Tanınmış Amerikalı sosyal bilimci Immanuel Wallerstein, İnalcık hakkında şu satırları yazmıştır (Arka Kapak Yazısı, Makaleler, Ankara: Doğu-Batı, 2005) ?Bugun dunya universitelerinde Halil İnalcık okunuyor ve okutuluyor. Onu dar anlamda bir ?tarihci? olarak duşunmek elbette yetersiz kalır. Bizzat tarih disiplinine şekil vermiş, kendi metodolojisini ve bilgi birikimini tarihcilik mesleğine kazandırmış bir kişi olarak İnalcık, bilim cevrelerinin uzerinde uzlaştığı seckin bir isimdir. İnalcık ekolune mensup yuzlerce oğrenci, sadece birincil kaynakları kullanma, belge ve arşivleri inceleme yonunden değil modern anlamda tarihe sosyo-ekonomik ve kulturel bircok cepheden bakabilme becerisini ondan oğrenmiştir. Yeni kuşak tarihciler, Akdeniz, Osmanlı ve Balkan tarihi uzerindeki bircok yanlışın tashih edilmesini ona borcludur. Kitapları, sayısız makale ve ansiklopedi maddeleri, sosyal bilimciler icin goz kamaştırıcı bir hazine mahiyetindedir. Halil İnalcık, bu sahanın en seckin uygulayıcılarından biri. Dunya bilimine katkıları su goturmez. Cabalarının hedefi haline gelmiş konu uzerinde bize sadece tefekkur etmek duşer.?
I. HALİL İNALCIK?IN AKADEMİK BİYOGRAFİSİ
DTCF YILLARI (1940-1972)
Prof. Halil İnalcık, 7 Eylul 1916?da İstanbul?da doğdu. Babası Kırım gocmenlerinden Seyit Osman Nuri Bey, annesi Ayşe Bahriye Hanım?dır. İlk tahsilini 1923-1930 arasında Ankara Gazi Mektebi?nde yapan İnalcık, orta oğretimine bir yıl Sivas Muallim Mektebi?nde devam etti. Orta tahsilini 1931?de Ankara?da Gazi Muallim Mektebi?nde tamamladı. Lise eğitimini o donemin en iyi okullarından biri olan Balıkesir Necati Bey Muallim Mektebi?nde 15 Eylul 1935?te tamamladı. Yuksek tahsiline 1935?te Ankara Universitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakultesi?nde (AUDTCF) başladı. Yeni Cağ Tarihi Kursusu?nde M. Goker, B. S. Baykal ve F. Koprulu?nun derslerini takip etti. 1940?ta mezun olan İnalcık, Timur uzerinde hazırladığı bir seminerle Fuad Koprulu?nun dikkatini cekti, onun takdir ve tavsiyesiyle 30 Nisan 1940?da AUDTCF Yeni Cağ Kursusu?ne ilmî yardımcı tayin edildi. 1942?de Turkiye?de sosyo-ekonomik tarih yazıcılığının ilk orneklerinden biri olan Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı teziyle doktor oldu (Ankara: TTK, 1943). 28 Nisan 1942?de AUDTCF Yeni Cağ Kursusu?ne asistan olarak atanan İnalcık, 15 Aralık 1943?te Viyana?dan ?Buyuk Ricat?e Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı unvanlı teziyle docentliğe atandı. 1945?te AUDTCF Arap Dili ve Edebiyatı Bolumu?nden Şevkiye Işıl hanımla evlendi. Araştırma sahasını doktora tezinden itibaren Osmanlı İmparatorluğu?nun sosyal ve ekonomik meselelerine yoğunlaştıran İnalcık, İstanbul?da Osmanlı arşivlerinde ve Bursa şer?iyye sicilleri uzerinde araştırmalar yaptı. 1947?de Turk Tarih Kurumu (TTK) uyeliğine secildi.
AUDTCF tarafından bilgi, gorgu ve calışma alanındaki ihtisasını artırmak uzere 1949?da gonderildiği İngiltere, British Museum?da Turkce yazmalar uzerinde calıştı ve Calendar of State Papers serisinde Osmanlı tarihine ait kayıtları topladı. Londra Universitesi, School of Oriental and African Studies?de (SOAS) Prof. Paul Wittek?in seminerlerine katıldı. Bu seminerlere katılan B. Lewis, V. Ménage, V. Parry, E. Zachariadou gibi tarihcilerle tanıştı. Dunyanın en onemli arşivlerinden İngiltere, Public Record Office?te Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili kaynak taraması yaptı. 1950?de Paris?te toplanan Milletlerarası Tarihi İlimler Kongresi?ne katıldı. Annales okulunun (École des Annales ) kurucularından Fernand Braudel ile tanıştı. Onun 1949?da yayınlanan La Méditerranée et le monde méditerranéen à l?époque de Philippe II (II. Felipe Doneminde Akdeniz ve Akdeniz Dunyası) adlı cığır acan eseri İnalcık uzerinde derin etki yaptı ve Turkiye?de bu eseri tanıtan bir yazı yazdı (1950). İngiltere?den 1 Şubat 1951?de Turkiye?ye dondu. 1951?in yaz aylarında Bursa Şer?iyye Sicilleri uzerinde calışmaya başlayarak bu sicillerin onemi belirten bir makale yazdı (?15. Asır Turkiye İktisadî ve İctimaî Tarihi Kaynakları?, İstanbul Universitesi İktisat Fakultesi Mecmuası, 15 (1953-54), 51-67). Osmanlı hukuku ve sosyal hayatı acısından son derece kıymetli bilgiler iceren 280 defterlik bu koleksiyonunun tasnif edilip ciltlenmesi icin girişimde bulundu. Bu girişim neticesinde Topkapı Sarayı?ndaki atolyede ciltlenip temizlenerek tekrar Bursa?ya gonderilen siciller bugun Bursa Arkeoloji Muzesi?nde araştırıcıların istifadesine acılmıştır.
İnalcık, 2 Haziran 1952?de Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği teziyle profesorluk pÂyesi aldı. 1953?54 ders yılında Columbia Universitesi School of International Affairs?a ziyaretci profesor olarak davet edildi. Prof. Tibor Halasi-Kun ile birlikte Amerika?da Osmanlı-Turk araştırmalarının gelişmesinde rol oynamış bulunuyor. 1956-57?de Rockefeller Vakfı?nın bursuyla Harvard Universitesi?nde ?research fellow? olarak bulundu. Amerikan tarihi derslerini izledi. Harvard Universitesi?nde ayrıca Prof. H. A. R. Gibb?in İslam tarihi derslerini izledi. Harvard profesorlerinden W. Langer?in teklifi uzerine An Encyclopaedia of World History?nin Osmanlı kısmını gozden gecirmeyi ustendi (bkz. eserin 4. baskısı). 1957?de Turkiye?ye dondu. Ankara Universitesi Siyasal Bilgiler Fakultesi?nde (AUSBF) Osmanlı, Avrupa ve Amerika tarihi okuttuğu gibi ?İdari TeşkilÂt Tarihi? ve ?Devrim Tarihi? derslerini de ustlendi.
Bu yıllarda İnalcık, yurt icinde ve Batı memleketlerinde bircok kongreye bildiri vererek katıldı. 1958?de Munih?te duzenlenen XI. Uluslararası Bizantinistler Kongresi?nde ?The Problem of the Relationship between Byzantine and Ottoman Taxation? başlıklı bildirisini okudu. 1960?ta ders vermek uzere İsrail İbranî Universitesi?ne davet edildi. Yaz aylarında Millî Birlik Komitesi?nin isteği uzerine Guneydoğu bolgesine universiteden bir heyetle inceleme gezisi duzenledi. Toprak meseleleri hakkındaki araştırmaları dolayısıyla cağrıldığı toplantıda bolgenin meselelerinin tespiti icin bir Guneydoğu Enstitusu kurulmasını teklif etti. Turk Kulturunu Araştırma Enstitusu?nun (TKAE) kuruluş doneminde faaliyetlerde bulundu.
