Sınırları kapayıp, vatandaşları eve kapatmadan once, pek cok dunya lideri dunyayı kasıp kavuran virusleri hafife alıyor. Bulaşıcı hastalıklar alanında calışanlar, boyle bir salgının olacağından haberdar olabiliyorlar. Milyonlarca insanı oldurebilecek bir olayı duşunduğumuz zaman salgınlar, en buyuk risktir. Olu sayısı bakımından da salgın, gecmişteki buyuk savaşlarla yarışabilir. Ekonomi durur. İnsanlığa maliyeti inanılmaz boyutta olur ve ortaya cıkacak sorunlardan hicbir ulke kacamaz.
Doğada bilmediğimiz yaklaşık 1,5 milyon virus var. Şu an bunlardan herhangi biri insanlığa geciyor olabilir. Bir virus hayvandan insana geciyorsa buna zoonotik virus denir. Yıllardır bu tur virusler gitgide daha cok salgına sebep oluyor. Epey olumcul olanlar var ama cok daha olumcul ve bulaşıcı viruslerin olduğu tahmin ediliyor. Bunlar icin ne ilacımız ne de aşımız var. Asıl risk onlar.
2002 ’de Sars Virusu ile de aynı şey oldu. Tum dunyaya yayılıp, yuzlerce kişiyi olduren yeni Tip 1 Corona Virusu. 2012’de Mers virusu ile de aynısı yaşandı. O da yuzlerce kişiyi olduren yeni Tip 1 Korona virusuydu. Bu salgınlar tum dunyayı kısa bir sureliğine ayağa kaldırdı. Ama uzmanların endişesi dinmedi. Sars, Mers gibi hastalıklar konu olunca hazırlıksız yakalanma riskimiz var. Peki onca virusun icinden neden bu 100 yıldan fazladır gormediğimiz bir salgına sebep oldu? Peki ya boyle bir salgın nasıl sona erer?
Virusler dunyadaki ilk canlılardandır ama bizim gibi hayatta değiller. Uremek icin canlı hucreleri ele gecirmeleri gerekir. Tek amacları da yok olmayıp kendilerini kopyalamak. Bu virusun resmi adı Sars-cov-2. Covid 19 ’sa sebep olduğu hastalığın adı. Anlamı 2019 Korona Virus Hastalığıdır. Corona tac demektir. Virusun adı taca benzeyen dikenlerinden gelir. Hapşırık, oksuruk, konuştuğumuzda cıkan damlacıklarla yayılır ve gozumuzden burnumuzdan ve ağzımızdan bize bulaşabilir. Ayrıca virus pek cok yuzeyde saatlerce hayatta kalabilir. İnsanlarda bunlara elini surup yuzlerine dokunarak kendilerine bulaştırabilir. Ortalama bir insanın saatte 20 defa yaptığı bir şeyle yani. Vucuda girince bu dikenler anahtar gorevi gorur ve insan hucrelerinin dışında bulunan proteinlere kenetlenirler.
Virus iceri girdiği zaman, hucreye kendisini uretme talimatları verir. Potansiyel olarak daha fazla hucreyi ele gecirir. Bu da ateş, oksuruk halsizlik gibi belirtiler doğurur. Hep bununla kalmaz. Araştırmalar devam ediyor. Size bulaşmış olsa da hicbir belirti gostermeden hastalığı yayabilirsiniz veya grip olduğunuzu sanabilirsiniz. Bu koronavirusu aldatıcı yapan da budur. En buyuk hastalıkların genel sebebi HIV gibi sessiz ve yavaş İlerleyen virusler ve cok hızlı ilerleyip oksuruk ateş gibi semptomlar sebebiyle başka hastalıklarla karıştırılan viruslerdir. Koronaviruslu biri normal hayatına devam edince birkac insana daha bulaştırabilir. Bunların her biri de farklı insanlara bulaştırır ve boyle devam eder. Bu yuzden vakaların sayısı misliyle artmaktadır. Birkac gunde oran iki katına cıkar. Bu insanların buyuk bir bolumu de ağır akciğer enfeksiyonu oluşur ve belirli insan grupları daha buyuk risk altındadır. Amerika Birleşik Devletleri orneğinde hastaneye kaldırılanların ¾ ’unde en azından bir kronik rahatsızlık vardır. Akciğer hastalığı, kalp hastalığı ve şeker hastalığı gibi. Değerler ulkeden ulkeye değişir. Yaşlandıkca olum tehlikesi artmaktadır. Bilim insanlarının tam olarak anlamadığı bir sebepten oturu erkekler daha buyuk risk altında. Biyolojik bir faktorden oturu de olabilir, sigara icen oranının fazlalığından da veya bazı calışmaların gosterdiği uzere erkeklerin daha az el yıkamasından da…
Bu virus insanlara bulaştığı bilinen, icinde 7 koronavirus bulunan familyanın en yeni uyesi. Artık O da unlu. Tıpkı MERS ve SARS gibi. Onlarda pek cok insan oldurmuştu. Ama bu dordu aslında daha başarılı virusler. Nezle vakaların ucte birinin sebebidirler. Cunku virusler taşıyıcılarını cok hasta etmezse daha rahat yayılabilir. Yarasalara bakalım. Viruslerin onlara bir zararı olmadığı icin virusle doludurlar.
