tanı doğrulanır. Ancak cok rastlanılan bir hastalık olduğu icin diğer eklem hastalıkları ile beraber gorulebilir.
Direkt grafi tanıda cok yararlıdır ve hastaların coğunda yapılması gereken tek testttir. Direkt grafide eklem yuzeyindeki hasara bağlı olarak kemikler arasındaki aralıkta daralma gozlenir. Aynı zamanda eklem kenarlarında ‘mahmuz’ tarzında yeni kemik oluşumları gelişir. Değişik zamanlarda cekilen grafilerde hastalığın kendisinde de bir değişiklik gorulebilir.
Osteoartrit nasıl tedavi edilir?
Osteoartritin kesin tedavisi mumkun değildir; yani hastalığı tamamen ortadan kaldıran bir tedavi şekli yoktur. Ancak tedavi ağrıyı gecirebilir, eklemdeki tutukluluğu azaltır ve eklemin daha fazla hasarlanmasını engeller. Bu amaclara ulaşmanın bazı yolları vardır. Osteoartritin tedavisi hastalığın ne kadar ilerlediğine bağlıdır. Erken safhalarda tedavi eklemdeki inflamasyonu gidermeye yoneliktir. Doktorunuzun onereceği basit ağrı kesici ve anti-romatizmal ilacları doktorunuzun onereceği sure ve şekilde kullanabilirsiniz. Ancak her hasta bu ilaclardan eşit derecede yarar gormez. Dizin etrafındaki duyarlı bolgeye hatta gerektiğinde eklem icine enjeksiyonlar yararlı olabilir. Eklem icinde sıvı birikimi durumunda bu sıvının alınması ve dizin yıkanması da size yardımcı olabilir. Eğer gerekirse diz icine kortizon enjeksiyonu yapılabilir. Kortizon inflamasyonu kontrol altına alan guclu bir ajandır; ancak kullanımını kısıtlayan bazı etkileri de vardır. Sık olarak kullanımı eklemdeki yıpranmayı, bozulmayı artırabilir.
Dizin etkilenen kısmındaki baskıyı azaltacak, ozel olarak tasarlanmış dizliklerin kullanımı yarar sağlayabilir. Bunları doktorunuzun onerisiyle satın alabilirsiniz. Basit, elastik dizliklerden de bircok hasta yarar sağlamaktadır.
Problemli bolgeye orta dereceli sıcak uygulama ağrınızı ve eklemdeki tutukluluğu azaltır. Sıcak banyo, sıcak su şişeleri ya da torbaları, infraruj lambaları ve doktorunuzun onereceği krem ve jellerin surulmesi sizi rahatlatabilir. Hafif ve orta dereceli ağrısı olan hastalarda krem ve jel şeklindeki preparatların destekleyici tedavi olarak kullanımı yararlı olabilir. Doktorunuzun uygun gormesi durumunda hastanelerin fizik tedavi ve rehabilitasyon servislerindeki fizik tedavi ajanlarının uygulanmasından da yarar sağlıyabilirsiniz.