Nisan 1961?de bir heyetle Kıbrıs tarihi hakkında araştırma yapmak maksadıyla Kıbrıs?a giden İnalcık, Kıbrıs Vakıflar İdaresi?nde Kıbrıs kadılıklarına ait 56 sicil defterini tespit etti ve bunlar uzerinde calıştı. 1961-1962?de yedi ay kadar Beyrut?ta bulundu, Arapcasını ilerletti. Yurt donuşu Hollanda?ya davet edildi, Amsterdam Universitesi Doğu Tetkikleri Enstitusu?nde ?Turkey and Europe? başlıklı bir konferans verdi. 1962 sonbaharında New York?ta The Social Science Research Council?in duzenlediği Conference on the Political Modernization of Japan and Turkey?de bir bildiri sundu.
1966?da Uluslararası Guneydoğu Avrupa Araştırmaları Kurumu?na (Association Internationale des Etudes du Sud-Est Européen-AIESEE) uye secildi. İnalcık, burada Turk tarih ve kulturunun tanıtılması yolunda buyuk gayret sarf etti. 1971-74 yılları arasında bu kurumun başkanlığını yaptı. 1967?de Munih?te Uluslararası Musteşrikler Kongresi?ne iştirak etti. Aynı yıl Princeton ve Pennsylvania universitelerinde misafir profesor olarak dersler verdi. 1968?de Londra ve Paris?te uc ay Bibliothèque Nationale ve arşivlerde araştırmalar yaptı. G. Veinstein ve M. Berendi ile birlikte II. Bayezid devrine ait bir Mukataa Defteri uzerinde calışmalar yaptı. 1969?da AIESEE?nin Sofya toplantısında kendisinden istenen Osmanlı Devrinde Balkanlar raporunu takdim etti. Yine 1969?da Turkolog Tibor Halasi-Kun ile birlikte Osmanlı araştırmaları icin buyuk onem taşıyan Archivum Ottomanicum dergisini cıkarmaya başladı. 1971?de İngiltere Royal Historical Society tarafından ?corresponding member? secildi. Aynı yıl Harvard Universitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi?nin (Center for Middle Eastern Studies) davetlisi olarak iki konferans verdi. 1972?de otuz yıl calıştığı AUDTCF?den emekli oldu.
AMERİKA (1972-1992)
1950?lerden beri yayınları ve oğretim faaliyetleriyle adı dunya tarih cevreleri tarafından yakından izlenen İnalcık, 1972?de Chicago Universitesi tarafından imtiyazlı profesor onerisiyle bir davet aldı. Daveti kabul eden İnalcık, Tarih Bolumu?nde profesor olarak calışmaya başladı. 1973?te İngiltere?de The Ottoman Empire: the Classical Age, 1300?1600 (London: Weidenfeld and Nicolson) adlı eserini yayınladı. Bu sentez eseri, yedi Balkan diline ve Arapcaya tercume edilmiştir. Bugun seckin dunya universitelerinde okutulan temel eserler arasındadır. Aynı yıl Cumhuriyet?in kuruluşunun 50. yıldonumu munasebetiyle Chicago Universitesi?nde Prof. Fahir İz ile birlikte Continuity and Change in Turkish Society and History ve AIESEE?nin desteği ile İstanbul?da, İstanbul: Crossroads of Civilisations and Cultures konferanslarını duzenledi.
1974?te AIESEE?nin Macaristan?da tertip edilen ucuncu kongresinde ?The Mediterranean and the Balkans? başlıklı bildirisini okudu. Amerikan Tarih Derneği?nin (American Historical Association) yıllık toplantısında ?Braudel?s Thesis, Turkish Perpective? başlıklı bildirisini sundu. 1974?te The Royal Historical Society?ye muhabir uye secildi. 1976?da Dumbarton Oaks?ta (Washington) duzenlenen Urban Societies in the Mediterranean World sempozyumuna ?Galata (Pera) after 1453? başlıklı bildiri ile katıldı. Turkiye ile bağını hicbir zaman koparmayan İnalcık, 1977?de International Association for Social and Economic History of Turkey?i kurdu. Bu uluslar arası ilim cemiyeti ilk kongresini 11?13 Temmuz 1977?de Hacettepe Universitesi?nde toplamıştır. Bu cemiyet sonuncusu 2005?te Venedik?te olmak uzere Avrupa?nın muhtelif şehirlerinde on uluslar arası kongre duzenlemiştir.
İnalcık, 1978?de Royal Asiatic Society tarafından şeref uyesi secildi. Aynı yıl Prof. G. Veinstein?ın daveti uzerine Paris?e giderek F. Braudel icin tesis edilen Maison de L?Homme?da Osmanlı toprak meseleleri uzerine iki konferans verdi. 12?14 Haziran 1978?de Princeton Universitesi?nde duzenlenen Osmanlı İmparatorluğu?nda Millet Sistemi uzerindeki kongrede ?Ottoman Archival Materials on the Millets? bildirisini sundu. 17?21 Haziran tarihleri arasında Babolasar?da (İran) katıldığı 19. Yuzyılda İran ve Osmanlı İmparatorluğu?nda Toplum ve Ekonomi konferansında ?Aga and Reaya in the Social and Political Transformation of the Ottoman Empire? başlıklı konuşmayı yaptı. 1980?de New York?ta Amerikan Tarih Derneği?nin yıllık toplantısında ?The Emergence of Large Farms? uzerine bir konferans verdi. Salt Lake City Universitesi?ne (Utah) bir konferans vermek uzere davet edildi. Aynı yıl Nejat Goyunc ve Heath Lowry ile birlikte Osmanlı Araştırmaları Dergisi?ni (Journal of Ottoman Studies) cıkarmaya başladı.
1983 Haziran?ında Paris?te L?école des hautes études en sciences sociales?da ?Geleneksel Tarım ve Timar Sistemi? uzerine bir konuşma yaptı. Aynı yıl Cambridge Universitesi profesorlerinden Peter Burke ile beraber UNESCO?nun The History of Scientific and Cultural Development of Mankind serisinin 5. cildinin (History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century, London: Kegal Paul) editorluğunu ustlendi. Amerikan Bilim ve Sanat Akademisi (American Academy of Arts and Sciences) uyeliğine ve Turk Araştırmaları Enstitusu?nun (Institute of Turkish Studies-Washington) yonetim kurulu uyeliğine secildi. Mayıs 1985?te Turk-Arap İlişkileri Vakfı?nın desteğiyle İstanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi?nde duzenlenen Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları sempozyumunda ?Osmanlı Arşivlerinin Turk ve Dunya Tarihi Bakımından Onemi?ni iceren acılış konuşmasını yaptı.
Halil İnalcık 1986?da yaklaşık 15 yıldan beri calışmakta olduğu Chicago Universitesi?nden emekli oldu. Aynı yıl Boğazici Universitesi Prof. İnalcık?a fahri doktora verdi (İnalcık?ın ceşitli universitelerden aldığı doctor honoris causa unvanı ve oduller icin aşağıdaki listeye bakınız). 1989?da eşi Şevkiye Hanım?ı kaybetti. 1990?92 arasında Harvard ve Princeton universitelerinde misafir profesor olarak dersler veren İnalcık, 1991?de Turk tarih ve kulturune yaptığı katkılardan dolayı Turkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı tarafından Yuksek Hizmet Madalya ve Diploması?na layık goruldu.
YENİDEN TURKİYE (1993- )
Halil İnalcık, 1992?de Bilkent Universitesi Mutevelli Heyeti Başkanı ve Rektor Prof. Ali Doğramacı tarafından lisansustu tarih okutacak Tarih Bolumu?nu kurmak uzere davet edildi. Aynı yıl Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu?na uye, Turkiye Bilimler Akademisi?ne (TUBA) şeref uyesi secildi. Harvard Universitesi?nde bir somestr ziyaretci profesor olarak Osmanlı tarihi dersleri verdi.