Ama insanlara bulaşınca yeni bir tur viruse donuşebilirler. Bilim insanları 2002’de SARS ’ta bunun yaşandığına inanıyor. Bu koronavirus gibi SARS ’da Cin ’deki bir hayvan pazarından cıktı. Yeni bir Zoonotik virus olduğu icin ne tedavisi ne de aşısı vardı. Ama SARS bu koronavirus kadar tehlikeli değildi. Sadece belirtisi olanlar bulaştırabiliyordu. Boylece hasta olanları karantinaya alarak hastalığı kontrol etmek daha kolaydı. SARS cok daha olumculdur yani virusun yayılması cok daha zordu.
Sars gibi bir hastalık bulaştığı insanların %10 ’unu oldurur. Hastalığı atlatanlar da bağışıklık kazanır. Tekrar hasta olmazlar. Sonunda virus sadece bağışıklığı olan insanları bulaşabilir. Sonuc olarak sars 29 ulkede 8000 insana bulaştı. 774 ’u oldu. O zamandan beri Ecohealth Alliance grubu, Cin’in guneyindeki mağaralara gelip, yarasa yakalıyor, virus taraması yapıyor. İnsanlara en rahat bulaşabilecek olanları kayıt altına alıyor. Virusu bulduklarında bilgilendirme yapılıyor ve Cin hukumeti gelip insanların bu viruse maruz kalma riskini azaltmaya calışılıyor. Şu ana kadar bir suru virus bulundu yuzlerce koronaviruste dahil. İnsan viruslerine benzerliğine gore yuksek ya da duşuk riskli olan olarak kategorize ediyorlar. Birkac sene once yarasa koronavirusu RaTG13 diye bir virus keşfettiler. Duşuk riskli olarak kategorize edildi. Bilim insanları kovid-19 un Genom dizilmesine yaptığında %90 6’sının bu yarasa virusu ile birebir aynı olduğunu keşfettiler. Bilim insanları bu yarasa virusunun insanları bulaşabilen bir viruse evirildiğine inanıyor. O sırada SARS ’la bağlantılı virusler bulmaya calışılıyordu. Covid19 pek SARS ’a benzemiyordu. İnsanlara bulaşabileceği duşunulmedi. Acık bir tehlike olarak gorunmedi. Bir virusun nasıl evirileceğini kesin olarak tahmin etmek imkansızdır. Yarasa da mutasyona uğramış olabileceğine inanılıyor. Bize gecmeden once farklı bir turede gecmiş olabilir. Karıncayiyen, yılan gibi. Balık da olabilir. 100 sene once boyle bir tesaduf Kansas ’taki bir ciftlikte gercekleşti. Uzmanlar hala emin değil ama 1918’de ki grip pandemisi, grip olan bir kuşla, grip olan bir insanın aynı domuzla etkileşimi ile cıkmış. Kuştaki grip insanları ulaşamıyordu. İnsandaki Grip de kuşlara ama domuzun bir hucresinde bu 2 virus birleşti ve yine bir zoonotik virus cıktı H1N1. Bu yeni virus insanlara rahatlık da bulaşabiliyordu.
