gazeteci, yazar
Azerbaycan Basını
1872 yılında doğdu. Ahıskalı bir Turk aydını. Ailesi, eğitimi icin İstanbul ’a yolladı. 1888-1892 yıllarında Daruşşafaka Lisesi ’nde okudu. İstanbul ’da bazı siyasi hareketlere katıldı. Sonra oz yurduna dondu. Tiflis, Şeki, Şamahı ve Gence ’ye gitti. Buralarda oğretmenlik yaptı. İdeali gazeteciliktir. 1905 yılında, Celil Mehmet Kuluzade ile birlikte matbaa kurup, Molla Nasrettin adlı dergiyi cıkarmaya başladı. Molla Nasrettin 1931 yılına kadar tam 740 sayı cıktı ve Azerbaycan ’da bir ekol oldu. Molla Nasrettinciler, milli kimliğin ve bilincin oluşmasına katkıda bulundu. 1937 yılında Rus istihbarat orgutu KGB, halk duşmanı ilan edip kurşuna dizdi.
ESERLERİ:
1.Kafkasya'dan İstanbul'a Hatıralar
Omer Faik Numanzade
Akademi Kitabevi / Hatırat Dizisi
Tarihteki onemli olayların icinde yer almış kişilerin hatıraları her zaman ilgi konusu olmuştur. Gerci taşıdıkları oznellik dolayısıyla bu tur eserler tarih bilimi icin fazla guvenilir kaynaklardan sayılmazlar, fakat tarihteki ayrıntıların yakalanması acısından son derece onemli oldukları bir gercektir. Zira tarih biraz da ayrıntılardan oluşur.
Omer Faik Numanzade, yaşadığı cağa damgasını vurmuş cok onemli bir şahsiyet değildir. Fakat doneminin bir aydını olarak, yaşadıklarını ve gorduklerini kaleme almış olması bile ondaki tarih bilincini ve duyarlılığını ortaya koymaktadır. Kaldı ki Omer Faik sıradan bir insan yaşayan Azerbaycan'ın tanınmış gazeteci ve yazarlarından biridir. Bu bakımdan onun hatıraları ozellikle Azerbaycan'ın siyasi ve kulturel gecmişine ilgi duyanlar icin buyuk onem taşımaktadır.
Omer Faik Numanzade ’nin Azeri Turkcesiyle biyografisi:
www.adam.az
Omər Faiq Nemanzadə 1872-ci ildə Ahıska (Axalsıx) qəzasının Azqur kəndində anadan olmuşdur.
O, ilk təhsilini kənd camesində almış və anasının təkidi ilə 1882-ci ildə İstanbula getmiş, "Fateh" məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.
Təbiət elmlərinə həvəsi olduğuna gorə sonradan "Daruş Şəfəq" məktəbinə daxil olmuşdur. Həmin məktəbi bitirdikdən sonra (1891) Qalata poct və teleqraf idarəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O, burada qəzet və jurnallar vasitəsilə Avropadakı demokratik ruhlu turk muhacirlərinin əhval-ruhiyyəsi və turk inqilabcı şairlərin bədii yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. Bir muddətdən sonra Sultan istibdadına qarşı gizli calışan cahillərə (cavanlara) qoşulmuşdur.
Ahıskada milli munasibətlərin kəskinləşməsi dovrundə (1894) vətənə qayıtmışdır. İnqilabi dunyagoruşlu ziyalı kimi yetişmiş Omər Faiq maarif və mədəniyyət sahəsində Azərbaycanın demokratik ruhlu vətənpərvər oğullarına qarışıb omrunun axırına kimi biliyini və bacarığını xalqın azadlığı uğrunda mubarizəyə yonəltmişdir.
Omər Faiq 1894-cu ildə Şəkidə ilk usuli-cədid məktəbində dunyəvi elmlərdən dərs demiş və İstanbuldan gətirdiyi acıq fikirli əsərləri xalqa paylayıb oxutmuşdur. O. Burada M.F. Axundovun "Musyo Jordan və dərviş Məstəli şah" pyesini səhnə ucun hazırlamış, Musyo Jordan rolunda ozu cıxış etmişdir.
1896-cı ilin yazında xəstəliyi ilə əlaqədar Omər Gəncəyə, oradan da Hacıkəndə getmiş, orada İstanbuldan gəlmiş Məhəmməd Əfəndi ilə yaxından tanış olmuşdur. Məhəmməd Əfəndi oradakı gənc muəllimlər və yazıcılara təsir etmişdir. Omər Faiq 1896-1998-ci illərdə xəstəliyinə gorə Abastumanda və Azğurda qalmışdır.
Ahıskada milli məktəb acmaq fikrinə duşən Omər Tiflis maarif mudirinə ərizə yazıb - ondan: "Lazımsa, şkolada (məktəbdə) oxudun, ayrıca turk məktəbi olmaz" cavabını almışdır.
Tiflisdən Mufti və Şeyxulislama şikayətlənib "Rusiyadakı turklərlə Turkiyədəki rum və ermənilər arasında huquqca boyuk bir fərq olduğunu" soyləmişdir.
Omər Faiq milli huquqları mudafiə məqsədilə "hər millətin mədəniyyətə və maariflənməsinə haqqı vardır və bu haqqı hər yerdə, hər zaman saxlamalıdır" demişdir.
Xəstəlikdən sağalıb o, 1898-ci ildən 1900-cu ilə kimi Şəkidə came məktəbində muəllim işləmişdir. Orada dini dərslərin tədrisini azaltmaqla hesab, coğrafiya, tarix və dil fənlərini tədris etdirmişdir. 1900-cu ildə Omər Faiq ictimai həyatda fəal məşğul olmaq ucun Bakıya gəlmişdir.
Bakı şəhərində milli məktəblərin yox dərəcəsində olduğunu, musəlman xalqının acınacaqlı bir şəkildə yaşamasını gorən Omər Faiq "Əgər Tağıyevin acdığı qız məktəbini gorməsəydim Bakının turk maarifi uzərinə qara bir cizgi cəkəcəkdim" demişdir.
Omər Faiq 1900-cu ildə Şamaxıya gəlmişdir. O, burada milli məktəbin təşkil edilməsinə yaxından yardım etmiş və tarix, coğrafiya, hesab və turk dilindən dərs demişdir.
1902-ci il yanvar ayının 31-də Şamaxıdakı guclu zəlzələdən sonra Omər Faiq Tiflisə getmişdir.
Omər Faiq 1903-cu ilin mart ayının 30-da nəşrə başlamış "Şərqi-Rus" qəzetində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd ağa Qayıbov, Uzeyir Hacıbəyov, Rəşid İsmayılov, Əsəd Babayev, Yusif Əfəndizadə ilə bir yerdə işləməyə başlamışdır. Bu qəzet Qafqazda ilk dəfə olaraq nəşr olunan siyasi və ictimai gundəlik turk qəzeti olmuşdur.
Bir sıra maddi cətinliklərdən sonra 1906-cı ildə ilk dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşr edilmişdir. Jurnalın təsis edilməsində və onun nəşrində Cəlil Məmmədquluzadə və Omər Faiqin mustəsna rolu olmuşdur.
"Molla Nəsrəddində" yalancı hurriyyətpərəstlərə qarşı yazdığı məqaləsində o deyirdi: "Əgər hurr yaşamaq istəyiriksə, dəliqanlı cavanlarımızı qurban verməliyik. Qurban verdikdən sonra isə onları ağlamaqla, uzun yas saxlamaqla ozumuzu taqətdən salmamalıyıq. Dubarə qurban verməməliyik, təki, hurriyyət xalqın qanı ilə qazandığı halal malı olsun. Əgər oturub gozləsək və başımızı boş danışıqlarla qarışdırsaq, dilimizdə hurriyyət sozu bitsə də, onun bəhrəsi olmayacaqdır".
O başqa bir məqaləsində isə belə yazırdı: "Bəsdir, bəsdir, ey azərbaycanlı! Bir az ayıl... Əl-ayağını bir az tərpət! Vucudunu, varlıq ağacını soran, korlayan tikanları, sarmaşıqları, yad ağacların yarpaqlarını, budaqlarını qır at, qurtul. Vucuduna gunəş, hava dəysin! Başını bir az yuxarı qaldır, oz varlığının, oz vucudunun qiymətini bil! İndiyə qədər yadlar ucun, ozgə varlıqlar, ozgə vucudlar ucun ozunu həlak etmisən. Barı bundan sonra da olsa, ayıl ozunə gəl, oz gununə calış!"
1911-ci ildə C. Məmmədquluzadə Tiflisə, jurnalın muvvəqəti redaktoru Məmmədəli Sidqiyə gondərdiyi məktubda yazmışdır: "Əzizim Məmmədəli!... Bunu sənə əvvəllər də istəyirdim yazım ki, Faiq Əfəndi bundan sonra oranın sahibi-ixtiyarıdır, hərtərəfli".
