Hazırlayan: Prof. Dr. Bahar Gokler
Hacettepe Universitesi Tıp Fakultesi
Cocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı
12 -36, Aylar arasındaki donemdir. Bu donem de, artık cocuğun kendi ayakları uzerinde şoyle bir durmasıyla, yurumeye başlamasıyla birlikte, yavaş yavaş "ortak yaşam "ya da �sembiyotik yaşam� dediğimiz. surec cozulmeye başlar, Artık cocuk kendi kendine kullanabileceği birtakım yetenekleri keşfetmiştir. Bu keşifle birlikte cocukta sonsuz bir merak başlar: merak ve karıştırıcılık, Her şeye " benim " diyerek atılır, Dunyanın merkezinin kendisi olduğunu duşunduğu cağdır bu. Her şeyi eller, karıştırır, her yere cıkar, her yerden iner. Onun icin tehlike soz konusu değildir. Butun oğrenebilecekleri denemek, algılamak ve uygulayarak kendisine katmak ister.

Doğaldır ki, bu arada ozgurluğunun sınırlarını da zorlamaktadır cocuk. Bu doneme �ozerklik donemi� diyoruz, yani her şey cocuğun kendisinin elindedir ve boyle olmasını ister. O yuzden de anne ile surtuşmenin başladığı bir donemdir ,Sonsuz bir merak icinde ozgurluğunun tadını cıkarmak icin yola cıkmıştır o. Anne ise durdurmak, sınırlamak icin beklemektedir. �Dur, yapma, gitme, alma, cıkma, elleme" şeklinde engellerle onun ardındadır. Bunun sonucu cocukta, anneye karşı, anneye yonelik duygularında bir catışma ortaya cıkar. Bu donem cocuğu bir yandan anneye bağımlıdır, ondan tumuyle kopmamıştır, gereksinim duymaktadır; Bir yandan da onun dediklerini yapmama, kendi sınırlarını anneye tanıtma konusunda anneyle kıyasıya bir şavaşım icindedir, Bu ozerklik savaşımı kendini anneyle cocuk arasında belirgin olarak kendini uc alanda gosterir: Tuvalet eğitimi, beslenme ve uyku alanları.

Bu doneme " anal donem ", "tuvalet eğitimi donemi" de denilmektedir. Bu onemde artık ağız bolgesi onemini yitirmiş, anal bolge ozellik kazanmıştır. Bu yaşlarda cocuk icin kakası ya da cişi. annesiyle girdiği savaşta cok etkin araclardır, Bunları istediği yere, kendi istediği zaman yapacaktır; sınır tanımak istemeyecektir. Oysa, bu donemde anne de ona tuvalet eğitimini vermeye calıştığı icin yer, zaman belirleme konusunda anneyle cocuk arasında bir surtuşme ortaya cıkmaktadır. Yine uyku alanında; anne cocuğu belirli saatlerde yatırmak ister, cocuk ise uyumamakta, daha fazla uyanık kalarak dunyayı daha fazla tanımak istemektedir.
Beslenme alanında da cocuk, bu ozerklik duygusu ile hem yemeklerini kendi yemek, hem de bulaştıra ,bulaştıra, ortalığa dokup sacarak yuzunu batırarak ve tadını cıkararak yemek ister, Anne bu kez de temizlik, duzen konusunda ona bir şeyler oğretmek ister; cocuğun doyduğundan tam emin olmak ister. Boylece, o bulaştırdıkca anne alacak ve aralarında yine bir gerginlik ortaya cıkacaktır,

Bu donemde cocuğu tumuyle boş mu bırakalım, yoksa cok mu dizginleyelim ? Bu donem cocuğu hic sınır tanımak istemez, biz de onu sınırsızlığa bırakırsak bunun sonucları ne olur? Bu donemde cocuklar hic sınırla tanışmadıklarında; engellendiğinde ofke nobetleri geciren, kural tanımaz, bencil, saldırgan bir isteği engellendiğinde yere yatıp tepinen, başını duvarlara vuran cocuklar olarak geliştirirler. Vurucu, kırıcı olurlar. Cişini kakasını nereye, nasıl yapacağını oğrenemeyen cocuklar kakayla, cişle dolaşırlar; bundan dolayı hicbir kaygı duymazlar, yer ve zaman tanımazlar. Bir diğer ucta, engeller yersiz ve aşırı olduğunda, cocuğun doğasına uymayan engeller konulduğunda neler ortaya cıkar?

Bu donemde dağıtıcı, meraklı, hareketli, karıştırıcı, ozellikler gosteren cocuk fazlaca kısıtlanıp bu nitelikleri bastırılırsa; aşırı uysal ,edilgin, kuralcı olabilir; cocukta aşırı titizlik, duzen duşkunluğu gelişebilir.

Tuvalet eğitimine cocuk fizyolojik ve ruhsal acıdan hazır olmadan başlandığında ya da aşırı baskıcı, esnekliğe, eğitimin başlangıcındaki kucuk kacırmalara bile izin vermenin bir tuvalet eğitimi ile cocuk ele alındığında; bu donemde aşırı baskı ve denetim sonucu tuvalet eğitimi kazanılsa bile cocuk daha sonraki yaşlarda herhangi bir stres etmeni ile karşılaştığında ciş ya da kaka kacırma ( enurezis , enkoprezis ) belirtileri ile birlikte tuvalet eğitimi donemi icinde cozumlenmemiş olan surec yeniden gundeme gelir.

Oyleyse, ozerklik doneminde biz cocukları nasıl ele almalıyız? Bu donemde doğası gereği aşırı direnen, tutturan cocuğun inadına inatla karşılık vermek, inadının ustune gitme korkutmak gecersizdir ve olumsuz sonuclar verecektir. Tutturduğunda dikkatini başka alanlara cekmek farklı secenekler sunmak uygun bir tutum olabilir. Tuvalet eğimi verirken sabırlı, ufak aksamalarda abartılı, titiz bir kaygılıkla tepki vermeyen, eğitimi oyunla veren ancak kararlı bir ana baba tutumunun cok yarar sağlayacağı bilinmelidir. Cocuğun ciş ya da kakasının gelmiş olacağının varsayıldığı saatlerde tuvalete goturmek, bu işlemi uygun ve belirli aralıklarda yinelemek ve haber verdiğinde odullendirmek yeterli olacaktır.

Ayrıca bu donem cocuğu cok karıştırıcı ve tehlike bilmez olduğundan, onu tehlikelerden korumak konusunda dikkatli davranmak gerekir. Tehlikelerden korumak icin cocuğu busbutun kısıtlamayarak; uygun ortamları evin icinde rahatca oynayabileceği, dokup sacabileceği koşeleri ona sağlayabilmek yararlı olacaktır,
Bu donem cocuğun eğitiminde �ozerklik donemi" nin gelişimsel ozellikleri dikkate alınarak fazla kuralcı, fazla baskılı olmayan, cocuğun kendi yetilerini tanıyıp kullanımına fırsat tanıyan ancak gerektiğinde sınırlayıcı ve değişken olmayan bir tutum izlendiğinde hem ocukla ana-baba arasındaki gerginlikler en aza indirgenmiş, hem de cocuğun donemsel nitelikle sağlıklı bir gelişim cizgisine doğru desteklenmiş olur.

Bu yaş cocuklarında su oyunları, toprak ve kum oyunları, ses cıkaran, vurmalı, takmalı oyunlar, takıp cıkarmalı oyuncaklar, gerek karıştırıcılık, bulaştırıcılık, gerekse merak ve saldırganlık durtulerini boşaltma, yonlendirme acısından uygun oyun secenekleridir.