Bir hastalığın pandemi olabilmesi ve dunyaya birkac ayda yayılıp milyonlarca olume sebep olması icin bulaşıcılık ve olumculluk arasında olağanustu bir denge kurulması gerekmektedir. Mevsimsel insan gribi ve kuş gribi 1918 ’ler de bileşmiş ve havada dolaşıyordu. Yani virus havada asılı kalıyor ve İcine ceken herkese bulaşıyordu. Dunyadaki her 3 insandan birine ulaştığı tahmin ediliyor. Bulaştığı insanlarında %3-20 arasını oldurmuş. O zamanların tıbbi kayıtları yeterli değilmiş. Fakat bu cicek hastalığının yanında hicbir şey. Bulaştığı insanların %30 ’unu oldurdu. Ayrıca daha bulaşıcıydı. Bu virus binlerce yıl insanlara korku saldı. Sadece 20 ’nci yuzyılda yuz milyon insanı oldurdu. Bir de Ebola var. Daha da olumculu. Fakat cok daha az insan oldurdu. Cunku o kadar olumcul ki, virusu kapanlar cok rahatsızlanıp evde kaldıklarından dolayı başkalarına bulaştıramıyorve bircoğu hayatını kaybediyor. Viruslerin beklenmeyen bir ozelliği de, cok belirtileri olan cok olumcul olan bir virusun pandemiye donuşmemesi. Donuşemiyor. Ebola ’dan cok daha az olumcul olan kızamık gibi bir hastalık senede milyonlarca insan olduruyordu. Peki gunumuz salgını nerede? Daha belli değil ama uzmanlar kızamıktan daha olumcul, ama daha az bulaşıcı olması yonunde olduğunu belirtiyorlar. Ebola ’dan cok daha az olumcul ve cicek hastalığına yaklaşamıyor bile. 1918 gribinin duşuk tahminlerine yakın. Yani buna da şukur. Fakat dengesi yıkıcı olacak seviyede. Fakat tarihin tekerrur etmesi şart değil. Salgına son verebiliriz. Daha once de yaptık. Yirminci yuzyılda antibiyotiği keşfettik Hıyarcıklı Veba ve diğer bakteriyel hastalıkların olumculluğu oldukca azaldı. Fakat antibiyotik bu koronaviruse daha doğrusu hicbir viruse etki etmiyor. HIV gibi bazı viruslere karşı ilaclarımız var. Artık cok daha az bulaşıcı ve olumcul. Viruse karşı guvenli ilacların geliştirilmesi cok zordur. Bir virusu yenmenin en iyi yontemi, bağışıklık kazanmaktır. Bir virus populasyona yayıldığı zaman, hastalananların bazıları olur ama diğerleri atlatır. Bağışıklık sistemleri virus tanımayı ve ona karşı koymayı oğrenmiştir. Bu yeterince insanda olduğu zaman biri sut yayılması cok daha zorlaşır. Buna suru bağışıklığı enfeksiyon hızı yavaşlar. Viruste biter. Fakat Covid-19 ’da, dunya toplumsal bağışıklığın doğal gelişimini beklerse milyonlarca insan olur. Diğer koronaviruslere karşı da omur boyu bağışıklık oluşmuyor. Covid-19 ’un durumunu daha bilmiyoruz. Yani bir aşı bulmamız daha da buyuk onem taşıyor. Yeterince insan aşılanırsa toplumsal bağışıklığa giden guvenli hayat kurtaran bir kestirme olur. İlk aşı, cicekle mucadele icin yapılmıştı. 1980 yılında kuresel bir aşılama seferberliği sayesinde cicek insanlık tarihinde dunyada yok edilen ilk virus oldu. Bu hastalıklarda artık eskisi kadar cok olume sebep olmuyor ama aşı geliştirmek cok zor bir iş. Biz beklerken virus beklemeye ve oldurmeye devam ediyor. Şimdilik yavaşlatmak cok eski bir yontem olan Karantina ile yapılacak tek care. Hatta bu yontem 700 yıl once Kara Olum sırasında bulunmuştu. Virusun yayılma ihtimalini azaltmak icin kalabalıklardan kacınıp insanlarla goruşmemek. 1918 gribinde Amerika’da bir şehir St. Louis, hemen buna başvurdu ve okullarla umumi alanları kapattı. Philadelphia ise bunu yapmadı ve buyuk bir şenliğe izin verdi. İtalya’nın oğrendiği gibi cok fazla kişi aynı anda hasta olursa hastanelerin hayat kurtarması zorlaşır.