Omər Faiq təkcə "Molla Nəsrəddin" jurnalında deyil, eyni zamanda, o dovrdə cap edilən bir sıra qəzet və jurnallarda ("Acıq soz", "Tərəqqi", "İrşad", "Həyat", "Rəncbər", "Adıgun kolxozcusu", "Kommunist", "Qızıl bayraq", "Bağban" və s.) cıxış etmişdir. Yazıları Omər Faiq Nemanzadə, Umidvar, Umid, Faiq Nemanzadə, Lağlağı, Mozalan və s. ad və təxəlluslərlə cıxmışdır. Omər Faiqin dovrun bir sıra muhum ictimai-siyasi məsələləri haqqında muxtəlif mətbuat orqanlarındakı fəaliyyəti onu muasirlərinə yetkin qələm sahibi kimi tanıtmış və sevdirmişdir.
Omər Faiq Ahıskada erməni və gurcu dəstələrinin terror fəaliyyətini oz gozləri ilə gormuşdur. Onun bir sıra məqalələrindən aydın olur ki, Gurcustanda səs salmış "Gurcu işi" adlı əməliyyatın başlanması ilə əlaqədar o, dərhal oz ictimai-siyasi fəaliyyətini dayandırmış, həmin vaxtdan Gəncəyə kocub fəaliyyətə başlamış, qəzet və jurnallarda tez-tez məqalələrlə cıxış etmiş. Omər Faiqin ən fəal işlərindən biri 1917-1920-ci illərdə Ahıska (Axalsix) bolgəsindəki fəaliyyəti olmuşdur. O, Cənub-Qərbi Qafqazda ilk mustəqil turk respublikası "Ahıska hokuməti-muvəqqətəsi"nə hokumət rəisi secilmişdir. Altı aydan sonra menşeviklər Gurcustanı ələ kecirmiş və bu respublika ləğv olunmuşdur. "Cənubi-qərbi Qafqaz hokuməti" yıxıldıqdan sonra o, Gurcustan menşevik hokumətindən Ahıska və Ahılkələk əyalətlərinə muxtariyyət tələb etməyə başladı. Lakin bu arzusu həyata kecmədi. Əvəzində menşeviklər tərəfindən uc dəfə həbs olunub Metex qalasına salındı, lakin xalqın tələbi ilə yenidən azadlığa buraxıldı.
Omər Faiq 1920-ci ildə Gəncə Zəraət (kənd təsərrufatı) Texnikumunun direktoru işləmişdir. O, 1920-1921-ci illərdə "Zəhmətkeşlərin gozu" jurnalının redaktoru, bir az sonra "Yeni fikir" radeksiya heyətinin uzvu secilmişdir. Sonra Gurcustanda musəlman işləri uzrə komitənin sədri təyin edilmişdir.
İnqilab illərində Omər Faiq dəfələrlə həbs edilmişdir. O. 1923-cu ildə Azərbaycana gəlmiş və 1924-cu ildə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında işə duzəlmişdir. O dovrdə dərsliklərin hazırlanmasına və onların cap edilməsinə yardım etmişdir.
Omər Faiq Nemanzadə 1937-ci ildə Stalin represiyasının qurbanı olmuşdur.
Mənbə: Wikipedia
HAKKINDA YAZILANLAR
BİR KİTABIN ANLATTIKLARI•
Y. POLİKOĞLU
Ahıskalı unlu gazeteci-yazar ve fikir adamı Omer Faik ’le ilgili en ciddî calışmaları yapan kişi, şuphesiz rahmetli Prof. Şamil Gurbanov ’dur. Biz bu yazımızda, Şamil Gurbanov tarafından kaleme alınan, “Azerbaycan ’ın Gorkemli Adamları” ust başlığıyla basılan ve Omer Faik ’in hayatını anlatan monografiyi tanıtmaya calışacağız.
Sozunu ettiğimiz kitap 208 sayfadan meydana gelmektedir. Kitabın ilk sayfalarında muellifin dort sayfalık bir Onsozu bulunmaktadır (s. 5-8). Burada, “Baştan ayağa, tepeden tırnağa muhabbet ağacı gibi halkına, vatanına sarılanlardan, onun medenî ve siyasî inkişÃ‚fı icin muhim vasıtalar arayanlardan ve bulanlardan biri de Omer Faik Numanzade ’ydi.” denilmektedir. “Omer Faik Numanzade kim idi?” sorusuna cevap verilirken, “Molla Nasreddin jurnalının faaliyetiyle tanışmak yeter. Azerbaycan hakının ictimaî şuurunun uyanması ve inkişÃ‚fında hicbir matbuat organı bu jurnal kadar geniş tesir ve ehemmiyetli role malik olmamıştır. 1906 ’dan 1932 ’ye kadar faaliyet gosteren jurnalın 1912 yılına kadar resmî redaktoru Celil Memedguluzade, gayriresmî redaktoru sahib-i ihtiyarı Omer Faik ’ti.” denilmektedir.
Omer Faik ’in doğduğu vatanı Ahıska ve mensup olduğu Ahıska Turklerine de işaret eden Gurbanov, 1944 faciasını da atlamayarak bu konuda şunları soylemektedir: “Facialı hadiselerden biri de eski zamanlardan beri asırlar boyu Gurculerle bir arada yaşamış Turklerin 1944 kasımında hicbir resmî devlet kararı olmadan Moskova ’nın emriyle kutlevî şekilde Orta Asya ’ya surgun olunmasıdır. O muthiş gunde iki saat icinde 220 koyun 200.000 kadar ahalisi boşaltılmıştır. Onların hepsi kadın, cocuk, ihtiyar ve hastalardan ibaretti. Cunku resmî merkezî gazetelerin yazdığına gore sadece bu yorenin 40.000 Turk oğlu duşmanla cephede vuruşuyor, Sovyet halklarının azatlığı uğrunda olum-kalım mucadelesi veriyordu. Onların 26.000 ’i muharebeden donmedi, sağ kalanlar da zaferden sonra bırakıp gittikleri ata yurduna, doğdukları evlerine değil, surgun olunmuş ailelerinin ardınca Kazakistan collerine yollanmışlardır. Bulunanlar da olmuştur, bulunmayanlar da… Cunku surgunlerin 17.000 ’i yollarda kırılmış, onları insan gibi defnetmeye de imkÂn verilmemiştir. Boyle bir vahşiliğin gunahkÂrlarını tarih hicbir zaman bağışlamaz.”
Onsoz, Omer Faik ’le ilgili olarak 1919 yılında Gruziya gazetesinde cıkan şu ifadelerle son bulmaktadır: “Buyuk Rus İnkılÂbı, Azerbaycan halkının tarihine Omer Faik adlı yeni parlak bir ad verdi. Kafkas Turkleri arasında yol bulması ve sonraki inkişÃ‚fı, muhkemlenmesi işini araştırırken bu sahada ilk yerlerden birini Omer Faik ’e verecektir.”
Biz kitabın ana başlıklarıyla bu başlıklar altındaki bahislere kısaca temas edeceğiz.
1.Buyuk hayatın başlangıcı ve ilk mubariz adımlar (s.9-11): Kitabın bu ilk bolumunde Omer Faik ’in 1872 yılında doğumu ve tahsil hayatından bahsedilmektedir. Onun daha on yaşında İstanbul ’a gelmesi, medrese ve Daruşşafaka yılları, memuriyeti ve fikir cereyanlarından -bu arada Namık Kemal ve Tevfik Fikret ’ten- etkilenmesi anlatılmaktadır. Memlekete donmesiyle, İstanbul ’da edindiği pozitivist fikirler yuzunden karşılaştığı sıkıntılara işaret edilmektedir. Memleketinin geri kalmışlığı ve cehaleti hakkındaki konuşmaları, cevrede onun “KÂfir Omer” diye anılmasına sebep olur. Hatta mescitlere alınmaz, ağız kavgaları ve vuruşmalar bile olur. Ailesi bu duruma cok uzulur: “Biz gozluyorduk ki oğlumuz İstanbul ’dan molla olup gelecek; halifenin, İslÂm ’ın şan ve şohretini yuceltecek, yeni haberler getirecek, bizim başımızı yukseltecek.”
2.Maarif yollarında (s.12-24): Omer Faik, sosyal demokrat-sosyal inkılÂpcı bir kişi olarak ortaya cıkmıştır. O, bu huviyetiyle doğduğu cemiyetin icinde kalamazdı. Onun icin de kendi fikirlerini yayma ideali uğrunda eğitim sahasını tercih eder. “Ev danası okuz olmaz” sozu mucibince memleketinde değil, Turkiye ’den kopuk, Rusya hakimiyetinde olup o zamanlar yonunu Azerbaycan ’a cevirmiş olan diğer Ahıskalı munevverler gibi o da Azerbaycan ’ın yolunu tutar. 1894 yılında itibaren Şeki, Şamahı ve Gence ’de Usûl-i Cedide Muallimliği yapar. Bu arada Kırım ’ın Bahcesaray şehrinde cıkan İsmail Gaspıralı ’nın Tercuman gazetesine yazılar yazar.