1994?te An Economic and Social History of the Ottoman Empire?i yayınlandı. 1996?da iki cilt halinde basılan eserin ilk cildi (1300?1600) Prof. İnalcık tarafından yazılmıştır (1600-1900 donemi ve para tarihi icin S. Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert ve Ş. Pamuk işbirliği). Turkceye cevrilen bu eser (Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300?1600, cev. H. Berktay, Cilt:1, İstanbul: Eren, 2001) Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihinin temel referans kitabı olarak dunya universitelerinde okutulmaktadır. Yunanca ve Arapcaya tercume edilmiştir.
Uluslar arası bir şohret yapan İnalcık?ın biyografisi Encyclopaedia of Historians and Historical Writing?de ve Thomas Naff?ın cıkardığı Paths to the Middle East (Albany: State University of New York, 1993) adlı eserlerde yer aldı.
İnalcık, 1998?de 9. Cumhurbaşkanı Suleyman Demirel?in elinden İstanbul Universitesi Turkiyat Enstitusu Odulu?nu aldı. Kultur Bakanlığı?nın Osmanlı uygarlığı uzerinde bir eser hazırlamak uzere tertip ettiği komisyonun (Kultur Bakanlığı 700. Yıldonumu Yayın Komisyonu) başına getirildi. İnalcık?ın editorluğunu yaptığı eser, (Turkce ve İngilizce ikişer cilt şeklinde hazırlanan-bakınız aşağıda kitap listesi) Dunya Kitap Fuarı?nda birincilik odulu almıştır. Vakıflar Genel Mudurluğu Araştırma Kurulu ve Kultur Bakanlığı Osmanlı Bilim ve Kultur Mirası?nın 700. Yılı Anma Komitesi uyeliklerine secildi. Prof. S. Faroqhi ile birlikte E. J. Brill?in (Leiden) The Ottoman Empire and Its Heritage serisinin editorluğunu ustlendi. 2005 yılına kadar bu seriden yayınlanana 38 cilt Osmanlı tarihini Batı dunyasına tanıtan belli başlı eserler arasında yer almıştır.
İnalcık, 1999?da Balıkesir Universitesi?nden, Turk Kulturune Hizmet Vakfı?ndan şukran plaketleri aldı. Aynı universitede bir ?Halil İnalcık Salonu? acıldı. 2000?de İstanbul?un sosyal ve ekonomik tarihi icin buyuk onemi haiz Halil İnalcık Araştırma Projesi?ni hayata gecirdi. Sabancı Universitesi ve Packard Humanities Institute (PHI) desteği ile surdurulen bu projenin ?Şer?iyye Sicilleri?ne Gore İstanbul Tarihi? kapsamında ilk kitabı (İstanbul Mahkemesi 121 Numaralı Şer?iyye Sicili) 2006?da yayınlandı.
2001?de Sofya Universitesi Prof. İnalcık?a fahri doktora verdi. 2002?de İslam Konferansı Teşkilatı tarafından Teşekkur Plaketi verildi. Kultur Bakanlığı 2002 Kultur ve Sanat Buyuk Odulu?nu kazandı. Macaristan Cumhurbaşkanı Ferenc Madl?ın elinden Macaristan Liyakat Nişanı?nı aldı. 2003?te Turkiye Yazarlar Birliği ve Ankara Universitesi Prof. İnalcık?a şukran plaketleri verdiler. Ote taraftan 2003?te Milli Savunma Bakanlığı Odulu?nu, 2004?te de Bursa Buyukşehir Belediyesi Kultur Sanat ve Turizm Vakfı tarafından Bursa Ulusal Kultur Yaşamına Katkı Odulu?nu aldı.
II. ESERLERİ HAKKINDA
Metodolojisi
Hic şuphesiz bu kısa yazıda, 25?den fazla kitabın ve 300?u aşkın makalenin muellifi olan Halil İnalcık?ın tarih metodolojisini butun yonleriyle değerlendirme imkÂnı yoktur. Burada sadece onun tarih metodolojisi hakkında genel bir cerceve sunulmaya calışılacaktır. İnalcık?ın eserlerine bakıldığında onun Osmanlı siyasî tarihine ilişkin cok kapsamlı araştırmalar yapmış olsa da esas ilgisini sosyal ve ekonomik problematikler uzerinde yoğunlaştırdığı gorulur. İnalcık?ın Osmanlı tarihinin sosyal ve ekonomik problematiklerini cozmeyi esas alan tarih metodolojisi uzerinde Fuad Koprulu ve Omer Lutfi Barkan gibi bazı onemli Turk tarihciler ile 1950?lerde tanıştığı F. Braudel ve Annales okulunun onemli etkisi soz konusudur. İnalcık, Fuad Koprulu ve Barkan?ın kendi uzerindeki etkilerini şu sozlerle ifade eder: ?Koprulu ve Barkan yazıları bize ilham kaynağı olmakta idi. Tarihci şahsiyetim uzerinde, hic şuphesiz bu iki yazarın belirgin bir etkisi vardır.?
Her şeyden once butun araştırmalarında arşiv materyaline ve belgelere dayanan İnalcık?ta teori, yaklaşım ve analiz bakımından F. Braudel ve Annales okulunun etkisi, 1950?lerde Paris?te başladı. İnalcık?a gore Braudel, ?doğu Akdeniz?e hÂkim olan Osmanlı İmparatorluğu?nun sosyal, ekonomik ve demografik niteliklerinin Batı?dakilerle paralellik arz ettiğini, bu iki dunyanın karşılıklı yakın temas ve etkileşim icinde bulunduğunu ve birbirinden ayrı incelenemeyeceğini gostermiş, Osmanlı İmparatorluğu?nu Avrupa dışında ve Avrupa?ya duşman Âdeta anormal bir gelişim gibi tasvir edilmesi geleneğini bırakarak, gercek bir tarihci goruşu ile iki ayrı kulture bağlı bu iki dunyanın gercekte birbirini tamamladığını ortaya koymuştur. Butuncul tarihi (total history) Akdeniz toplumlarına ve bu arada Osmanlı toplumuna uygulamaya calışan fakat Osmanlı İmparatorluğu?nu ?aşılması zor belirsizliklerle dolu bir alan? (a zone of formidable uncertainty) olarak değerlendiren Braudel, sorduğu sorulara cevap veren pek az araştırma bulabilmiş, yazılanlar da onu coğu kez yanlış hukumlere goturmuştur. Bununla beraber bu buyuk tarihci, parlak uslubu ile Osmanlı tarihinin temel meseleleri uzerinde acık ve anlamlı sorular sormuş bu soruların her biri Osmanlı tarihcileri icin bir araştırma yolu acmıştır.?
İnalcık, metodolojik acıdan Annales okulunun ?butuncul tarih? ve ?uzun donem? (longue durée) kavramlarını benimsemesine rağmen bunların Osmanlı tarihine sağlıklı bir şekilde uygulanmasının ancak ampirik verilere dayalı acıklamalarla gercekleşebileceğini savundu. Bu bağlamda ceşitli acıklama modelleri temelinde yapılan genellemelerden kacındı ve genel nitelikteki acıklamalar karşısında da temkinli bir tutum izledi. İnalcık, genellemelerin Osmanlı tarihi araştırmaları acısından doğurduğu sakıncaları şu sozlerle ifade eder: ?Marksist veya Weberian sosyolojilerin formule ettikleri modelleri Osmanlı tarihine tatbik etme cabaları, bu tarih araştırmalarına muhakkak ki yeni ilginc istikametler ve konular getirmiştir. Fakat obur taraftan yapılan genellemeler bizi yanlış istikametlere de goturmektedir. Osmanlı tarihine ait sosyal ve ekonomik konular uzerinde şimdiye kadar esaslı araştırma yapılmadığı icin bu genellemelerin coğu, tarihî temelden yoksun hayalî teoriler olarak kalmaktadır. Obur taraftan sosyolojik kavramlar ve genellemeler bize tarihî problemleri belli formullerle cozduğumuz hissini vermektedir... Orijinal kaynakları incelemek icin gerekli vasıta ve bilgilere hakkı ile sahip olmadan, Osmanlı tarihinin buyuk problemlerini bir takım sosyolojik genellemelerle halledilmiş saymak, son donemde bir moda haline gelmiştir. Bizim disiplinimiz, zamansız ve mekÂnsız genellemeler yapmak değil, zaman ve mekÂn icinde olayları incelemektir.?