Yuz milyonlarca insan olayın gecmesini bekliyor. Başa cıkmanın yollarını arıyor. Ulkelerin sıkı bir ulusal tecride girerek bu artışı bastırması gerekiyor. Sonra vakti gelince de yavaş ve dikkatli ce tecritten cıkmalıyız. Guney Kore modeli bir ornek. Nisan başında salgını tecritsiz kontrol altına aldılar. Geniş
kapsamlı testler yapıp pozitif vakaları geriye donuk izlediler. Diğer ulkelerin bunu yapabilmek icin test sayılarını artırmaları gerek. Sorun şurada, dikkatli olmazsak bu buyuk salgın cok uzun surebilir. St. Louis orneğinde salgının az gorulduğu Kasım ayında şehir sosyal mesafe politikasını sonlandırmaya karar verdi. Olum oranı fırladı ve şehir yine tecride girdi. Boyle bir salgında aşıyı bulana kadar secenekleriniz sınırlıdır. Cunku virus sizden once başladı. Bu uzmanların hep korktuğu bir durum. Dunya Sağlık Orgutu ’nun, dunyanın boyle bir salgını yonetmesi gerekli. Ama aslında cok kucuk bir teşkilat gonullulerinin katkılarıyla ayakta duruyorlar. Ucakları, kenarda bekleyen ekipleri falan yok. Gerekli aletleri yapmak icin araştırma geliştirme butceleri yok. 2005 ’te Dunya Sağlık Orgutu, dunyanın boyle bir krize karşı nasıl hazırlanması gerektiğini gosteren bir plan hazırladı. Kurallar arasında ulkelerin salgınları saptayıp DSO ’yu bilgilendirecek seviyeye gelmesi gerekliliği de vardı. 196 ulke bunu imzaladı ama coğu kurallara uymadı. Herhangi bir boyutta salgın olunca hep keşke daha once yatırım yapsaydık diye duşunuyoruz ve kaynakları başka onceliklerimize ayırıyoruz. Yeni bir DSO raporunda da belirtilmişti. “Cok hızlı yayılan, cok olumcul solunum yoluyla bulaşan bir patojenle cıkacak olan bir salgın tehlikesi var. Dunya buna hazırlıklı değil.” İlk covid-19 vakasından 3 ay once yayımlandı. Sağlık sistemimiz buna hazırlıklı değildi. Her yerdeki doktorlar ve hemşireler el yapımı maskeler kullanmak zorunda. Cin ’de Covid-19 hastalığını ilk kapanların coğunun hastalığı, hastaneden kaptığı goruluyor.
Dunyada savaş icin cok para harcanıyor. Askeri butceler cok buyuk, yeni silahlar yapılıyor. Bu da savaş gibi, onlemini almamız gereken bir konu aslında. Salgınların cıkmasına engel olmak icin de onlemler almamız gerek. Cin’in belirli yerlerinde ve başka ulkelerde canlı hayvan pazarları hala populer. Hayvan viruslerinin karışıp mutasyona uğrayıp insanlara gecmesi icin fırsat sağlıyor. Bir salgın olduğunda daha hızlı harekete gecmeliyiz. Cin Covid-19 ’u kontrol altına almaya calışmadan 3 hafta once, Wuhan Merkez Hastanesi’ndeki 33 yaşındaki Doktor Li Wenliang diğer doktorlara guruplarından yazdı ve salgının haberini verdi. Birkac gun sonra Wuhan polisi ona bir belge imzalattı. Duşuncesi konusunda ısrarcı olursa hukuki işlem başlayacağını soyleyen bir uyarı aldı. DSO 30 Ocak’ta kamu sağlığı krizi ilan edene kadar Dr. Li Wenliang, Covid-19 ’a muhtemelen yakalanmıştı. Bir hafta sonra hastalıktan oldu. Bundan 3 hafta sonra Cin’de 114000 kişinin hastalığı kaptığı tahmin ediliyor. Cin erken onlem almaya başlasaydı araştırmacılara gore vaka sayısı %95’e kadar daha az olabilirdi. Cin şubat ayında tecritte iken İtalya değil ve virusunu bir sonraki merkezi haline geldi. İtalya mart ayında tecritteyken ABD değildi ve virusun yeni merkezi oldu. Sonra da vakalar, tecridin zor sağlandığı ve sağlık sisteminin kotu olduğu daha yoksul ulkelerde cıkmaya başladı. Onlemlerimizi daha hızlı almalıyız. Tercihen virusleri kaynağında yakalamalıyız. Tek kaynak ne Cin ne de Yarasalar. Bunlar yeni bir virusun insanlara gecmesi muhtemel yerler. Hastalığın cıkabileceği Esas noktalar tropik ormanların sınırlarında yeni bir maden, kurulan bir nokta gibi yerler. İnsanlar taşınır yemek kaynağı olmadığından doğada avlanırlar. Tabii Guneydoğu Asya’da gitgide buyuyen Bir ciftlikte olabilir. Bolgedeki Yarasalar ciftlikteki domuzlara giriş bulaştırabilir. İşin aslı, dunyada insanların davranışları boyle salgınları kacınılmaz boyuta getirdi. Ormanların azalması vahşi hayvanları insanlara yaklaştırıyor. Fabrika ciftciliği hayvanları dip dibe getiriyor ve viruslere bize bulaşması ic fırsat tanıyor. Yayılmaları icin de pek cok olarak sağlıyoruz. Fakat virusler duşunebilseydi derslerini almaları gerekirdi. Amacları coğalmaksa bizi oldurmemeleri gerek. Bir virus salgına sebep olduğu zaman insanlık virusu yok etmek icin butun hunerlerini konuşturur daha hazırlıklı olmalıydık ama teknoloji bilim ve koordinasyon acısından bakarsak her zamankinden daha hazırlıklıyız. Yaşam başladığından beri bu yarışın icindeyiz. Daha bizi yenen bir virus gormedik.