3.Şark cehaletine Şarki Rus ’tan ilk ateş (s. 25-39): Bu bolumde, 1903 ’te Tiflis ’te başlayan basın hayatı anlatılmaktadır. Şarkı Rus gazetesindeki yazı hayatı anlatılmaktadır. Omer Faik, yazdığı yazılarda geriliğe ve cehalete karşı isyanını dile getirir. Muslumanların da asrın ilim metotlarını bir an evvel kullanması icin var gucuyle calışır; adeta bağırır… Bu bolumde ayrıca Turk alfabesi ve Turkce ’yle ilgili yazılarına işaret edilmektedir.
4.Gayret matbaası ve Gayret sahipleri (s. 40-50): Omer Faik, 1905 yılında Mirza Celil ve Elesger Bagırov ’la birlikte Gayret matbaasını kurar. Bu matbaada Sosyal Demokrat Partinin yayınları burada basılmaktaydı. Hatta Omer Faik, elinde kızıl bayrakla Tiflis ’te işci grevine katılır. Hatta işcilerin davetiyle kursuye cıkar, nutuk ceker… Nihayet Molla Nasreddin mecmuası da bu matbaada basılacaktır.
5.Publisist reşadeti (s. 51-67): “Yalnızca kalemine umit bağlayan adam” Omer Faik ’in Molla Nasreddin mecmuasında bircok imzayla kaleme aldığı yazılar konu edilmektedir. Bu bolumde onun dine değil, cahil din adamlarına karşı verdiği mucadeleyle ilgili bahisler var. Bu arada onun Turkce uzerine cıkan tartışmalarda cok kuvvetli yazılar neşrettiğini goruyoruz. O, İsmail Gaspıralı ’nın aksine, İstanbul Turkcesini fazla ciddiye almamaktadır: “Eğer acık bura Turkcesiyle yazarsak İstanbul ’a giden beş on gazetemiz anlaşılmayacakmış. Canları cıksın, anlamasınlar. Bize beş on İstanbullunun anlaması lÂzım değil, uc dort milyon Kafkaslının anlaması lÂzım.” diyordu.
6.Omer Faik ’in Molla Nasreddin dunyası (s. 68-96): Bu bolumde, Omer Faik ’in, 1906 yılında Mirza Celil ’le Molla Nasreddin mecmuasını cıkarmaları ve bu mecmuada verdiği fikir mucadelesine ışık tutulmaktadır. “Jurnaldeki bahislerde gorduk ki o, proleter harekÂtın kırmızı bayraklı inkılÂpcılara rağbet gosteriyordu. Onlarla hemre ’y ve hem-fikirdi. Populer yazılarında da ictimaî faaliyetinde de bunu hissetmek cetin değildir. Muasırlarının nazarında o, 1905 yılında inkılÂp zamanı kırmızı bayrak kaldıran ilk Muslumanlardan biri olarak biliniyordu.”
7.Birinci Dunya Muharebesi yıllarında (s. 97-111): Omer Faik Ahıska ’da yaşıyor, fakat Tiflis ’te cıkmaya devam eden Molla Nasreddin ’den ilgisini esirgemiyordu. Fakat şartlar ağırlaşmıştı. Ekonomik sıkıntı, dergiyi derinden etkiliyordu. 1912 ’de İkbal gazetesinde cıkan bir yazısından sonra Molla Nasreddin de dahil 1915 yılına kadar yazmaya ara verdiğini goruyoruz.
“Sarıkamış muharebesinde Kars ve Ardahan vilÂyetlerinde yaşayan ahaliye hususen Azerbaycanlılara divan tutulmuş, yaşayış mıntıkaları yerle yeksÂn edilmiştir. Turk ordusu buyuk kayıplar vermiştir. Bu muharebenin musibetleri hakkında matbuatta ilk heyecan davulunu calan Omer Faik ’ti. Omer Faik ’in teşebbusu ve faal tebligatıyla Ahıska ’nın Azgur koyunde yardım toplanmış, ustelik her ay iki yuz manat harc ile yaralılara mahsus bir kucuk hastane acılmıştır. Ahıskalı Şefika Hanım Efendizade, Omer Faik ’in cıkışından birkac gun sonra heyecanla yazıyordu: Birkac gunden beri yureklerimizi kana donderen Kars ve etrafındaki Muslumanların ducÂr oldukları felÂketli hallerden her bir vicdan sahibi olan tesirlenmiştir. Bir insan bulunmaz ki, bu felÂkete, bu hanumansız ahvÂle ah-vay etmesin…”
Ruslar, Osmanlı ’ya olan ofkesini tebaası bulunan Musluman yerli ahaliden cıkarmış, topyekûn katliam yapmış, her tarafı harabeye cevirmişti. Omer Faik ’in feryadıyla, Baku Hayriye Cemiyeti, Kars ve Ardahanlılara yardıma gelmişti. Bu heyetle Ardahan ’a gelen şÃ‚ir Ahmet Cevad ’ın 15 Mart 1915 tarihli İkbal gazetesinde cıkan şiiri şoyledir:
HAYRET
Vicdanım emretti, imdada geldim,
Mazlum sesi duydum, ben dÂda geldim.
Ziyafet gormedim, yaslıdır eller,
Coğalmış mezarlar derdini soyler.
Talanmış şÃ‚neler, yolunmuş teller,
Olduğun duydum da imdada geldim.
Yarılmış korkudan pembe dudaklar,
Âşıklar Âh ceker, derdinden ağlar,
Bak, neler soyluyor tarlalar, dağlar,
Kardaş sesi duydum, imdada geldim.
Komşularda toydur, bizde ağlaşma,
Bu yerde kız gulmez, gel hic uğraşma,
Sen, ferdli gonlum, gel burda dolaşma,
Ben senincun değil, imdada geldim.
Karları boyamış mazlumlar kanı,
Olenler cok, fakat mezarı hanı?
Ayaklar altında şohreti şanı,
Kalanları gorup feryada geldim.
FelÂket gormeyen millet olar mı?
Duşun, biraz duşun, hic kanın var mı?
Gozler kor mu, yoksa gonuller dar mı?
Âh yine ben, yine feryada geldim.
Gurcu milliyetcileriyle mubarizede(s. 112-128): 1917 yılında Ahıska ’da kurulan Amele ve Asker Hukûmetinin bir uyesi olmuştu. Gurbanov, bu hususta, “Meselenin izahata ihtiyacı vardır.” demekle cok onemli bir meseleye parmak basıyor. Sovyet inkılÂp hareketlerinden yararlanan Gurcu milliyetcileri, 1919 ’da yonetimi ele alarak yeni bir hukûmet kurmuşlardı. Ahıska ’da siyasî durum karışıktı. Ahıska Millî Komitesi, hususen Omer Faik ’in faaliyeti sınırlandırıldı. Gurcistan İnkılÂp Komitesi ’nin faal uyelerinden biri olan Omer Faik, birtakım Gurcu ileri gelenleriyle aynı cephede yer almıştı. Diğer taraftan Gurculer, Brest-Litovsk Barışıyla Rusların Turkiye ’ye bırakmayı kabul ettiği Ardahan ve Artvin bolgesinden vazgecmek istemiyorlardı. Yerli ahali baş kaldırarak Omer Faik ’in oteden beri “Koblıyan Beylerinden” diye cephe aldığı Osman Server Atabek ’le birlikte Gurculere karşı savaşırken, kendisinin o zamanki faaliyetini bilmiyoruz. KÂzım Karabekir ’in hatıralarındaki olumsuz ifadelere bakılırsa, Omer Faik ’in Turk Millî Mucadelesini desteklemediği anlaşılmaktadır. Sonucta Gurcistan ’da Menşevikler gitmiş, Bolşevikler gelmiş, bunda buyuk katkısı olan Omer Faik, “Turk milliyetcisi ve Turk ajanı” olma ithamından kurtulamamıştır. Gurculerin ve Ermenilerin, Ahıska ’nın Musluman ahalisine reva gordukleri zulum, tahammul edilemez bir safhaya ulaşmıştır. Omer Faik bu icinden cıkılmaz durumu şu sozleriyle ifade ediyordu: “Muharebe vakti yine iyiydi. İnsan ya oldurur ya olur veya esir olurdu. Şimdi ise cemaat cıkılmaz belÂ, olumden de beter bir felÂket icindedir.” Onun bu gidişattan rahatsız olması, Tiflis yonetimini de tedirgin ediyordu. Nihayet tutuklayarak Tiflis ’te hapse attılar; Agara ve Azgur ’daki mal varlığına da el koydular. Sonra da hastalığı sebebiyle, Tiflis ’te gozetim altında tutulmak şartıyla serbest bıraktılar. Omer Faik, 21 Nisan 1919 tarihli Azerbaycan gazetesindeki yazısında o gunleri şoyle anlatır: “Budur sosyalist Ramişvili hukûmetinin ve Musluman dostu Gurculerin Musluman koylerinin başına getirdiği bel ve felÂket! Budur sosyalist maskesi altında oynanılan en menfur milliyetperestlik! Budur Nikolay Kazaklarından daha vahşiyane davranan demokratik Gurcu askeri!”