İnalcık, tarih metodolojisi, tarih yazıcılığı, kaynakları değerlendirme yontemleri, Annales okulu, bu okulun Osmanlı tarih araştırmalarına yaptığı etki ve katkıları şu yazılarında ele aldı: ?The Rise of Ottoman Historiography?, Historians of the Middle East, ed. P. Holt-B. Lewis, London, 1962, s. 152-167[1]; ?Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings?, Review, Journal of the Fernand Braudel Center, I (1978), s. 69-96; ?On the Social Structure of Ottoman Empire: Paradigms and Research?, From Empire to Republic, İstanbul: Isis Press, 1995, s. 17-60; ?Turkiye?de Modern Tarihciliğin Kurucuları?, XIII. Turk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, I, s. 85-166; ?Hermenotik, Oryantalizm, Turkoloji?, Doğu Batı, 20 (2002), s. 13-39.
Eserleri
Halil İnalcık?ın eserlerine bir butun olarak bakıldığında onun Osmanlı tarihinin hemen hemen butun donemleri uzerine araştırmalar yaptığı ve bu araştırmalarında muazzam bir konu ceşitliliği olduğu gorulur. İnalcık?ın eserleri temelde I) Siyasî Tarih II) Sosyal ve Ekonomik Tarih (kurumlar tarihi, devlet yapısı ve felsefesi, hukuk, ticaret, toplumsal tabakalar, uretim, vergi, burokrasi, demografik yapı, şehir tarihi v.b.) ve III) Sentez Eserleri (ki bu son grup da esas itibariyle Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihini aydınlatmaya donuk calışmaları kapsar) şeklinde gruplandırılabilir.
I) Siyasî Tarih ile İlgili Eserleri
İnalcık?ın Osmanlı siyasî tarihi ile ilgili araştırmalarının onemli bir bolumu kuruluş devri ve 15. yuzyılın temel problemleri hakkında olmakla birlikte Kırım tarihi ve Osmanlı-Avrupa ilişkileri uzerine de onemli araştırmalar yaptığı gorulur. İnalcık bu araştırmalarıyla, soz konusu donemlerin siyasî tarihine hem kronoloji ve mekÂn tespiti hem de hadiselerin altında yatan dinamiklerin anlaşılması bakımından onemli acılımlar getirdi.
İnalcık, kuruluş devri araştırmalarında Osmanlı Devleti?nin kokenine dair iki temel yaklaşımın (rivÂyetlerin hic bir tarihî esası olmayan masallardan ibaret olduğu ve onları bir tarafa bırakmak gerektiği- black holecular-, ikincisi bu rivÂyetleri gercek tarihî kaynaklar gibi tenkitsiz tekrarlayan goruş-İsmail Hakkı Uzuncarşılı-) dışında farklı bir yol izledi. O, kuruluş devrine ve ozellikle Osman Gazi?ye ait rivayetlerin 14. yuzyıl Osmanlı epik tarihciliğinin aktardığı gercek kronik malzeme ile Osmanlı tarihinin sonraki devirlerinde yazan tarihcilerce hanedanın meşrûiyeti ve idealleştirilmesi gayesiyle yapılan ilÂveler olmak uzere iki unsurdan meydana geldiğini gosterdi. Beylik devrinin epik tarihciliğinin verdiği malzemeyi, arşiv vesikalarında ortaya cıkan (ozellikle Osman donemine kadar giden vakfiyeler) kayıtların ışığı altında tenkid edip değerlendirdi, bununla da yetinmeyerek bu malzemenin doğruluğunu ya da yanlışlığını topografik araştırmalarla kontrol etti. İnalcık?ın bu istikamette yaptığı yerel seyahat ve araştırmalar, eski Osmanlı rivayetlerini ?masaldır? diye bir cırpıda bir tarafa atmak yerine dikkatli bir tenkid altında incelenmesi durumunda cok onemli tarihî gerceklere ulaşılabileceğini gosterdi (bkz: TDV İA?ne yazdığı ?Osman?, ?Orhan? ve ?I Murad? maddeleri)
Bunun yanında 15. yuzyıl sonlarında yapılmış olan kompilasyonlarda (Aşık Paşa-zade, Neşrî ve İdris-i Bitlisî tarihlerinde) gorulen meşrûiyet amacı ile yapılmış bir takım ideolojik ilavelerin de tarihî anlamlarının olduğunu, bu eklemelerin Osmanlı tarihinin ceşitli donemlerinde karşılaşılan tehditlere karşı reaksiyonları ve Osmanlı siyasî iddialarını ifade etiğini gosterdi (mesela Osman?ı Oğuz Han, Kayı?ya bağlama iddiası, sikke ve hutbe sahibi olduğu vb). Ote taraftan II. Murad ve Fatih devirlerinin siyasî gelişmelerini, ic siyasî krizlerini, bu krizlerin Osmanlı dış siyasetini nasıl etkilediğini derinliğine inceledi. Bu konular hakkında yazılan eserleri kaynaklar eşliğinde tenkid suzgecinden gecirmek suretiyle ve Batı?daki incelemeleri izleyerek, bilinmeyen bircok siyasî meseleyi aydınlattı ve yanlış bilgileri tashih etti.
İnalcık kuruluş devri ve 15. yuzyıla dair goruş ve tespitlerini; Fatih Devri Uzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: TTK, 1954; ?Mehmed the Conqueror and His Time?, Speculum, XXXV (1960), s. 408-427; ?The Emergence of the Ottomans?, The Cambridge History of Islam, 1, ed. P. M. Holt-Ann K. S. Lambton-B. Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 1970, s. 263-291; ?The Rise of the Ottoman Empire?, ibid., s. 293-323; ?The Conquest of Edirne (1361)?, Archivum Ottomanicum, 3 (1971), s. 185-210; ?Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conqueror?s Time?, Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes, 69 (1977), s. 55-71; ?Osman Gazi?s Siege of Nicea and the Battle of Bapheus?, The Ottoman Empire (1300-1389), ed. E. Zachariadou, Rethymnon: Crete University Press, 1993, s. 77-98[2]; ?Periods in Ottoman History?, Essays in Ottoman History, İstanbul: Eren, 1998, s. 15-28 gibi eserleri ve İslam Ansiklopedisi (İA) ile Encyclopaedia of Islam?ın ikinci baskısına (EI²
yazdığı ?Bayezid?, ?Murad II?, ?Mehmed II?, ?Djem? gibi ansiklopedi maddelerinde ortaya koydu. Ayrıca II. Murad devrine ait Varna Haclı seferi uzerine yazılmış, Osmanlı menakıbnÂmelerinin eski bir orneği olan ve John Hunyadi?nin Osmanlılara karşı seferleri hakkında mufassal ve otantik bilgiler veren, bir yazmayı oğrencisi Mevlûd Oğuz?la birlikte bilim dunyasına tanıttı ve daha sonra da yayınladı: GazavÂt-ı SultÂn MurÂd b. Mehemmed HÂn İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Uzerinde Anonim GazavÂtnÂme, Ankara: TTK, 1978.Babası Seyit Osman Nuri Bey?in Kırım?dan Turkiye?ye gocmuş bir Kırım Turk?u olması dolayısıyla, Kırım tarihine akademik kariyerinin ilk donemlerinden itibaren tabii bir ilgisi bulunan İnalcık, bu alandaki ilk araştırmasını 1944?de Kırım Hanlığı?nın Osmanlı tÂbiliğine girmesi uzerinde yaptı: ?Yeni Vesikalara Gore Kırım Hanlığı?nın Osmanlı TÂbiliğine Girmesi ve AhidnÂme Meselesi? Belleten, 30 (1944), s. 185-229. Daha sonraki donemlerde de Kırım tarihi uzerine araştırmalarını surdurdu. İslam Ansiklopedisi, Encyclopaedia of Islam (ikinci baskı) ve Turkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi?ne (TDV İA) Kırım hanlarının biyografilerini, kullandıkları unvanları ve Kırım Hanlığı?nın tarihini yazdı. Kırım?ın Osmanlı İmparatorluğu icindeki durumu, Rus Carlığı ile ilişkileri gibi konuları kapsayan onemli calışmalar yayınladı. Ansiklopedilere yazdığı maddeler dışında[3] şu eserleri zikredilebilir: ?The Khan and the Tribal Aristocracy: the Crimean Khanate under Sahib Giray I (1532-1551)?, Harvard Ukrainian Studies, X (1981), s. 445-456 [4]; ?Power Relationship Between Russia, Ottoman Empire and Crimean Khanate as Reflected in Titulature?, Passé Turco-Tatar, Présent Sovietique, Études offertes à Alexandre Bennigsen, ed. Ch. Lemercier-Quelquejay-G. Veinstein-S. E. Wimbush, Paris-Leuven: Peeters, 1986, s. 175-211; ?Struggle for East European Empire, 1400-1700: The Crimean Khanate, Ottomans and Rise the Russian Empire?, Turkish Yearbook of International Relations, XXI (1995), s. 1-16; ?Kırım Kadı Sicilleri Bulundu?, Belleten, LX/227 (1996), s. 165-190.