Kaynakca:
BBC
Yazar: Tuncay Bayraktar
Doğada bilmediğimiz yaklaşık 1,5 milyon virus var. Şu an bunlardan herhangi biri insanlığa geciyor olabilir. Bir virus hayvandan insana geciyorsa buna zoonotik virus denir. Yıllardır bu tur virusler gitgide daha cok salgına sebep oluyor. Epey olumcul olanlar var ama cok daha olumcul ve bulaşıcı viruslerin olduğu tahmin ediliyor. Bunlar icin ne ilacımız ne de aşımız var. Asıl risk onlar.
2002 ’de Sars Virusu ile de aynı şey oldu. Tum dunyaya yayılıp, yuzlerce kişiyi olduren yeni Tip 1 Corona Virusu. 2012’de Mers virusu ile de aynısı yaşandı. O da yuzlerce kişiyi olduren yeni Tip 1 Korona virusuydu. Bu salgınlar tum dunyayı kısa bir sureliğine ayağa kaldırdı. Ama uzmanların endişesi dinmedi. Sars, Mers gibi hastalıklar konu olunca hazırlıksız yakalanma riskimiz var. Peki onca virusun icinden neden bu 100 yıldan fazladır gormediğimiz bir salgına sebep oldu? Peki ya boyle bir salgın nasıl sona erer?
Virusler dunyadaki ilk canlılardandır ama bizim gibi hayatta değiller. Uremek icin canlı hucreleri ele gecirmeleri gerekir. Tek amacları da yok olmayıp kendilerini kopyalamak. Bu virusun resmi adı Sars-cov-2. Covid 19 ’sa sebep olduğu hastalığın adı. Anlamı 2019 Korona Virus Hastalığıdır. Corona tac demektir. Virusun adı taca benzeyen dikenlerinden gelir. Hapşırık, oksuruk, konuştuğumuzda cıkan damlacıklarla yayılır ve gozumuzden burnumuzdan ve ağzımızdan bize bulaşabilir. Ayrıca virus pek cok yuzeyde saatlerce hayatta kalabilir. İnsanlarda bunlara elini surup yuzlerine dokunarak kendilerine bulaştırabilir. Ortalama bir insanın saatte 20 defa yaptığı bir şeyle yani. Vucuda girince bu dikenler anahtar gorevi gorur ve insan hucrelerinin dışında bulunan proteinlere kenetlenirler.
Virus iceri girdiği zaman, hucreye kendisini uretme talimatları verir. Potansiyel olarak daha fazla hucreyi ele gecirir. Bu da ateş, oksuruk halsizlik gibi belirtiler doğurur. Hep bununla kalmaz. Araştırmalar devam ediyor. Size bulaşmış olsa da hicbir belirti gostermeden hastalığı yayabilirsiniz veya grip olduğunuzu sanabilirsiniz. Bu koronavirusu aldatıcı yapan da budur. En buyuk hastalıkların genel sebebi HIV gibi sessiz ve yavaş İlerleyen virusler ve cok hızlı ilerleyip oksuruk ateş gibi semptomlar sebebiyle başka hastalıklarla karıştırılan viruslerdir. Koronaviruslu biri normal hayatına devam edince birkac insana daha bulaştırabilir. Bunların her biri de farklı insanlara bulaştırır ve boyle devam eder. Bu yuzden vakaların sayısı misliyle artmaktadır. Birkac gunde oran iki katına cıkar. Bu insanların buyuk bir bolumu de ağır akciğer enfeksiyonu oluşur ve belirli insan grupları daha buyuk risk altındadır. Amerika Birleşik Devletleri orneğinde hastaneye kaldırılanların ¾ ’unde en azından bir kronik rahatsızlık vardır. Akciğer hastalığı, kalp hastalığı ve şeker hastalığı gibi. Değerler ulkeden ulkeye değişir. Yaşlandıkca olum tehlikesi artmaktadır. Bilim insanlarının tam olarak anlamadığı bir sebepten oturu erkekler daha buyuk risk altında. Biyolojik bir faktorden oturu de olabilir, sigara icen oranının fazlalığından da veya bazı calışmaların gosterdiği uzere erkeklerin daha az el yıkamasından da…
Bu virus insanlara bulaştığı bilinen, icinde 7 koronavirus bulunan familyanın en yeni uyesi. Artık O da unlu. Tıpkı MERS ve SARS gibi. Onlarda pek cok insan oldurmuştu. Ama bu dordu aslında daha başarılı virusler. Nezle vakaların ucte birinin sebebidirler. Cunku virusler taşıyıcılarını cok hasta etmezse daha rahat yayılabilir. Yarasalara bakalım. Viruslerin onlara bir zararı olmadığı icin virusle doludurlar.