8.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ’nde (s. 129-141): Omer Faik, butun bu olanlardan sonra artık Gurcistan ’da kalamazdı. Ulkeyi terk ederek 1919 yılı ortalarında Baku ’ye gitti. Bacısının oğlu Ahmet Cevdet Bey, Azerbaycan Parlamentosuna girmiş, hatta Emek ve Ekincilik Bakanı olmuştu. Ahmet Cevdet Bey, Azerbaycan ’da mÂrif sahasında onemli calışmalar yapmış bir kişiydi. (O, 1935 yılında once surgun, sonra hapsedilmiş, nihayet kurşuna dizilmiştir.) 1920 yılı baharında Kızıl Ordu Azerbaycan ’a girdi. Lenin prensiplerine inanan Omer Faik de, Nerimanov ’un teklifiyle komunist hukûmetin icinde yer aldı. Onun icin yeni bir donem başlıyordu.
9.Yeni devrin ilk jurnalistlerinden biri (s. 142-150): Omer Faik, İnkılÂp Komitesi ’nin kararıyla İşci ve Ekinci Mufettişliği Halk Komiserliğinde goreve başladı. O, Menşevik ve Musavat hukûmetlerinin teftiş şubelerinde calışmış, tecrube kazanmıştı. Yeni rejimin resmî yayın organı “Zahmetkeşlerin Gozu” dergisinin redaktorluğunu ustlendi. Bu arada Gurcistan komunistleriyle iş birliği yaptı ve Tiflis ’e gitti.
10. Gurcistan İnkılÂp Komitesi ’nin uyesi (s. 151-170): Bu bolumde, Omer Faik ’in, 1921 şubatında başlayan Gurcistan İnkılÂp Komitesi uyeliği ile başlayan uzun donemin karmaşık ve hazin manzaraları hikÂye edilmektedir. Komitenin Musluman İşleri Şurasının Başkanı olan Omer Faik, kendisine verilen geniş yetkilerle, Musluman ahalinin yaşadığı Ahıska, Ahılkelek, Acaristan ve Borcalı ’yı karış karış gezdi. Halkı dinledi. Halkın yonetimden memnun olmadığını gordu. Buralarda Muslumanların yaşadığı kaale bile alınmıyordu. Muslumanların yaşadığı bolgelerde mahallî yonetimler, tamamen gayrimuslimlerin elindeydi. Muslumanlar tutuklanıyor, evleri aranıyor, malları musadere ediliyordu. Bu hayatın cekilmez hÂl aldığını goren halk, Turkiye ’ye goce başlamıştı. Omer Faik, bir ordu komutanına gonderdiği mektupta şunları yazıyordu: “Aspinza ’da ben şahit oldum ki, askerlerin atları koylulerin tarlalarında otluyordu. Askerleri uyardığımda hakarete uğradım.” Kızıl askerlerin halka yaptığı zulumler cekilmez hÂl almıştı. Onlar, kendilerini duşman ulkesindeymiş gibi goruyor, halka da oyle davranıyorlardı. Mesel bir asker, kendisine ikinci defa sut vermek istemeyen bir koyluyu kurşunluyor; bir başkası, kendisine sut bulup getirmeyen koylu kadını tahkir ediyor; diğeri, Ramazan ayında camiyi kilitleyerek imamın ezan okumasına mani oluyor; bir başkası, tek odalı evde yaşayan beş altı kişilik bir ailenin evinde kalmak istiyor ve butun bunlar hakaretlerle icra ediliyordu. Kızıl askerlerin kendileri halkın sırtından gecindikleri gibi atları da tarlaları, bağları, bahceleri tahrip ediyordu. İlcelerdeki İnkılÂp Komitesi buroları, Ermenilerin elindeydi. Bunların da yerli ahaliye yapmadığı eziyet yoktu. Omer Faik, butun bunları hukûmete ve ordu kumandanlarına bildiriyor, bir sonuc alamıyordu. Koylunun birisi Omer Faik ’e sormuş: “Ahıska ’daki hukûmet, Bolşevik hukûmeti midir, Ermeni hukûmeti midir?”
11.Omer Faik ’in bediî yaradıcılığı (s. 171-186): Kitabın bu bolumunde Omer Faik ’in bir idealist olduğu gibi aynı zamanda sosyal meselelerle de ilgilenen ve bunu yazdığı şiir ve hikÂyelerde işleyen edebî kişiliğine işaret edilmektedir. “Tahminen kırk yıl publisistika ile meşgul olan Omer Faik, Azerbaycan publisistikası tarihinde orijinalliği, ihtirası, sozunun keseri ve muteberliği ile secilenlerden biri olmuştur. Bu cihetten Omer Faik, numune olabilecek bir kalem sahibiydi.” denilmekte ve şairliği konu edilmektedir. Buradaki ifadelerden Omer Faik ’in, omrunun sonuna kadar şiir yazmaya devam ettiğini oğrenmekteyiz. “Bunların ekseriyeti tebligat karakterli vatanperverlik ruhuyla yazılmış şiirlerdi.” Fakat o, bu şiirlerin coğunu neşretmemiştir. Gurbanov, Omer Faik ’in hikÂyeciliğini de ele alarak Gunah Kimde, Hasan Eminin ŞikÂyeti, Hamiyetli Bir Civan, Gulsum gibi hikÂyelerinin uzerinde durmaktadır. Gurbanov bu bolumde, Omer Faik ’in, fikrini ve ulkusunu kendi ağzından vermektedir: “Benim arzum, vatanımın talihi, milletimin terakkisidir. Bundan başka bir emelim, bir arzum olmadığı gibi, bundan daha parlak, daha buyuk, daha Âli maksat tasavvur edemiyorum, edemem.”
12.Omrun gurub cağı yahut 17557 numaralı mehbus (s. 187-195): Yıl 1937. 66 yaşında ve hasta Omer Faik, Stalin doneminin ağır şartları altında Azgur ’da yaşamaktayken, bir gece vakti evinden alınır. “Sovyet hakimiyeti aleyhine kurulmuş devrim karşıtı milliyetci teşkilÂtın başkanı” denilerek hapse atılır. Kitabın bu bolumunde cok zalim bir olume giden hazin yolculuğun hikÂyesini goruyoruz. Temmuzda başlayan sorgulama ekimde biter ve Omer Faik kurşuna dizilir. Bu olaydan 20 sene sonra, 1958 yılında Gurcistan Yuksek mahkemesi, Omer Faik ’e berat kararı (!) verir.
13.Eski jurnalciliğin yeni varyantı yahut son soz yerine (s. 196-205): Şamil Gurbanov ’un kitabının bu bolumu, Latifşah Barataşvili ’nin olmeden once kaleme aldığı hatıralarının başına gelenler anlatılmaktadır. Burada, Barataşvili ’nin kızı Kılara Hanımın, babasının hatıralarını, neşredilmek uzere once Azerbaycan Yazıcılar İttifakı ’na vermesi, sonra uzerinde calışmak bahanesiyle geri alarak tahrif ettikten sonra Tiflis ’te Literaturnaya Gruziya dergisinde neşretmesi etrafındaki mulÂhazalar yer almaktadır. Tabii burada bizi en cok alÂkadar eden husus, Kılara ’nın Ahıska Turklerinin kimliği-menşei uzerinde haddini aşan iddialarla ortalığı karıştırmaya kalkışmasıdır. Gurbanov, bunların bir kısmını acıklamıştır. Bir vesileyle biz de Kılara ’nın Turk duşmanlığı tuten faaliyetine işaret etmiştik. Aslında onun iddiaları ciddiye alınmayacak derecede sacma ve seviyesiz olduğu icin uzerinde durmaya değmez.
Rahmetli Şamil Gurbaov ’un Kiril yazısıyla basılmış olan bu kitabının Latin yazısıyla da basılıp Turk okuyucusuna sunulmasını diliyoruz. Bu yazının başlığına Bir Kitabın Anlattıkları ifadesini koymamızın maksadı da budur. Cunku bu kitap cok onemli şeyler anlatmaktadır. Kafkasya ’nın yakın tarihiyle ilgilenenler icin de cok onemli bir kaynak olma ozelliğine sahiptir.
* Şamil Gurbanov, Omer Faig Nemanzade, Bakı 1992.