Diz kaslarınızı mumkun olduğunca guclu tutarak kendi kendinize cok yardımcı olabilirsiniz. Dizinizi calıştırarak, eklemde tam hareket acıklığını koruyabilirsiniz. Uyluk kasları eklemin korunmasında ve stabilitenin sağlanmasında cok onemlidir. Bu kaslarınızı kasarak ya da ‘duz bacak kaldırma’ egzersizlerinizi yaparak onları guclu hale getirebilirsiniz:
bacaklarınız yerde duz olarak yatınız, dizinizi yere bastırarak, ayağınızı kendinize doğru cekiniz. Bu sırada uyluk kaslarınızın kasıldığını hissedeceksiniz. Bu durumu 5 saniye sureyle koruyunuz ve sonra gevşeyiniz. 5 saniyeyi saptamak icin bir saate bakabilirsiniz ya da 10′a kadar yuksek sesle saymayı deneyebilirsiniz. Bunu her iki bacakla ayrı ayrı, gunde 7 kez yapınız. İlk gun her seferde 10 tekrar yapınız (boylece gunde 7×10= 70 kez). Tekrar sayısını yavaş yavaş artırıp, birinci haftanın sonunda her seferde 15 tekrar yapmaya başlayınız (boylece 1. haftanın sonunda her gun 7×15= 105 kez). Diğer bir deyişle sonucta bu egzersizi her iki bacak icin ayrı ayrı gunde 105 kez yapmayı hedefleyiniz. Eğer artritiniz bir ağrı oluşturuyorsa, egzersizleri yapmadan once dizinize 15-20 dakika sureyle sıcak uygulama yapınız. Aynı zamanda gunde birkac kez, dizinizi tam olarak bukme ve tekrar duzleştirme şeklinde egzersizlerini de yapınız.
Dizinizi bukulu tutmamaya buyuk ozen gosteriniz. Orneğin, gece yatarken dizinizi altına yastık koymayınız. Dizin altına yastık koyma ağrınızı gecici olarak gecirir, ancak dizinizin surekli olarak bukulu kalması şeklinde tehlikeli bir etkisi olabilir.
Dizinizde osteoartrit olsa bile dizinizi kulanmaya devam ediniz; ‘az az ve sık kullanma’ sizin ilkeniz olmalıdır. Eğer gerekiyorsa dizinizin uzerinden yuku almak icin bir baston kullanın ancak hareket etmeye devam edin! Bastonun doğru kullanımı (etkilenen dizin karşı tarafındaki elde) eklem uzerine binen yuku azaltmaktadır.
Cerrahi diz osteoartritli her hastaya uygulanmaz; bazen gereklidir, cok hasarlanmış dizler icin uygulanan protez ameliyatları ile ilgili olarak son yıllarda buyuk gelişmeler elde edilmiştir. Bu konuda daha geniş bilgiler “Romatizma Calışma Grubu’nun” yeni diz ekleminiz başlıklı kitapcığında sunulmaktadır. Uygulanan cerrahi girişimler:
Artroskopi
Hastanın diz eklemine girilerek, eklem kıkırdak yuzeylerinin doğrudan gorulmesi sağlanır; boylece osteoartritin ne kadar ilerlemiş olduğu da saptanabilir. Cerrahın eklem icindeki tum parcacıkları temizlemesine de izin verir. İşlem sırasında eklem icine duşmuş tum kıkırdak parcacıkları temizlendikten sonra diz serum fizyolojikle yıkanır. Sonuclar %100 başarılı değildir. Eğer başarılı olursa, 6 ay - 2 yıl sureyle şikayetler gecici olarak hafifleyebilir.
Proksimal tibial osteotomi
Bacağımızdaki tibia kemiğinin ust kısmının dış yan tarafından kama şeklinde bir kemik parcası cıkarılır; boylece vucudun ağırlık merkezinin diz ekleminin daha sağlam dış tarafına kayması sağlanır. Bu şekilde osteoartritte etkilenmiş olan ic kısım uzerindeki yuk bir miktar kaldırılmış olur ve ağrı azalır, hastalığın ilerlemesi engellenir. Her zaman başarılı değildir. Avantajı genc, aktif hastaların kendi diz eklemlerini kullanmaya devam etmesidir. Diz protezi konuncaya kadar zaman kazanılır. Eğer başarılı olursa, 6-8 yıl sureyle yarar sağlanabilir.
Diz Protezi
Diz osteoartritinde son care eklem yuzeylerinin yapay bir eklemle değiştirilmesidir. Genellikle 60 yaş uzeri kişilerde yapılır. Hasta ne kadar genc olursa, ameliyatın ileride başarısızlık oranı o kadar fazladır; ikinci bir ameliyat gerektirebilir. 12-15 yıl sureyle yarar sağlıyabilir