Osmanlı-Avrupa ilişkilerini konu alan siyasî tarih araştırmalarında ise butuncul bir bakışla (Batılı tarihcilerin neredeyse gormezden geldikleri) modern Avrupa?nın şekillenmesinde Osmanlı İmparatorluğu?nun kritik rolunu ortaya koyan ve bu iki dunyanın birbiri ile tarih boyunca hem kulturel hem de politik bakımdan etkileşim icinde bulunduklarını gosteren eserler verdi: ?The Turkish Impact on the Development of Modern Europe?, The Ottoman State and its Place in World History, ed. K. Karpat, Leiden: E. J. Brill, 1974, s. 51-58; ?Turkey and Europe: A Historical Perspective?, Perceptions, Journal of International Affairs, II/1 (1997), s. 76-92; ?Mutual Political and Cultural Influences Between Europe and the Ottomans?, Ottoman Civilization, ed. H. İnalcık-G. Renda, İstanbul: Ministry of Culture and Tourism, 2002, s. 1049-1089; Turkey and Europe in History, İstanbul: Eren, 2006.
II) Sosyal ve Ekonomik Tarih ile İlgili Eserleri
Yukarıda da belirtildiği uzere Halil İnalcık?ın ilgilendiği esas alan Osmanlı İmparatorluğu?nun sosyal ve ekonomik tarihidir. Bu bağlamda ozellikle toprak meselesi, hukuk, şehir hayatı, ticaret, kurumlar tarihi, burokrasi, devlet yapısı ve felsefesi, Osmanlı toplumunda alt tabakaların durumu, tabakalar arasındaki sosyo-ekonomik gerilim ve catışmaların kokenleri, demografik yapı, toplumsal değişim ve donuşumler vb. konuları kaynakların eşliğinde derinliğine araştırdı ve bu alanların her birinde Osmanlı tarihciliği acısından devrim sayılabilecek neticeler ortaya koydu. İnalcık?ın sosyal ve ekonomik tarih ile ilgili calışmaları a) Osmanlı Toprak Rejimi ve Timar Sistemi b) Osmanlı Hukuku c) Osmanlı Şehir Tarihi d) Osmanlı Ticaret Tarihi e) Cozulme ve Reform Donemlerinde Sosyal ve Ekonomik Değişim ve Donuşumler alt başlıkları altında toplanabilir.
a) Osmanlı Toprak Rejimi ve Timar Sistemi
1942?de savunduğu Tanzimat ve Bulgar Meselesi başlıklı doktora tezinde Dolmabahce Sarayı arşivinde II. Abdulhamid?in Bulgar meselesi hakkında toplattığı vesika kulliyatını (1840?41 Vidin isyanı ile ilgili belgeler) bulan İnalcık, Vidin valisinin ve mufettişlerinin gonderdiği raporlardan isyanın sebeplerinin altında, ağalarla Bulgar koylusu arasındaki toprak meselelerinin yattığını tespit etti ve incelediği donemde diğer bolgelerdeki huzursuzluk ve karışıklıkların da yine toprak meselelerinden kaynaklandığı gerceğinden hareketle Osmanlı tarihinin temel probleminin toprak meselesi ve buna bağlı sorunlar olduğunu ortaya koydu.
Akademik hayatının ilk donemlerinde Osmanlı toprak rejimi ve timar sisteminin cozuluşunun doğurduğu sorunlarla ilgilenen İnalcık daha sonraları bu cozuluşu anlamak icin, bu rejimin nasıl kurulduğunu, hangi geleneklerden etkilendiğini, ne turden ozgun nitelikleri ihtiva ettiğini derinliğine araştırmaya başladı. Bu bağlamda calışmalarını ozellikle tahrir defterleri ve kanûnnÂmeler uzerinde yoğunlaştırdı. Başbakanlık arşivinde FÂtih devri tahrir defterleri uzerindeki incelemeleri sırasında, II. Murad devrine ait 1432 tarihli Arnavutluk (Arvanid) sancağının timar defterini bulan İnalcık, hem Arnavutluk hem Osmanlı hem de Balkan tarihi icin buyuk ehemmiyeti haiz (Osmanlı arşivlerinde bulunan en eski tahrir icmÂl defteri) bu defteri, dil, kaligrafi, terim, adlar ve kavramlar acısından ciddi zorluklar taşımasına rağmen geniş bir giriş yazısıyla birlikte bilimsel standartlarda yayınladı: Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara: TTK, 1954. L. Fekete?nin neşriyatından (Segedin?e ait defter) sonra bu alandaki ilk calışma olması bakımından da onemli olan Arvanid defterinin neşriyle, Osmanlı toprak rejimi ve timar sistemi, Balkanlar?da Osmanlı yerleşmesinin niteliği ve Osmanlı timar-erleri durumuna gelmiş olan yerli Hıristiyan feodal aileler gibi konularda onemli bir araştırma zemini doğdu ve bu konularda bir takım yeni araştırma ve yayınlar yapıldı.
İnalcık, ?Stefan Duşan?dan Osmanlı İmperatorluğu?na: XV. Asırda Rumeli?de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri? (60. Doğum Yılı Munasebetiyle Fuad Koprulu Armağanı, İstanbul, 1953, s. 207-248) ve ?Ottoman Methods of Conquest? (Studia Islamica, II (1954), s. 104-129)[5] gibi araştırmalarıyla Osmanlıların Balkanlar?a yerleşim surecinde toprak rejimi ve timar sisteminin niteliğini belirledi ve Osmanlı oncesi feodal-askerî zumrenin Osmanlı timar sınıfı icinde devam ettiğini ortaya koydu. Osmanlıların Balkanlar?a yerleşmesi hakkındaki eski goruşleri temelinden değiştiren bu bulgular Balkan tarihcilerinin dikkatini cekmekte gecikmedi, ?Stefan Duşan?dan Osmanlı İmperatorluğu?na...? makalesi N. Filipović tarafından Sırpcaya tercume edildi.[6] Ote taraftan A. Vakalopoulos, yazdığı Yunan tarihinde İnalcık?ın bu yeni buluşlarına yer verdi. Bugun artık İnalcık?ın calışmaları sayesinde Osmanlıların Balkanlar?da kurdukları rejimin ve bu coğrafyaya yerleşme sureclerinin temel nitelikleri acık bir şekilde bilinmektedir.