Azerbaycan Basını
1872 yılında doğdu. Ahıskalı bir Turk aydını. Ailesi, eğitimi icin İstanbul ’a yolladı. 1888-1892 yıllarında Daruşşafaka Lisesi ’nde okudu. İstanbul ’da bazı siyasi hareketlere katıldı. Sonra oz yurduna dondu. Tiflis, Şeki, Şamahı ve Gence ’ye gitti. Buralarda oğretmenlik yaptı. İdeali gazeteciliktir. 1905 yılında, Celil Mehmet Kuluzade ile birlikte matbaa kurup, Molla Nasrettin adlı dergiyi cıkarmaya başladı. Molla Nasrettin 1931 yılına kadar tam 740 sayı cıktı ve Azerbaycan ’da bir ekol oldu. Molla Nasrettinciler, milli kimliğin ve bilincin oluşmasına katkıda bulundu. 1937 yılında Rus istihbarat orgutu KGB, halk duşmanı ilan edip kurşuna dizdi.
ESERLERİ:
1.Kafkasya'dan İstanbul'a Hatıralar
Omer Faik Numanzade
Akademi Kitabevi / Hatırat Dizisi
Tarihteki onemli olayların icinde yer almış kişilerin hatıraları her zaman ilgi konusu olmuştur. Gerci taşıdıkları oznellik dolayısıyla bu tur eserler tarih bilimi icin fazla guvenilir kaynaklardan sayılmazlar, fakat tarihteki ayrıntıların yakalanması acısından son derece onemli oldukları bir gercektir. Zira tarih biraz da ayrıntılardan oluşur.
Omer Faik Numanzade, yaşadığı cağa damgasını vurmuş cok onemli bir şahsiyet değildir. Fakat doneminin bir aydını olarak, yaşadıklarını ve gorduklerini kaleme almış olması bile ondaki tarih bilincini ve duyarlılığını ortaya koymaktadır. Kaldı ki Omer Faik sıradan bir insan yaşayan Azerbaycan'ın tanınmış gazeteci ve yazarlarından biridir. Bu bakımdan onun hatıraları ozellikle Azerbaycan'ın siyasi ve kulturel gecmişine ilgi duyanlar icin buyuk onem taşımaktadır.
Omer Faik Numanzade ’nin Azeri Turkcesiyle biyografisi:
www.adam.az
Omər Faiq Nemanzadə 1872-ci ildə Ahıska (Axalsıx) qəzasının Azqur kəndində anadan olmuşdur.
O, ilk təhsilini kənd camesində almış və anasının təkidi ilə 1882-ci ildə İstanbula getmiş, "Fateh" məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.
Təbiət elmlərinə həvəsi olduğuna gorə sonradan "Daruş Şəfəq" məktəbinə daxil olmuşdur. Həmin məktəbi bitirdikdən sonra (1891) Qalata poct və teleqraf idarəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O, burada qəzet və jurnallar vasitəsilə Avropadakı demokratik ruhlu turk muhacirlərinin əhval-ruhiyyəsi və turk inqilabcı şairlərin bədii yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. Bir muddətdən sonra Sultan istibdadına qarşı gizli calışan cahillərə (cavanlara) qoşulmuşdur.
Ahıskada milli munasibətlərin kəskinləşməsi dovrundə (1894) vətənə qayıtmışdır. İnqilabi dunyagoruşlu ziyalı kimi yetişmiş Omər Faiq maarif və mədəniyyət sahəsində Azərbaycanın demokratik ruhlu vətənpərvər oğullarına qarışıb omrunun axırına kimi biliyini və bacarığını xalqın azadlığı uğrunda mubarizəyə yonəltmişdir.
Omər Faiq 1894-cu ildə Şəkidə ilk usuli-cədid məktəbində dunyəvi elmlərdən dərs demiş və İstanbuldan gətirdiyi acıq fikirli əsərləri xalqa paylayıb oxutmuşdur. O. Burada M.F. Axundovun "Musyo Jordan və dərviş Məstəli şah" pyesini səhnə ucun hazırlamış, Musyo Jordan rolunda ozu cıxış etmişdir.
1896-cı ilin yazında xəstəliyi ilə əlaqədar Omər Gəncəyə, oradan da Hacıkəndə getmiş, orada İstanbuldan gəlmiş Məhəmməd Əfəndi ilə yaxından tanış olmuşdur. Məhəmməd Əfəndi oradakı gənc muəllimlər və yazıcılara təsir etmişdir. Omər Faiq 1896-1998-ci illərdə xəstəliyinə gorə Abastumanda və Azğurda qalmışdır.
Ahıskada milli məktəb acmaq fikrinə duşən Omər Tiflis maarif mudirinə ərizə yazıb - ondan: "Lazımsa, şkolada (məktəbdə) oxudun, ayrıca turk məktəbi olmaz" cavabını almışdır.
Tiflisdən Mufti və Şeyxulislama şikayətlənib "Rusiyadakı turklərlə Turkiyədəki rum və ermənilər arasında huquqca boyuk bir fərq olduğunu" soyləmişdir.
Omər Faiq milli huquqları mudafiə məqsədilə "hər millətin mədəniyyətə və maariflənməsinə haqqı vardır və bu haqqı hər yerdə, hər zaman saxlamalıdır" demişdir.
Xəstəlikdən sağalıb o, 1898-ci ildən 1900-cu ilə kimi Şəkidə came məktəbində muəllim işləmişdir. Orada dini dərslərin tədrisini azaltmaqla hesab, coğrafiya, tarix və dil fənlərini tədris etdirmişdir. 1900-cu ildə Omər Faiq ictimai həyatda fəal məşğul olmaq ucun Bakıya gəlmişdir.
Bakı şəhərində milli məktəblərin yox dərəcəsində olduğunu, musəlman xalqının acınacaqlı bir şəkildə yaşamasını gorən Omər Faiq "Əgər Tağıyevin acdığı qız məktəbini gorməsəydim Bakının turk maarifi uzərinə qara bir cizgi cəkəcəkdim" demişdir.
Omər Faiq 1900-cu ildə Şamaxıya gəlmişdir. O, burada milli məktəbin təşkil edilməsinə yaxından yardım etmiş və tarix, coğrafiya, hesab və turk dilindən dərs demişdir.
1902-ci il yanvar ayının 31-də Şamaxıdakı guclu zəlzələdən sonra Omər Faiq Tiflisə getmişdir.
Omər Faiq 1903-cu ilin mart ayının 30-da nəşrə başlamış "Şərqi-Rus" qəzetində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd ağa Qayıbov, Uzeyir Hacıbəyov, Rəşid İsmayılov, Əsəd Babayev, Yusif Əfəndizadə ilə bir yerdə işləməyə başlamışdır. Bu qəzet Qafqazda ilk dəfə olaraq nəşr olunan siyasi və ictimai gundəlik turk qəzeti olmuşdur.
Bir sıra maddi cətinliklərdən sonra 1906-cı ildə ilk dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşr edilmişdir. Jurnalın təsis edilməsində və onun nəşrində Cəlil Məmmədquluzadə və Omər Faiqin mustəsna rolu olmuşdur.
"Molla Nəsrəddində" yalancı hurriyyətpərəstlərə qarşı yazdığı məqaləsində o deyirdi: "Əgər hurr yaşamaq istəyiriksə, dəliqanlı cavanlarımızı qurban verməliyik. Qurban verdikdən sonra isə onları ağlamaqla, uzun yas saxlamaqla ozumuzu taqətdən salmamalıyıq. Dubarə qurban verməməliyik, təki, hurriyyət xalqın qanı ilə qazandığı halal malı olsun. Əgər oturub gozləsək və başımızı boş danışıqlarla qarışdırsaq, dilimizdə hurriyyət sozu bitsə də, onun bəhrəsi olmayacaqdır".
O başqa bir məqaləsində isə belə yazırdı: "Bəsdir, bəsdir, ey azərbaycanlı! Bir az ayıl... Əl-ayağını bir az tərpət! Vucudunu, varlıq ağacını soran, korlayan tikanları, sarmaşıqları, yad ağacların yarpaqlarını, budaqlarını qır at, qurtul. Vucuduna gunəş, hava dəysin! Başını bir az yuxarı qaldır, oz varlığının, oz vucudunun qiymətini bil! İndiyə qədər yadlar ucun, ozgə varlıqlar, ozgə vucudlar ucun ozunu həlak etmisən. Barı bundan sonra da olsa, ayıl ozunə gəl, oz gununə calış!"
1911-ci ildə C. Məmmədquluzadə Tiflisə, jurnalın muvvəqəti redaktoru Məmmədəli Sidqiyə gondərdiyi məktubda yazmışdır: "Əzizim Məmmədəli!... Bunu sənə əvvəllər də istəyirdim yazım ki, Faiq Əfəndi bundan sonra oranın sahibi-ixtiyarıdır, hərtərəfli".