Ama insanlara bulaşınca yeni bir tur viruse donuşebilirler. Bilim insanları 2002’de SARS ’ta bunun yaşandığına inanıyor. Bu koronavirus gibi SARS ’da Cin ’deki bir hayvan pazarından cıktı. Yeni bir Zoonotik virus olduğu icin ne tedavisi ne de aşısı vardı. Ama SARS bu koronavirus kadar tehlikeli değildi. Sadece belirtisi olanlar bulaştırabiliyordu. Boylece hasta olanları karantinaya alarak hastalığı kontrol etmek daha kolaydı. SARS cok daha olumculdur yani virusun yayılması cok daha zordu.
Sars gibi bir hastalık bulaştığı insanların %10 ’unu oldurur. Hastalığı atlatanlar da bağışıklık kazanır. Tekrar hasta olmazlar. Sonunda virus sadece bağışıklığı olan insanları bulaşabilir. Sonuc olarak sars 29 ulkede 8000 insana bulaştı. 774 ’u oldu. O zamandan beri Ecohealth Alliance grubu, Cin’in guneyindeki mağaralara gelip, yarasa yakalıyor, virus taraması yapıyor. İnsanlara en rahat bulaşabilecek olanları kayıt altına alıyor. Virusu bulduklarında bilgilendirme yapılıyor ve Cin hukumeti gelip insanların bu viruse maruz kalma riskini azaltmaya calışılıyor. Şu ana kadar bir suru virus bulundu yuzlerce koronaviruste dahil. İnsan viruslerine benzerliğine gore yuksek ya da duşuk riskli olan olarak kategorize ediyorlar. Birkac sene once yarasa koronavirusu RaTG13 diye bir virus keşfettiler. Duşuk riskli olarak kategorize edildi. Bilim insanları kovid-19 un Genom dizilmesine yaptığında %90 6’sının bu yarasa virusu ile birebir aynı olduğunu keşfettiler. Bilim insanları bu yarasa virusunun insanları bulaşabilen bir viruse evirildiğine inanıyor. O sırada SARS ’la bağlantılı virusler bulmaya calışılıyordu. Covid19 pek SARS ’a benzemiyordu. İnsanlara bulaşabileceği duşunulmedi. Acık bir tehlike olarak gorunmedi. Bir virusun nasıl evirileceğini kesin olarak tahmin etmek imkansızdır. Yarasa da mutasyona uğramış olabileceğine inanılıyor. Bize gecmeden once farklı bir turede gecmiş olabilir. Karıncayiyen, yılan gibi. Balık da olabilir. 100 sene once boyle bir tesaduf Kansas ’taki bir ciftlikte gercekleşti. Uzmanlar hala emin değil ama 1918’de ki grip pandemisi, grip olan bir kuşla, grip olan bir insanın aynı domuzla etkileşimi ile cıkmış. Kuştaki grip insanları ulaşamıyordu. İnsandaki Grip de kuşlara ama domuzun bir hucresinde bu 2 virus birleşti ve yine bir zoonotik virus cıktı H1N1. Bu yeni virus insanlara rahatlık da bulaşabiliyordu.