İnalcık, hem 15. yuzyıl tahrir defterleri hem de Osmanlı hukukunun farklı kaynakları uzerine yaptığı araştırmalarla daha doktora tezi bağlamında tespit ettiği toprak meselelerinin ve buna bağlı vergi sisteminin kokenlerine indi. Boylece Osmanlı zirÂî rejimi acısından cok onemli bir husus olan raiyyet rusûmunun menşei ve mahiyeti hakkında cok yeni fikirler ortaya attı. Cift resmi ve başka ilgili vergilerin koylu sınıfının statusunu belirleyen bir sistem olduğu ortaya cıkaran İnalcık, bu mesele hakkındaki goruşlerini ?Osmanlılarda Raiyyet Rusumu? (Belleten, 23 (1959), s. 575-610) makalesinde etraflıca izah etti: Elinde ailesini gecindirebilecek bir cift toprağın (50-150 donum) sahibi bir koylunun, tam cift resmine tÂbi olduğunu, onun yarısı kadar toprağa sahip olanların ikinci sınıfı teşkil ettiğini, toprağı yarım ciftlikten az ailelerin ve hic toprağı olmayan bekÂr koylulerin ise bu sistemde koylu sınıfının aşağı kademelerini teşkil ettiğini, koylu sınıfının bu esasa gore gruplara ayrıldığını ve vergilerin buna gore tayin edildiğini, toprak ile beraber ailenin bu sistemde kombine bir uretim unitesi olduğunu (cift-hane) gosterdi.
Sonraki araştırmalarında cift-hane sisteminin sadece Osmanlı toprak rejiminin değil Osmanlılardan once kuru tarıma bağlı tarım ekonomisinin ve koylu sosyetesinin de temel muessesesi olduğunu ve imparatorluk idarelerinin gelir kaynaklarını kontrol altına almak icin Roma İmparatorluğu?ndan beri butun Akdeniz bolgesinde boyle bir rejimin uygulandığını, Osmanlıların da pek az değişiklikle bu rejimi Balkanlar?da ve Anadolu?da devam ettirdiklerini tespit etti. Bu tespitler sadece Osmanlı doneminin değil, kaynakların yetersiz olduğu Osmanlı oncesi (Roma, Bizans ve Selcuklu) donemin sosyal ve ekonomik yapısının gun ışığına cıkarılması bakımından buyuk onemi haizdir. 1990?da ?Koy Koylu ve İmparatorluk? (V. Milletlerarası Turkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Ankara: TTK, s. 1-11) makalesinde konuya daha geniş acıdan bakıp, duzenin tarihsel derinliğine ve bolgede Osmanlı?da da gorulen uretim tarzının niteliğine berraklık getirerek Osmanlı?da mîrî toprak rejimi ilgili bazı kilit kavramların anlaşılmasına ve yanlış yorumların duzeltilmesine imkÂn sağladı.
İnalcık?ın Osmanlı toprak duzeni ve timar sistemi uzerine yukarıda zikredilenlerin ve ansiklopedilere yazdığı ?BennÂk?, ?Cift-Resmi?, ?Ciftlik?, ?Timar? gibi maddelerin dışında başlıca araştırmaları şunlardır: ?Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişÃ‚fı Devrinde Turkiye?nin İktisadî Vaziyeti Uzerine Bir Tetkik Munasebetiyle?, Belleten, XV (1951) s. 629-690; ?Timariotes Chrétiens en Albanie au XV siècle d?après un registre de Timar Ottoman?, Mitteilungen des Osterreichischen Staatsarchivs, IV (1952), s. 118-138; ?Land Problems in Turkish History?, The Muslim World, 45 (1955), s. 221-228; ?İslÂm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkulu ve Osmanlı Devirlerindeki Şekillerile Mukayesesi?, İslÂmî İlimler Dergisi, I/1 (1959), s. 29-56; ?Osmanlı Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu?, Turk Kulturu, III/34 (1965), s. 758-765; ?Rice Cultivation and celtukci re˓Ây System in the Ottoman Empire?, Turcica, XIV (1982), s. 69-141; ?Islamization of Ottoman Laws on Land and Land Taxation?, Festgabe an Joef Matuz: Osmanistik-Tukologie-Diplomatie, ed. C. Fragner-K. Schwarz, Berlin: K. Schwarz Verlag, 1992, s. 100-116; ?The Cift-HÂne System and Peasant Taxation?, From Empire to Republic, İstanbul: Isis Press, 1995, s. 61-72.
b) Osmanlı Hukuku
Halil İnalcık, Osmanlı sosyal ve ekonomik meselelerinin hicbirinin dayandığı hukukî temellerinden soyutlanarak incelenemeyeceğinden hareketle, akademik hayatının daha ilk donemlerinden itibaren Osmanlı hukuku uzerinde araştırmalar yaptı. Şuphesiz onun bu sahaya yonelmesinde hukuk tarihcisi Prof. Sadri Maksudi Arsal?ın da etkisini kaydetmek gerekir (Lise yıllarında Prof. Arsal?ın Turk Hukuk Tarihi uzerine yazdığı eserlerin eski harfle yazılmış musveddelerini temize ceken İnalcık, bu vesile ile hukuk meseleleriyle erken donemlerden itibaren ilgilendi). Onun hukuk alanındaki ilk buyuk calışması Dr. Robert Anhegger ile birlikte yayınladığı KanûnnÂme-i SultÂnî ber Mûceb-i Orf-i Osmanî: II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait YasaknÂme ve KanûnnÂmeler?dir (Ankara: TTK, 1956). FÂtih ve II. Bayezid donemlerine ait ferman şeklinde kanunları (gumruk, vergi tahsili, yasaknÂmeler gibi orfî, yani şeriat dışında kalan meselelerde Sultana mahsus hususlara ait kanunları) ihtiva eden bu yayın, ozellikle klasik donem Osmanlı hukuk sistemini araştıranlar icin vazgecilmez bir kaynaktır.
1960?lara doğru Osmanlı hukuku uzerindeki araştırmalarına devam eden İnalcık, 1958?de ?Osmanlı Hukukuna Giriş, Orfî- Sultanî Hukuk ve Fatih?in Kanûnları?nı (Siyasal Bilgiler Fakultesi Dergisi, 13 (1958), s. 102-126), 1965?te de ?AdÂletnÂmeler? (Turk Tarih Belgeleri Dergisi, 11 (1965), s. 49-145) isimli hacimli makalesini yayınladı. ?Osmanlı Hukuku?na Giriş?te Turklerde kanun koyma geleneğini, Osmanlı Devleti?nde hukukî yapının temel dinamiklerini, devletin neşvunema bulduğu şartları ve dayandığı geleneği ele alıp, Osmanlı Devleti?ni bir imparatorluğa donuşturen FÂtih?in, bu geleneğe dayanarak koyduğu kanunları titiz bir şekilde inceledi ve Osmanlı hukukunun ozgun niteliğini sarahatle tarif ve tespit etti. ?AdÂletnÂmeler?de ise Mezopotamya ve İran devlet geleneğinde adÂletin ne denli onemli bir mefhum olduğunu ve bu mefhum temelinde formule edilen ?adÂlet dairesi?nin Ortadoğu devlet felsefesinde ve Osmanlı hukuk sistemindeki yerini gosterdi. KanûnnÂme-i OsmÂnî?nin menşei ve klasik donemde uygulanışından sonra, ceşitli bidatlerin ortaya cıkarak sistemde yol actığı dejenerasyonu, şikÂyet konularını (bunların coğu, gittikce etkisini artıran merkezî idarenin taşra temsilcilerinin suiistimalleri hakkındadır) ve devletin bunlara karşı aldığı tedbirleri inceledi.
Osmanlı hukuku ile ilgili bir diğer onemli calışması ?Suleiman the Lawgiver and Ottoman Law? (Archivum Ottomanicum, I (1969), s. 105-138) başlıklı makalesidir. Burada oncelikle kanun fikri ve Turk devlet geleneğinde bunun yansımaları uzerinde duran İnalcık, devamla Sultan Suleyman?ın koyduğu kanunları uc kategoride (her bir sancak icin cıkarılan kanûnnÂmeler, spesifik konuları ihtiva eden hukumler ve genel nitelikteki kanûnnÂmeler) analiz etti. Suleyman?ın kanûnnÂmeleri ile Fatih?in kanûnnÂmelerini mukayese edip aralarındaki benzerlik ve farklıları gosterdi. Ayrıca 16. yuzyılda Osmanlı hukuk sistemindeki evrimin genel bir cercevesini cıkardı.