Omər Faiq təkcə "Molla Nəsrəddin" jurnalında deyil, eyni zamanda, o dovrdə cap edilən bir sıra qəzet və jurnallarda ("Acıq soz", "Tərəqqi", "İrşad", "Həyat", "Rəncbər", "Adıgun kolxozcusu", "Kommunist", "Qızıl bayraq", "Bağban" və s.) cıxış etmişdir. Yazıları Omər Faiq Nemanzadə, Umidvar, Umid, Faiq Nemanzadə, Lağlağı, Mozalan və s. ad və təxəlluslərlə cıxmışdır. Omər Faiqin dovrun bir sıra muhum ictimai-siyasi məsələləri haqqında muxtəlif mətbuat orqanlarındakı fəaliyyəti onu muasirlərinə yetkin qələm sahibi kimi tanıtmış və sevdirmişdir.
Omər Faiq Ahıskada erməni və gurcu dəstələrinin terror fəaliyyətini oz gozləri ilə gormuşdur. Onun bir sıra məqalələrindən aydın olur ki, Gurcustanda səs salmış "Gurcu işi" adlı əməliyyatın başlanması ilə əlaqədar o, dərhal oz ictimai-siyasi fəaliyyətini dayandırmış, həmin vaxtdan Gəncəyə kocub fəaliyyətə başlamış, qəzet və jurnallarda tez-tez məqalələrlə cıxış etmiş. Omər Faiqin ən fəal işlərindən biri 1917-1920-ci illərdə Ahıska (Axalsix) bolgəsindəki fəaliyyəti olmuşdur. O, Cənub-Qərbi Qafqazda ilk mustəqil turk respublikası "Ahıska hokuməti-muvəqqətəsi"nə hokumət rəisi secilmişdir. Altı aydan sonra menşeviklər Gurcustanı ələ kecirmiş və bu respublika ləğv olunmuşdur. "Cənubi-qərbi Qafqaz hokuməti" yıxıldıqdan sonra o, Gurcustan menşevik hokumətindən Ahıska və Ahılkələk əyalətlərinə muxtariyyət tələb etməyə başladı. Lakin bu arzusu həyata kecmədi. Əvəzində menşeviklər tərəfindən uc dəfə həbs olunub Metex qalasına salındı, lakin xalqın tələbi ilə yenidən azadlığa buraxıldı.
Omər Faiq 1920-ci ildə Gəncə Zəraət (kənd təsərrufatı) Texnikumunun direktoru işləmişdir. O, 1920-1921-ci illərdə "Zəhmətkeşlərin gozu" jurnalının redaktoru, bir az sonra "Yeni fikir" radeksiya heyətinin uzvu secilmişdir. Sonra Gurcustanda musəlman işləri uzrə komitənin sədri təyin edilmişdir.
İnqilab illərində Omər Faiq dəfələrlə həbs edilmişdir. O. 1923-cu ildə Azərbaycana gəlmiş və 1924-cu ildə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında işə duzəlmişdir. O dovrdə dərsliklərin hazırlanmasına və onların cap edilməsinə yardım etmişdir.
Omər Faiq Nemanzadə 1937-ci ildə Stalin represiyasının qurbanı olmuşdur.
Mənbə: Wikipedia
HAKKINDA YAZILANLAR
BİR KİTABIN ANLATTIKLARI•
Y. POLİKOĞLU
Ahıskalı unlu gazeteci-yazar ve fikir adamı Omer Faik ’le ilgili en ciddî calışmaları yapan kişi, şuphesiz rahmetli Prof. Şamil Gurbanov ’dur. Biz bu yazımızda, Şamil Gurbanov tarafından kaleme alınan, “Azerbaycan ’ın Gorkemli Adamları” ust başlığıyla basılan ve Omer Faik ’in hayatını anlatan monografiyi tanıtmaya calışacağız.
Sozunu ettiğimiz kitap 208 sayfadan meydana gelmektedir. Kitabın ilk sayfalarında muellifin dort sayfalık bir Onsozu bulunmaktadır (s. 5-8). Burada, “Baştan ayağa, tepeden tırnağa muhabbet ağacı gibi halkına, vatanına sarılanlardan, onun medenî ve siyasî inkişÃ‚fı icin muhim vasıtalar arayanlardan ve bulanlardan biri de Omer Faik Numanzade ’ydi.” denilmektedir. “Omer Faik Numanzade kim idi?” sorusuna cevap verilirken, “Molla Nasreddin jurnalının faaliyetiyle tanışmak yeter. Azerbaycan hakının ictimaî şuurunun uyanması ve inkişÃ‚fında hicbir matbuat organı bu jurnal kadar geniş tesir ve ehemmiyetli role malik olmamıştır. 1906 ’dan 1932 ’ye kadar faaliyet gosteren jurnalın 1912 yılına kadar resmî redaktoru Celil Memedguluzade, gayriresmî redaktoru sahib-i ihtiyarı Omer Faik ’ti.” denilmektedir.
Omer Faik ’in doğduğu vatanı Ahıska ve mensup olduğu Ahıska Turklerine de işaret eden Gurbanov, 1944 faciasını da atlamayarak bu konuda şunları soylemektedir: “Facialı hadiselerden biri de eski zamanlardan beri asırlar boyu Gurculerle bir arada yaşamış Turklerin 1944 kasımında hicbir resmî devlet kararı olmadan Moskova ’nın emriyle kutlevî şekilde Orta Asya ’ya surgun olunmasıdır. O muthiş gunde iki saat icinde 220 koyun 200.000 kadar ahalisi boşaltılmıştır. Onların hepsi kadın, cocuk, ihtiyar ve hastalardan ibaretti. Cunku resmî merkezî gazetelerin yazdığına gore sadece bu yorenin 40.000 Turk oğlu duşmanla cephede vuruşuyor, Sovyet halklarının azatlığı uğrunda olum-kalım mucadelesi veriyordu. Onların 26.000 ’i muharebeden donmedi, sağ kalanlar da zaferden sonra bırakıp gittikleri ata yurduna, doğdukları evlerine değil, surgun olunmuş ailelerinin ardınca Kazakistan collerine yollanmışlardır. Bulunanlar da olmuştur, bulunmayanlar da… Cunku surgunlerin 17.000 ’i yollarda kırılmış, onları insan gibi defnetmeye de imkÂn verilmemiştir. Boyle bir vahşiliğin gunahkÂrlarını tarih hicbir zaman bağışlamaz.”
Onsoz, Omer Faik ’le ilgili olarak 1919 yılında Gruziya gazetesinde cıkan şu ifadelerle son bulmaktadır: “Buyuk Rus İnkılÂbı, Azerbaycan halkının tarihine Omer Faik adlı yeni parlak bir ad verdi. Kafkas Turkleri arasında yol bulması ve sonraki inkişÃ‚fı, muhkemlenmesi işini araştırırken bu sahada ilk yerlerden birini Omer Faik ’e verecektir.”
Biz kitabın ana başlıklarıyla bu başlıklar altındaki bahislere kısaca temas edeceğiz.
1.Buyuk hayatın başlangıcı ve ilk mubariz adımlar (s.9-11): Kitabın bu ilk bolumunde Omer Faik ’in 1872 yılında doğumu ve tahsil hayatından bahsedilmektedir. Onun daha on yaşında İstanbul ’a gelmesi, medrese ve Daruşşafaka yılları, memuriyeti ve fikir cereyanlarından -bu arada Namık Kemal ve Tevfik Fikret ’ten- etkilenmesi anlatılmaktadır. Memlekete donmesiyle, İstanbul ’da edindiği pozitivist fikirler yuzunden karşılaştığı sıkıntılara işaret edilmektedir. Memleketinin geri kalmışlığı ve cehaleti hakkındaki konuşmaları, cevrede onun “KÂfir Omer” diye anılmasına sebep olur. Hatta mescitlere alınmaz, ağız kavgaları ve vuruşmalar bile olur. Ailesi bu duruma cok uzulur: “Biz gozluyorduk ki oğlumuz İstanbul ’dan molla olup gelecek; halifenin, İslÂm ’ın şan ve şohretini yuceltecek, yeni haberler getirecek, bizim başımızı yukseltecek.”
2.Maarif yollarında (s.12-24): Omer Faik, sosyal demokrat-sosyal inkılÂpcı bir kişi olarak ortaya cıkmıştır. O, bu huviyetiyle doğduğu cemiyetin icinde kalamazdı. Onun icin de kendi fikirlerini yayma ideali uğrunda eğitim sahasını tercih eder. “Ev danası okuz olmaz” sozu mucibince memleketinde değil, Turkiye ’den kopuk, Rusya hakimiyetinde olup o zamanlar yonunu Azerbaycan ’a cevirmiş olan diğer Ahıskalı munevverler gibi o da Azerbaycan ’ın yolunu tutar. 1894 yılında itibaren Şeki, Şamahı ve Gence ’de Usûl-i Cedide Muallimliği yapar. Bu arada Kırım ’ın Bahcesaray şehrinde cıkan İsmail Gaspıralı ’nın Tercuman gazetesine yazılar yazar.