Bir hastalığın pandemi olabilmesi ve dunyaya birkac ayda yayılıp milyonlarca olume sebep olması icin bulaşıcılık ve olumculluk arasında olağanustu bir denge kurulması gerekmektedir. Mevsimsel insan gribi ve kuş gribi 1918 ’ler de bileşmiş ve havada dolaşıyordu. Yani virus havada asılı kalıyor ve İcine ceken herkese bulaşıyordu. Dunyadaki her 3 insandan birine ulaştığı tahmin ediliyor. Bulaştığı insanlarında %3-20 arasını oldurmuş. O zamanların tıbbi kayıtları yeterli değilmiş. Fakat bu cicek hastalığının yanında hicbir şey. Bulaştığı insanların %30 ’unu oldurdu. Ayrıca daha bulaşıcıydı. Bu virus binlerce yıl insanlara korku saldı. Sadece 20 ’nci yuzyılda yuz milyon insanı oldurdu. Bir de Ebola var. Daha da olumculu. Fakat cok daha az insan oldurdu. Cunku o kadar olumcul ki, virusu kapanlar cok rahatsızlanıp evde kaldıklarından dolayı başkalarına bulaştıramıyorve bircoğu hayatını kaybediyor. Viruslerin beklenmeyen bir ozelliği de, cok belirtileri olan cok olumcul olan bir virusun pandemiye donuşmemesi. Donuşemiyor. Ebola ’dan cok daha az olumcul olan kızamık gibi bir hastalık senede milyonlarca insan olduruyordu. Peki gunumuz salgını nerede? Daha belli değil ama uzmanlar kızamıktan daha olumcul, ama daha az bulaşıcı olması yonunde olduğunu belirtiyorlar. Ebola ’dan cok daha az olumcul ve cicek hastalığına yaklaşamıyor bile. 1918 gribinin duşuk tahminlerine yakın. Yani buna da şukur. Fakat dengesi yıkıcı olacak seviyede. Fakat tarihin tekerrur etmesi şart değil. Salgına son verebiliriz. Daha once de yaptık. Yirminci yuzyılda antibiyotiği keşfettik Hıyarcıklı Veba ve diğer bakteriyel hastalıkların olumculluğu oldukca azaldı. Fakat antibiyotik bu koronaviruse daha doğrusu hicbir viruse etki etmiyor. HIV gibi bazı viruslere karşı ilaclarımız var. Artık cok daha az bulaşıcı ve olumcul. Viruse karşı guvenli ilacların geliştirilmesi cok zordur. Bir virusu yenmenin en iyi yontemi, bağışıklık kazanmaktır. Bir virus populasyona yayıldığı zaman, hastalananların bazıları olur ama diğerleri atlatır. Bağışıklık sistemleri virus tanımayı ve ona karşı koymayı oğrenmiştir. Bu yeterince insanda olduğu zaman biri sut yayılması cok daha zorlaşır. Buna suru bağışıklığı enfeksiyon hızı yavaşlar. Viruste biter. Fakat Covid-19 ’da, dunya toplumsal bağışıklığın doğal gelişimini beklerse milyonlarca insan olur. Diğer koronaviruslere karşı da omur boyu bağışıklık oluşmuyor. Covid-19 ’un durumunu daha bilmiyoruz. Yani bir aşı bulmamız daha da buyuk onem taşıyor. Yeterince insan aşılanırsa toplumsal bağışıklığa giden guvenli hayat kurtaran bir kestirme olur. İlk aşı, cicekle mucadele icin yapılmıştı. 1980 yılında kuresel bir aşılama seferberliği sayesinde cicek insanlık tarihinde dunyada yok edilen ilk virus oldu. Bu hastalıklarda artık eskisi kadar cok olume sebep olmuyor ama aşı geliştirmek cok zor bir iş. Biz beklerken virus beklemeye ve oldurmeye devam ediyor. Şimdilik yavaşlatmak cok eski bir yontem olan Karantina ile yapılacak tek care. Hatta bu yontem 700 yıl once Kara Olum sırasında bulunmuştu. Virusun yayılma ihtimalini azaltmak icin kalabalıklardan kacınıp insanlarla goruşmemek. 1918 gribinde Amerika’da bir şehir St. Louis, hemen buna başvurdu ve okullarla umumi alanları kapattı. Philadelphia ise bunu yapmadı ve buyuk bir şenliğe izin verdi. İtalya’nın oğrendiği gibi cok fazla kişi aynı anda hasta olursa hastanelerin hayat kurtarması zorlaşır.