Yine Osmanlı hukuk ile ilgili olarak ?The Rûznamče Registers of the Kadıasker of Rumeli as Preserved in the Istanbul Muftuluk Archives? (Turcica, XX (1988), s. 252-275)[7] makalesinde ilmiyye sınıfını, kadıların eğitim ve gorev almalarına ilişkin temel prensipleri, zaman icinde ortaya cıkan problemleri, ilmiyye sınıfının ust ve alt tabakaları arasında meydana gelen catışmaları etraflıca inceledi. Bu yayınların dışında ozellikle Osmanlı hukukunun temel yapısı ve kavramlarını tanımladığı ansiklopedi maddeleri zikredilmelidir: ?Djizya?, EI², II (1963), s. 563-566; ?Orf?, İA, IX (1964), s. 671-683; ?Kānūn?, EI², IV (1975), s. 556-562; ?Kānūnnāme?, EI², IV (1975), s. 562-566; ?Mahkama?, EI², VI (1986), s. 3-5; ?AdÂletnÂme?, TDV İA, I (1988), s. 346-347.
c) Osmanlı Şehir Tarihi
Halil İnalcık?ın, Osmanlı İmparatorluğu?nun sosyal ve ekonomik tarihi bağlamında araştırmalar yaptığı bir diğer alan Osmanlı şehir tarihidir. Ozellikle 1950?lerde Bursa kadı sicilleri uzerinde yaptığı araştırmalar (Bursa kadı sicillerine ait 300?den fazla belgeyi neşretmiştir) İnalcık?ı Osmanlı ticaret ve sanayii ile kadıların durumu gibi konuların yanında Osmanlı şehri uzerinde araştırmalara sevk etti. Yaptığı araştırmalarla, şehirlerin gelişimi, kurumları, fizikî yapılarının egemen oğeleri, şehirlilerin yaşayış bicimleri, imar faaliyetleri, vakıflar, mulk sahipleri, nufus yapısı, şehir toplumunun kulturu gibi cok boyutlu konulara ışık tuttu ve ayrıca Osmanlı şehir tarihi araştırmalarının yaygınlık kazanması icin kendi araştırmaları yanında, bu konudaki calışmaları teşvik edip doktora tezleri yonetti.
İnalcık?ın Osmanlı şehir tarihi ile ilgili başlıca araştırmaları şunlardır; ?Bursa and the Commerce of Levant?, Journal of Economic History of Orient, 3 (1960), s. 131-147; ?The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror?, Cultura Turcica IV, (1967)[8]; ?The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and Byzantine Buildings of the City?, Dumbarton Oaks Papers, 23-25 (1970), s. 231-249; ?The Foundations of the Ottoman Economic-Social System in Cities?, La Ville Balkanique, Sofia, 1970, s. 17-24; ?Ottoman Galata 1453-1553?, Premiere Rencontre Internationale sur l?empire Ottoman et la Turquie Moderne, ed. E. Eldem, İstanbul: l?Institut Francais d?Etudes Anatoliennes, 1991, s. 17-105, ?Istanbul: An Islamic City?, Journal of Islamic Studies, I (1990), s. 1-23[9]; ?Erzurum?, İA, IV (1948), s. 345-357; ?Bursa?, EI², I (1960), s. 1333-1336; ?İstanbul?, EI², IV (1973), s. 224-248.
d) Osmanlı Ticaret Tarihi
Prof. İnalcık?ın sosyal ve ekonomik tarih cercevesinde derin araştırmalar yaptığı bir başka alan Osmanlı ticaret tarihidir. ?The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy? (Studies in the Economic History of the Middle East, ed. M. A. Cook, London, 1970, s. 207-218) ve ?Capital Formation in the Ottoman Empire? (Journal of Economic History, XXIX/1 (1969), s. 97-100) gibi calışmalarında Osmanlı toplumunda ticaret kavramı ve ticarî duşunce uzerinde durdu. Osmanlı ticaretinin boyutlarını, buyuk tuccar diye nitelenebilecek tacir gruplarının hukukî statulerini, ticarî sermayenin yapısını inceledi ve bu gelişmelerin dunya ticaret tarihi acısından, Batı toplumlarındaki gelişmelerle mukayesesini yaptı.
Yine ?Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolu? (ODTU Gelişme Dergisi, Ozel Sayı II (1979-1980), s. 1-65) adlı kapsamlı makalesi ile Osmanlı ekonomisinin hububattan sonraki en onemli uretim sektoru olan pamuk sanayii, uretim ve ticaretindeki gelişmelerin niteliğini ve 17. Yuzyıldan itibaren Hindistan?dan, 19. yuzyılda da İngiltere?den yapılan pamuklu ithalatının Osmanlı ekonomisi nasıl etkilediğini gosterdi. Karadeniz ticareti uzerinde ise Kefe Gumruk Defteri?ni yayınladı: The History of the Black Sea Trade: the Register of Customs of Caffa, Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Ayrıca, ?İmtiyazat? (EI², III (1971), s. 1179-1189) maddesinde ticaret faaliyetlerinin uluslararası hukukî niteliğini ortaya koydu. Osmanlılarda daha sonra kapitulasyonlar diye anılacak ayrıcalıkların, hukukî menşelerini acıklığa kavuşturdu. Bunun yanında, ?Harir? (EI², III (1969), s. 211-218) maddesinde, Osmanlı ticaret tarihinde onemli yer tutan ipek sanayii ve ticaretine ilişkin cok değerli bilgiler sundu.
e) Cozulme ve Reform Donemlerinde Sosyo-ekonomik Değişim ve Donuşumler
Halil İnalcık?ın Osmanlı İmparatorluğu?nun kuruluş ve klasik donemleri yanında cozulme ve reform donemlerinin sosyal ve ekonomik tarihine dair onemli araştırmaları soz konusudur. ?The Ottoman Decline and Its Effects upon the Reaya? (Aspects of the Balkans, Continuity and Change, ed. H. Birnbaum ve S. Vryonis Jr., The Hauge, 1972, s. 338-354) makalesinde klasik Osmanlı rejimin hangi faktorlerin etkisi altında cozulmeye yuz tuttuğunu, Osmanlı yonetici sınıfı ile reaya arasındaki ilişkiyi teorik duzeyde belirleyen kanunların nasıl ve hangi yollarla aşıldığını, vergi toplama sırasında reayanın ne surette istismar edildiğini, merkezî yonetimin bu gelişmeleri bertaraf etmek icin ne tur tedbirler aldığını daha onceki araştırmalarından elde ettiği bulgular cercevesinde analiz etti.
?Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700? (Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337) başlıklı calışmasında 16. yuzyılın sonları ve 17-18. yuzyıllarda Osmanlı sosyo-ekonomik ve siyasî yapısını derinden etkileyen değişimler uzerinde durup, bu değişimlerin sebepleri hakkında hem cağdaş Osmanlı burokratlarının teşhislerini hem de konu ile ilgilenen tarihcilerin değerlendirmelerini inceledi. Bu makalede, Orta-Avrupa?nın savaş meydanlarına gonderilmek uzere ateşli silahlarla donatılmış asker ihtiyacının ve toprağı işleyen koylulerin asker yazılmak icin topraklarını terk etmeleriyle ortaya cıkan uretim duşuşu ve sosyal duzensizliklerin Osmanlı İmparatorluğu?nu yeni bir doneme goturen faktorler olduğunu gosterdi. Hemen ardından Batı?dan gelen ucuz gumuşun Osmanlı para sistemini nasıl etkilediğini ve butun bunların Osmanlı İmparatorluğu?nun malî ve askerî sistemlerinde ne tur değişikliklere yol actığını gosterdi.