3.Şark cehaletine Şarki Rus ’tan ilk ateş (s. 25-39): Bu bolumde, 1903 ’te Tiflis ’te başlayan basın hayatı anlatılmaktadır. Şarkı Rus gazetesindeki yazı hayatı anlatılmaktadır. Omer Faik, yazdığı yazılarda geriliğe ve cehalete karşı isyanını dile getirir. Muslumanların da asrın ilim metotlarını bir an evvel kullanması icin var gucuyle calışır; adeta bağırır… Bu bolumde ayrıca Turk alfabesi ve Turkce ’yle ilgili yazılarına işaret edilmektedir.
4.Gayret matbaası ve Gayret sahipleri (s. 40-50): Omer Faik, 1905 yılında Mirza Celil ve Elesger Bagırov ’la birlikte Gayret matbaasını kurar. Bu matbaada Sosyal Demokrat Partinin yayınları burada basılmaktaydı. Hatta Omer Faik, elinde kızıl bayrakla Tiflis ’te işci grevine katılır. Hatta işcilerin davetiyle kursuye cıkar, nutuk ceker… Nihayet Molla Nasreddin mecmuası da bu matbaada basılacaktır.
5.Publisist reşadeti (s. 51-67): “Yalnızca kalemine umit bağlayan adam” Omer Faik ’in Molla Nasreddin mecmuasında bircok imzayla kaleme aldığı yazılar konu edilmektedir. Bu bolumde onun dine değil, cahil din adamlarına karşı verdiği mucadeleyle ilgili bahisler var. Bu arada onun Turkce uzerine cıkan tartışmalarda cok kuvvetli yazılar neşrettiğini goruyoruz. O, İsmail Gaspıralı ’nın aksine, İstanbul Turkcesini fazla ciddiye almamaktadır: “Eğer acık bura Turkcesiyle yazarsak İstanbul ’a giden beş on gazetemiz anlaşılmayacakmış. Canları cıksın, anlamasınlar. Bize beş on İstanbullunun anlaması lÂzım değil, uc dort milyon Kafkaslının anlaması lÂzım.” diyordu.
6.Omer Faik ’in Molla Nasreddin dunyası (s. 68-96): Bu bolumde, Omer Faik ’in, 1906 yılında Mirza Celil ’le Molla Nasreddin mecmuasını cıkarmaları ve bu mecmuada verdiği fikir mucadelesine ışık tutulmaktadır. “Jurnaldeki bahislerde gorduk ki o, proleter harekÂtın kırmızı bayraklı inkılÂpcılara rağbet gosteriyordu. Onlarla hemre ’y ve hem-fikirdi. Populer yazılarında da ictimaî faaliyetinde de bunu hissetmek cetin değildir. Muasırlarının nazarında o, 1905 yılında inkılÂp zamanı kırmızı bayrak kaldıran ilk Muslumanlardan biri olarak biliniyordu.”
7.Birinci Dunya Muharebesi yıllarında (s. 97-111): Omer Faik Ahıska ’da yaşıyor, fakat Tiflis ’te cıkmaya devam eden Molla Nasreddin ’den ilgisini esirgemiyordu. Fakat şartlar ağırlaşmıştı. Ekonomik sıkıntı, dergiyi derinden etkiliyordu. 1912 ’de İkbal gazetesinde cıkan bir yazısından sonra Molla Nasreddin de dahil 1915 yılına kadar yazmaya ara verdiğini goruyoruz.
“Sarıkamış muharebesinde Kars ve Ardahan vilÂyetlerinde yaşayan ahaliye hususen Azerbaycanlılara divan tutulmuş, yaşayış mıntıkaları yerle yeksÂn edilmiştir. Turk ordusu buyuk kayıplar vermiştir. Bu muharebenin musibetleri hakkında matbuatta ilk heyecan davulunu calan Omer Faik ’ti. Omer Faik ’in teşebbusu ve faal tebligatıyla Ahıska ’nın Azgur koyunde yardım toplanmış, ustelik her ay iki yuz manat harc ile yaralılara mahsus bir kucuk hastane acılmıştır. Ahıskalı Şefika Hanım Efendizade, Omer Faik ’in cıkışından birkac gun sonra heyecanla yazıyordu: Birkac gunden beri yureklerimizi kana donderen Kars ve etrafındaki Muslumanların ducÂr oldukları felÂketli hallerden her bir vicdan sahibi olan tesirlenmiştir. Bir insan bulunmaz ki, bu felÂkete, bu hanumansız ahvÂle ah-vay etmesin…”
Ruslar, Osmanlı ’ya olan ofkesini tebaası bulunan Musluman yerli ahaliden cıkarmış, topyekûn katliam yapmış, her tarafı harabeye cevirmişti. Omer Faik ’in feryadıyla, Baku Hayriye Cemiyeti, Kars ve Ardahanlılara yardıma gelmişti. Bu heyetle Ardahan ’a gelen şÃ‚ir Ahmet Cevad ’ın 15 Mart 1915 tarihli İkbal gazetesinde cıkan şiiri şoyledir:
HAYRET
Vicdanım emretti, imdada geldim,
Mazlum sesi duydum, ben dÂda geldim.
Ziyafet gormedim, yaslıdır eller,
Coğalmış mezarlar derdini soyler.
Talanmış şÃ‚neler, yolunmuş teller,
Olduğun duydum da imdada geldim.
Yarılmış korkudan pembe dudaklar,
Âşıklar Âh ceker, derdinden ağlar,
Bak, neler soyluyor tarlalar, dağlar,
Kardaş sesi duydum, imdada geldim.
Komşularda toydur, bizde ağlaşma,
Bu yerde kız gulmez, gel hic uğraşma,
Sen, ferdli gonlum, gel burda dolaşma,
Ben senincun değil, imdada geldim.
Karları boyamış mazlumlar kanı,
Olenler cok, fakat mezarı hanı?
Ayaklar altında şohreti şanı,
Kalanları gorup feryada geldim.
FelÂket gormeyen millet olar mı?
Duşun, biraz duşun, hic kanın var mı?
Gozler kor mu, yoksa gonuller dar mı?
Âh yine ben, yine feryada geldim.
Gurcu milliyetcileriyle mubarizede(s. 112-128): 1917 yılında Ahıska ’da kurulan Amele ve Asker Hukûmetinin bir uyesi olmuştu. Gurbanov, bu hususta, “Meselenin izahata ihtiyacı vardır.” demekle cok onemli bir meseleye parmak basıyor. Sovyet inkılÂp hareketlerinden yararlanan Gurcu milliyetcileri, 1919 ’da yonetimi ele alarak yeni bir hukûmet kurmuşlardı. Ahıska ’da siyasî durum karışıktı. Ahıska Millî Komitesi, hususen Omer Faik ’in faaliyeti sınırlandırıldı. Gurcistan İnkılÂp Komitesi ’nin faal uyelerinden biri olan Omer Faik, birtakım Gurcu ileri gelenleriyle aynı cephede yer almıştı. Diğer taraftan Gurculer, Brest-Litovsk Barışıyla Rusların Turkiye ’ye bırakmayı kabul ettiği Ardahan ve Artvin bolgesinden vazgecmek istemiyorlardı. Yerli ahali baş kaldırarak Omer Faik ’in oteden beri “Koblıyan Beylerinden” diye cephe aldığı Osman Server Atabek ’le birlikte Gurculere karşı savaşırken, kendisinin o zamanki faaliyetini bilmiyoruz. KÂzım Karabekir ’in hatıralarındaki olumsuz ifadelere bakılırsa, Omer Faik ’in Turk Millî Mucadelesini desteklemediği anlaşılmaktadır. Sonucta Gurcistan ’da Menşevikler gitmiş, Bolşevikler gelmiş, bunda buyuk katkısı olan Omer Faik, “Turk milliyetcisi ve Turk ajanı” olma ithamından kurtulamamıştır. Gurculerin ve Ermenilerin, Ahıska ’nın Musluman ahalisine reva gordukleri zulum, tahammul edilemez bir safhaya ulaşmıştır. Omer Faik bu icinden cıkılmaz durumu şu sozleriyle ifade ediyordu: “Muharebe vakti yine iyiydi. İnsan ya oldurur ya olur veya esir olurdu. Şimdi ise cemaat cıkılmaz belÂ, olumden de beter bir felÂket icindedir.” Onun bu gidişattan rahatsız olması, Tiflis yonetimini de tedirgin ediyordu. Nihayet tutuklayarak Tiflis ’te hapse attılar; Agara ve Azgur ’daki mal varlığına da el koydular. Sonra da hastalığı sebebiyle, Tiflis ’te gozetim altında tutulmak şartıyla serbest bıraktılar. Omer Faik, 21 Nisan 1919 tarihli Azerbaycan gazetesindeki yazısında o gunleri şoyle anlatır: “Budur sosyalist Ramişvili hukûmetinin ve Musluman dostu Gurculerin Musluman koylerinin başına getirdiği bel ve felÂket! Budur sosyalist maskesi altında oynanılan en menfur milliyetperestlik! Budur Nikolay Kazaklarından daha vahşiyane davranan demokratik Gurcu askeri!”