Yuz milyonlarca insan olayın gecmesini bekliyor. Başa cıkmanın yollarını arıyor. Ulkelerin sıkı bir ulusal tecride girerek bu artışı bastırması gerekiyor. Sonra vakti gelince de yavaş ve dikkatli ce tecritten cıkmalıyız. Guney Kore modeli bir ornek. Nisan başında salgını tecritsiz kontrol altına aldılar. Geniş
kapsamlı testler yapıp pozitif vakaları geriye donuk izlediler. Diğer ulkelerin bunu yapabilmek icin test sayılarını artırmaları gerek. Sorun şurada, dikkatli olmazsak bu buyuk salgın cok uzun surebilir. St. Louis orneğinde salgının az gorulduğu Kasım ayında şehir sosyal mesafe politikasını sonlandırmaya karar verdi. Olum oranı fırladı ve şehir yine tecride girdi. Boyle bir salgında aşıyı bulana kadar secenekleriniz sınırlıdır. Cunku virus sizden once başladı. Bu uzmanların hep korktuğu bir durum. Dunya Sağlık Orgutu ’nun, dunyanın boyle bir salgını yonetmesi gerekli. Ama aslında cok kucuk bir teşkilat gonullulerinin katkılarıyla ayakta duruyorlar. Ucakları, kenarda bekleyen ekipleri falan yok. Gerekli aletleri yapmak icin araştırma geliştirme butceleri yok. 2005 ’te Dunya Sağlık Orgutu, dunyanın boyle bir krize karşı nasıl hazırlanması gerektiğini gosteren bir plan hazırladı. Kurallar arasında ulkelerin salgınları saptayıp DSO ’yu bilgilendirecek seviyeye gelmesi gerekliliği de vardı. 196 ulke bunu imzaladı ama coğu kurallara uymadı. Herhangi bir boyutta salgın olunca hep keşke daha once yatırım yapsaydık diye duşunuyoruz ve kaynakları başka onceliklerimize ayırıyoruz. Yeni bir DSO raporunda da belirtilmişti. “Cok hızlı yayılan, cok olumcul solunum yoluyla bulaşan bir patojenle cıkacak olan bir salgın tehlikesi var. Dunya buna hazırlıklı değil.” İlk covid-19 vakasından 3 ay once yayımlandı. Sağlık sistemimiz buna hazırlıklı değildi. Her yerdeki doktorlar ve hemşireler el yapımı maskeler kullanmak zorunda. Cin ’de Covid-19 hastalığını ilk kapanların coğunun hastalığı, hastaneden kaptığı goruluyor.Dunyada savaş icin cok para harcanıyor. Askeri butceler cok buyuk, yeni silahlar yapılıyor. Bu da savaş gibi, onlemini almamız gereken bir konu aslında. Salgınların cıkmasına engel olmak icin de onlemler almamız gerek. Cin’in belirli yerlerinde ve başka ulkelerde canlı hayvan pazarları hala populer. Hayvan viruslerinin karışıp mutasyona uğrayıp insanlara gecmesi icin fırsat sağlıyor. Bir salgın olduğunda daha hızlı harekete gecmeliyiz. Cin Covid-19 ’u kontrol altına almaya calışmadan 3 hafta once, Wuhan Merkez Hastanesi’ndeki 33 yaşındaki Doktor Li Wenliang diğer doktorlara guruplarından yazdı ve salgının haberini verdi. Birkac gun sonra Wuhan polisi ona bir belge imzalattı. Duşuncesi konusunda ısrarcı olursa hukuki işlem başlayacağını soyleyen bir uyarı aldı. DSO 30 Ocak’ta kamu sağlığı krizi ilan edene kadar Dr. Li Wenliang, Covid-19 ’a muhtemelen yakalanmıştı. Bir hafta sonra hastalıktan oldu. Bundan 3 hafta sonra Cin’de 114000 kişinin hastalığı kaptığı tahmin ediliyor. Cin erken onlem almaya başlasaydı araştırmacılara gore vaka sayısı %95’e kadar daha az olabilirdi. Cin şubat ayında tecritte iken İtalya değil ve virusunu bir sonraki merkezi haline geldi. İtalya mart ayında tecritteyken ABD değildi ve virusun yeni merkezi oldu. Sonra da vakalar, tecridin zor sağlandığı ve sağlık sisteminin kotu olduğu daha yoksul ulkelerde cıkmaya başladı. Onlemlerimizi daha hızlı almalıyız. Tercihen virusleri kaynağında yakalamalıyız. Tek kaynak ne Cin ne de Yarasalar. Bunlar yeni bir virusun insanlara gecmesi muhtemel yerler. Hastalığın cıkabileceği Esas noktalar tropik ormanların sınırlarında yeni bir maden, kurulan bir nokta gibi yerler. İnsanlar taşınır yemek kaynağı olmadığından doğada avlanırlar. Tabii Guneydoğu Asya’da gitgide buyuyen Bir ciftlikte olabilir. Bolgedeki Yarasalar ciftlikteki domuzlara giriş bulaştırabilir. İşin aslı, dunyada insanların davranışları boyle salgınları kacınılmaz boyuta getirdi. Ormanların azalması vahşi hayvanları insanlara yaklaştırıyor. Fabrika ciftciliği hayvanları dip dibe getiriyor ve viruslere bize bulaşması ic fırsat tanıyor. Yayılmaları icin de pek cok olarak sağlıyoruz. Fakat virusler duşunebilseydi derslerini almaları gerekirdi. Amacları coğalmaksa bizi oldurmemeleri gerek. Bir virus salgına sebep olduğu zaman insanlık virusu yok etmek icin butun hunerlerini konuşturur daha hazırlıklı olmalıydık ama teknoloji bilim ve koordinasyon acısından bakarsak her zamankinden daha hazırlıklıyız. Yaşam başladığından beri bu yarışın icindeyiz. Daha bizi yenen bir virus gormedik.
Kaynakca:
BBC
Yazar: Tuncay Bayraktar