?The Emergence of Big Farms, Ciftliks: State, Landlords and Tenants?, (Contributions à I?histoire économique et sociale de I?Empire otaman, Collection Turcica, III, Leuven: Peeters, 1984, s. 105-126) başlıklı araştırmasında Osmanlı toprak rejiminde meydana gelen değişimi, buyuk ciftliklerin ortaya cıkış surecini ve bu surecte rol oynayan faktorleri inceledi. ?Tanzimat?ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri? (Belleten, XXVII (1964), s. 624-690) makalesinde 1839?da ilan edilen GulhÂne Hatt-ı HumÂyûn?unun Osmanlı İmparatorluğu?nda yol actığı geniş caplı hareketler, imparatorluğun sosyal yapısında meydana getirdiği derin sarsıntılar uzerinde durdu.
İnalcık?ın sosyal ve ekonomik tarih icinde değerlendirilebilecek, fakat Osmanlı diplomatiğini, Osmanlı terim ve deyimlerini de ilgilendiren ve bu yonuyle Osmanlı tarihcilerine ozgu teknik bilgiler olarak da kabul edilebilecek konular hakkında araştırmalar da yaptı. Bunların başında ?Introduction to Ottoman Metrology? (Turcica, XV (1983), s. 311-334)[10] gelmektedir. Osmanlı ekonomisi ve ticareti uzerine yapılacak araştırmalar icin vazgecilmez bir kılavuz olan bu makalede, Osmanlı doneminde ekonomik ve ticarî munasebetlerde kullanılan ağırlık, uzunluk ve hacim olculerinin belli başlı birimlerinin bugunku sistemlere mutekabiliyetini ve farklı mekÂn ve zamanlarda kullanılan birimlerin birbirlerine karşı durumlarını tespit etti. ?Yuk (Himl) in Ottoman Silk Trade, Mining and Agriculture? (Turcica, XVI (1984), 131-156)[11] yazısı da bu meyanda zikredilmelidir.
III) Sentez Eserleri
Halil İnalcık, yukarıda yeri geldikce temas edilen ?uzun donem? (longue durée) perspektifinden hadiseleri ve olguları inceleyen makalelerinin dışında, Osmanlı tarihinin siyasî, sosyal, ekonomik, kulturel ve askerî alanlarını bir butun olarak ele aldığı eserler verdi. Bunlardan ilki bugun artık dunya universitelerinde temel bir referans kitabı olarak kabul edilen The Ottoman Empire: the Classical Age, 1300-1600, (London: Weidenfeld and Nicolson, 1973)[12] adlı kitabıdır. İnalcık, bu eserinde geniş bir perspektiften klasik donem olarak adlandırdığı 1300-1600 yıllarının siyasî tarihini verdikten sonra Osmanlı?da devlet kavramını, saray teşkilatını, hukuk yapısını, merkez ve taşra yonetiminin niteliğini, ekonomik ve toplumsal yaşam ile din ve kulturun dayandığı temelleri berrak bir şekilde acıkladı. Hem bu niteliği hem de kitabın sonundaki ekler (Osmanlı Hanedanı Soyağacı, Osmanlı Tarihi Kronolojisi (1261-1924), Sozluk ve Osmanlı?da kullanılan Ağırlık ve Olculer) bu eseri yalnızca Osmanlı tarihine ilgi duyanlar icin değil profesyonel tarihciler icin de vazgecilmez kılmıştır. Bu genel sentez eseri İngilizcede dort kez basılmış, altı Balkan diline ve Arapcaya cevrilmiştir. Bu eser sayesinde bu bolgeler Osmanlı donemi tarihlerini yeni baştan gozden gecirme imkanı bulmuşlardır.
İnalcık?ın bu bağlamda bir diğer eseri uzun yıllara dayanan bilimsel bir projesinin meyvesi olan An Economic and Social History of the Ottoman Empire (Cambridge University Press: 1994) isimli calışmasıdır. İnalcık, ozellikle Barkan?ın actığı yoldan ilerleyen tarihcilerin arşivleri kullanmak suretiyle Osmanlı tarihinin sosyal, ekonomik, demografik yapısına, toplum hayatına dair vucuda getirdikleri muazzam araştırma ve kaynak neşri kulliyatının Osmanlı araştırmalarını hangi noktaya eriştirdiğini, bu kulliyatla nelerin bilindiğini ve hangi alanların boşlukta kaldığını tespit amacıyla bir sentez eserin yazılması projesini geliştirdi. 1980?lerde başlayan bu projede 1300-1600 yıllarının yazımını İnalcık, sonraki donemleri ise S. Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert ustlendi. Bu projenin bir neticesi olarak 1994?te yayınlanan An Economic and Social History of the Ottoman Empire?da[13] İnalcık, klasik donem Osmanlı İmparatorluğu?nun ekonomik ve sosyal dinamiklerini bir butunluk icinde ele alarak nufus hareketleri ve imparatorluğa etkileri, klasik donem Osmanlı ekonomik zihniyeti, devlet gelirleri ve harcamaları, toprak rejimi, koylunun durumu, cift-hane sistemi, yerleşimler ve ticaret (İstanbul?un iaşesi, uluslararası ticaret, kapitulasyonlar, gumruk rejimleri, Bursa ve ipek ticareti ve imparatorluğun muhtelif coğrafyalarındaki ticarî faaliyetler, Osmanlı-Portekiz mucadelesi, Osmanlı-İngiliz ve Osmanlı-Hollanda ticarî ilişkileri) gibi konuları inceledi. Eser buyuk ilgi gormuş, iki yıl sonra iki cilt halinde yeniden basılmıştır. Arapca ve Yunancaya tercume edilmiştir.
Başlıca Kitapları
· Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara: TTK, 1943.
· Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara: TTK, 1954.
· Fatih Devri Uzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: TTK, 1954.
· KanûnnÂme-i SultÂnî ber Mûceb-i Orf-i Osmanî: II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait YasaknÂme ve KanûnnÂmeler, Ankara: TTK, 1956 (R. Anhegger ile birlikte).
· The Ottoman Empire: the Classical Age, 1300-1600, London: Weidenfeld and Nicholson, 1973.
· GazavÂt-ı SultÂn MurÂd b. Mehemmed HÂn İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Uzerinde Anonim GazavÂtnÂme, Ankara: TTK, 1978 (M. Oğuz ile birlikte).
· Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesota: American Research Institute, 1978 (R. Murphey ile birlikte).
· The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London: Variorum Reprints, 1978.
· Turkiye?nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi / Social and Economic History of Turkey (1071-1920), Ankara: Meteksan, 1980 (editor, O. Okyar ile birlikte).
· Studies in Ottoman Social and Economic History, London: Variorum Reprints, 1985.
· Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uzerinde Arşiv Calışmaları, İncelemeler, İstanbul: Eren, 1993.
· The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington: Indiana University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series Volume 9, 1993.
· The History of the Black Sea Trade: the Register of Customs of Caffa. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
· Suleyman the Second and his Time, İstanbul: Isis Press, 1994 (editor, C. Kafadar ile birlikte).
· An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge: Cambridge University Press, 1994 (1300-1600 arasını Halil İnalcık yazdı, editor, D. Quataert ile birlikte).
· From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History, İstanbul: Eren, 1995.
· Essays in Ottoman History, İstanbul: Eren, 1998.
· Osmanlı, 12 Cilt, İstanbul: Yeni Turkiye Yayınları, 1999 (editor, N. Goyunc, E. İhsanoğlu, Y. Halacoğlu ile birlikte).
· Osmanlı?da Devlet, Hukuk, AdÂlet, İstanbul: Eren, 2000.
· ŞÃ‚ir ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Uzerinde Bir İnceleme, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2003.
· Osmanlı Uygarlığı, 2 Cilt, İstanbul: Kultur Bakanlığı, 2004 (editor, Gunsel Renda ile birlikte; İngilizcesi, Ottoman Civilization)
· Doğu Batı Makaleler I, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2005.
· Tanzimat / Değişim Surecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ankara: Phoenix Yayınları, 2006 (editor, M. Seyitdanlıoğlu ile birlikte).
· Turkey and Europe in History, İstanbul: Eren, 2006.
· Ataturk ve Demokratik Turkiye, İstanbul: K&