8.Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ’nde (s. 129-141): Omer Faik, butun bu olanlardan sonra artık Gurcistan ’da kalamazdı. Ulkeyi terk ederek 1919 yılı ortalarında Baku ’ye gitti. Bacısının oğlu Ahmet Cevdet Bey, Azerbaycan Parlamentosuna girmiş, hatta Emek ve Ekincilik Bakanı olmuştu. Ahmet Cevdet Bey, Azerbaycan ’da mÂrif sahasında onemli calışmalar yapmış bir kişiydi. (O, 1935 yılında once surgun, sonra hapsedilmiş, nihayet kurşuna dizilmiştir.) 1920 yılı baharında Kızıl Ordu Azerbaycan ’a girdi. Lenin prensiplerine inanan Omer Faik de, Nerimanov ’un teklifiyle komunist hukûmetin icinde yer aldı. Onun icin yeni bir donem başlıyordu.
9.Yeni devrin ilk jurnalistlerinden biri (s. 142-150): Omer Faik, İnkılÂp Komitesi ’nin kararıyla İşci ve Ekinci Mufettişliği Halk Komiserliğinde goreve başladı. O, Menşevik ve Musavat hukûmetlerinin teftiş şubelerinde calışmış, tecrube kazanmıştı. Yeni rejimin resmî yayın organı “Zahmetkeşlerin Gozu” dergisinin redaktorluğunu ustlendi. Bu arada Gurcistan komunistleriyle iş birliği yaptı ve Tiflis ’e gitti.
10. Gurcistan İnkılÂp Komitesi ’nin uyesi (s. 151-170): Bu bolumde, Omer Faik ’in, 1921 şubatında başlayan Gurcistan İnkılÂp Komitesi uyeliği ile başlayan uzun donemin karmaşık ve hazin manzaraları hikÂye edilmektedir. Komitenin Musluman İşleri Şurasının Başkanı olan Omer Faik, kendisine verilen geniş yetkilerle, Musluman ahalinin yaşadığı Ahıska, Ahılkelek, Acaristan ve Borcalı ’yı karış karış gezdi. Halkı dinledi. Halkın yonetimden memnun olmadığını gordu. Buralarda Muslumanların yaşadığı kaale bile alınmıyordu. Muslumanların yaşadığı bolgelerde mahallî yonetimler, tamamen gayrimuslimlerin elindeydi. Muslumanlar tutuklanıyor, evleri aranıyor, malları musadere ediliyordu. Bu hayatın cekilmez hÂl aldığını goren halk, Turkiye ’ye goce başlamıştı. Omer Faik, bir ordu komutanına gonderdiği mektupta şunları yazıyordu: “Aspinza ’da ben şahit oldum ki, askerlerin atları koylulerin tarlalarında otluyordu. Askerleri uyardığımda hakarete uğradım.” Kızıl askerlerin halka yaptığı zulumler cekilmez hÂl almıştı. Onlar, kendilerini duşman ulkesindeymiş gibi goruyor, halka da oyle davranıyorlardı. Mesel bir asker, kendisine ikinci defa sut vermek istemeyen bir koyluyu kurşunluyor; bir başkası, kendisine sut bulup getirmeyen koylu kadını tahkir ediyor; diğeri, Ramazan ayında camiyi kilitleyerek imamın ezan okumasına mani oluyor; bir başkası, tek odalı evde yaşayan beş altı kişilik bir ailenin evinde kalmak istiyor ve butun bunlar hakaretlerle icra ediliyordu. Kızıl askerlerin kendileri halkın sırtından gecindikleri gibi atları da tarlaları, bağları, bahceleri tahrip ediyordu. İlcelerdeki İnkılÂp Komitesi buroları, Ermenilerin elindeydi. Bunların da yerli ahaliye yapmadığı eziyet yoktu. Omer Faik, butun bunları hukûmete ve ordu kumandanlarına bildiriyor, bir sonuc alamıyordu. Koylunun birisi Omer Faik ’e sormuş: “Ahıska ’daki hukûmet, Bolşevik hukûmeti midir, Ermeni hukûmeti midir?”
11.Omer Faik ’in bediî yaradıcılığı (s. 171-186): Kitabın bu bolumunde Omer Faik ’in bir idealist olduğu gibi aynı zamanda sosyal meselelerle de ilgilenen ve bunu yazdığı şiir ve hikÂyelerde işleyen edebî kişiliğine işaret edilmektedir. “Tahminen kırk yıl publisistika ile meşgul olan Omer Faik, Azerbaycan publisistikası tarihinde orijinalliği, ihtirası, sozunun keseri ve muteberliği ile secilenlerden biri olmuştur. Bu cihetten Omer Faik, numune olabilecek bir kalem sahibiydi.” denilmekte ve şairliği konu edilmektedir. Buradaki ifadelerden Omer Faik ’in, omrunun sonuna kadar şiir yazmaya devam ettiğini oğrenmekteyiz. “Bunların ekseriyeti tebligat karakterli vatanperverlik ruhuyla yazılmış şiirlerdi.” Fakat o, bu şiirlerin coğunu neşretmemiştir. Gurbanov, Omer Faik ’in hikÂyeciliğini de ele alarak Gunah Kimde, Hasan Eminin ŞikÂyeti, Hamiyetli Bir Civan, Gulsum gibi hikÂyelerinin uzerinde durmaktadır. Gurbanov bu bolumde, Omer Faik ’in, fikrini ve ulkusunu kendi ağzından vermektedir: “Benim arzum, vatanımın talihi, milletimin terakkisidir. Bundan başka bir emelim, bir arzum olmadığı gibi, bundan daha parlak, daha buyuk, daha Âli maksat tasavvur edemiyorum, edemem.”
12.Omrun gurub cağı yahut 17557 numaralı mehbus (s. 187-195): Yıl 1937. 66 yaşında ve hasta Omer Faik, Stalin doneminin ağır şartları altında Azgur ’da yaşamaktayken, bir gece vakti evinden alınır. “Sovyet hakimiyeti aleyhine kurulmuş devrim karşıtı milliyetci teşkilÂtın başkanı” denilerek hapse atılır. Kitabın bu bolumunde cok zalim bir olume giden hazin yolculuğun hikÂyesini goruyoruz. Temmuzda başlayan sorgulama ekimde biter ve Omer Faik kurşuna dizilir. Bu olaydan 20 sene sonra, 1958 yılında Gurcistan Yuksek mahkemesi, Omer Faik ’e berat kararı (!) verir.
13.Eski jurnalciliğin yeni varyantı yahut son soz yerine (s. 196-205): Şamil Gurbanov ’un kitabının bu bolumu, Latifşah Barataşvili ’nin olmeden once kaleme aldığı hatıralarının başına gelenler anlatılmaktadır. Burada, Barataşvili ’nin kızı Kılara Hanımın, babasının hatıralarını, neşredilmek uzere once Azerbaycan Yazıcılar İttifakı ’na vermesi, sonra uzerinde calışmak bahanesiyle geri alarak tahrif ettikten sonra Tiflis ’te Literaturnaya Gruziya dergisinde neşretmesi etrafındaki mulÂhazalar yer almaktadır. Tabii burada bizi en cok alÂkadar eden husus, Kılara ’nın Ahıska Turklerinin kimliği-menşei uzerinde haddini aşan iddialarla ortalığı karıştırmaya kalkışmasıdır. Gurbanov, bunların bir kısmını acıklamıştır. Bir vesileyle biz de Kılara ’nın Turk duşmanlığı tuten faaliyetine işaret etmiştik. Aslında onun iddiaları ciddiye alınmayacak derecede sacma ve seviyesiz olduğu icin uzerinde durmaya değmez.
Rahmetli Şamil Gurbaov ’un Kiril yazısıyla basılmış olan bu kitabının Latin yazısıyla da basılıp Turk okuyucusuna sunulmasını diliyoruz. Bu yazının başlığına Bir Kitabın Anlattıkları ifadesini koymamızın maksadı da budur. Cunku bu kitap cok onemli şeyler anlatmaktadır. Kafkasya ’nın yakın tarihiyle ilgilenenler icin de cok onemli bir kaynak olma ozelliğine sahiptir.
* Şamil Gurbanov, Omer Faig Nemanzade, Bakı 1992.