Abdulkerim Satuk Buğra Han
İlk Musluman-Turk hukumdarı
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası Karahanlı hukumdar ailesinden Bezir Han idi. Babasının olumu uzerine amcası ve uvey babası Oğulcak Kadır Hanın himayesinde buyudu. Satuk Buğra on iki yaşlarında iken Maveraunnehr ve Horasan bolgesine hakim olan Musluman Samanlı Devleti şehzadeleri arasında anlaşmazlık cıktı. Bunlardan Nasır bin Ahmed, Oğulcak KadırHanın ulkesine sığındı. Ona iyi muamele edip Artuc nahiyesinin idaresini verdi. Artuc Nasır bin Ahmed'in gayretleri ve gelip-giden Musluman tuccarlar sayesinde bir ticaret merkezi oldu. Satuk Buğra da Artuc'un ziyaretcileri arasındaydı. Nasır bin Ahmed'le tanışıp ondan İslamiyeti oğrenerek Musluman oldu. Abdulkerim adını aldı. Yirmi beş yaşına gelince Musluman olduğunu acıklayıp, amcası ile mucadeleye başladı. Onunla Fergana Savaşını yaptı. İlk olarak Atbaşı kalesini zaptetti. Daha sonra uc bin kişilik bir orduyla Kaşgar uzerine yuruyup fethetti. Amcası Oğulcak Kadır Han'ı oldurdu. Ulkede hakimiyeti sağlayıp birliği temin etti. Turk ulkelerinde İslamiyeti hızla yaydı. Ebu'l-Hasan Muhammed gibi İslam alimleri, Satuk BuğraHana yol gosterip teşvik ettiler.
Abdulkerim Satuk Buğra Han, daha sonra yaptığı savaşlarda; Yağma, Ciğil, Oğuz kabilelerinin yerleşmiş bulunduğu Turkistan şehirlerini birer birer ele gecirdi. Bu sırada Karahanlılar Devletinin doğu kısmına hakim olan Buyuk Kağan Bazır Arslan Han Cinlilerden yardım alarak 924 yılında Abdulkerim Satuk Buğra Hana karşı savaş actı. Satuk Buğra Han Muslumanların yardım ve desteğiyle, onunla Balasagun Savaşını yaptı ve galib geldi.
Bundan sonra 31 yıl hukum suren Satuk Buğra Han, guzel ve adil idaresi ile binlerce kimsenin Musluman olmasına vesile oldu. 955 (H.344) senesinde Kaşgar civarında bulunan Artuc kasabasında vefat edip oraya defnedildi.Abdulkerim Satuk Buğra Handan sonra, oğulları devrinde de ulkesine pekcok İslam alimi gelip, İslamiyeti doğru olarak anlattılar ve yayılmasına calıştılar. Kendisinden sonra Musa Tunga adında bir oğlu yerine gecti. Bundan sonra da bunun oğlu Baytaş Suleyman Arslan hukumdarlık yaptı. Başka oğulları ve kızları olduğu da rivayet edilmiştir.
English Biography
SATUK BUGRA KHAN
Abdulkerim Satuk Bugra Khan is the first Muslim-Turk ruler. His exact birth date is not known. His father was Bezir Khan, from Karahanli ruler family. Upon his father's death, he was brought up under protection of his uncle and stepfather Ogulcak Kadir Khan.
When Satuk Bugra Khan was twelve, some conflict occurred between the princes of Muslim Samanli State ruling over Maveraunnehir and Horasan regions. One of them, Nasır bin Ahmed, took shelter in Oğulcak Kadir Khan's country. He treated him well, and gave the administration of Artuc town. Artuc region became a center of trade due to Nasır bin Ahmed's efforts and visiting Muslim tradesmen. Satuk Buğra was also among the visitors of Artuc. He met Nasır bin Ahmed and learned Islam from him, and became a Muslim. He took the name Abdulkerim.
He announced that he was a Muslim when he was twenty five and started fighting against his uncle. He made Fergana war against him. First he seized Atbaşı castle. Then he marched on Kaşgar with an army of three thousand people and conquered the city.He killed his uncle Ogulcak Kadir Khan and succeeded in ascending to Karahanli throne.He ensured unity in the country under his domination. He spread Islam in Turkish countries rapidly. Islam scholars such as Ebu'l-Hasan Muhammad guided and encouraged Satuk Bugra Khan.
Abdulkerim Satuk Buğra Khan seized one by one Turkistan cities where Yagma, Cigil, Oghuz tribes had settled down. At the same time, Big Khan Bazır Arslan, who dominated eastern part of Karahanlilar State, declared war on Abdulkerim Satuk Buğra Khan in 924 with assistance of Chinese. Satuk Bugra Khan fought Balasagun war against him with support of Muslims and came out victorious.
After that, Satuk Buğra Khan, who reigned for 31 years, caused thousands of people to be converted into Islam with his good and fair governance. In 955 (H 344), he passed away in Artuc town in the vicinity of Kaşgar and was buried there. After Abdulkerim Satuk Buğra Khan, in his sons' period many Islam scholars came to his country and told about true Islam and tried spreading of it. His son Musa Tunga acceded to the throne after him. Then his son Baytaş Suleyman Arslan reigned. It is reported that he had other sons and daughters.
KARAHANLILAR DEVLETİ
840-1212 tarihleri arasında Turkistan ve Maveraunnehir ’de hakimiyet kuran ilk Musluman Turk devleti. Karluk, Ciğil, Yağma ve diğer Turk boylarından meydana gelen Karahanlılar Devleti, devrin İslam kaynaklarında El-Hakaniye, El-Haniye, Al-i Afrasiyab; başka eserlerde de, Alp-ilig Hanlar, Arslan-Buğra Hanlar unvanlarıyla anılır. Karahanlılar tabiri, bu sulalenin Kara unvanını cok kullanmaları sebebiyle verilmiştir. Kara, Turkcede, kuzey yonunu işaret etmesinin yanında, buyukluk ve yukseklik de ifade eder.
Karahanlılar Devleti, 840 senesinde Uygur Devleti ’nin Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla, Orta Asya bozkırlarında Bilge Kul Kadır Han tarafından kuruldu. Kadır Han, Maveraunnehr ’i almak isteyen Samaniler Devleti ile mucadele etti. Karahanlıların başlangıc donemi ilmi yonden pek acık değildir. Kadır Handan sonra iki oğlundan Bazır Arslan Han, Balasagun ’da Buyuk Kağan olarak, kardeşi Oğulcak Kadır Han ise, Ortak Kağan olarak Taraz ’da devleti idare ettiler. Oğulcak Kadır Han, Samani Hukumdarı İsmail bin Ahmet ile devamlı mucadele etti. Samaniler, 883 senesinde Taraz ’da devleti ele gecirince, Oğulcak Kaşgar ’ı merkez yapıp, Samani hakimiyetindeki bolgelere akınlara başladı. Bu akınlar sırasında Oğulcak Kadır Han ’ın yeğeni Satuk, Karahanlılara sığınan Ebu Nasır adlı Samani şehzadesi veya Musluman din adamları ile tanışarak, İslam dinini kabul etti. Satuk, amcası Oğulcak ’a karşı Muslumanlardan da yardım alarak taht mucadelesine girişti. Onuncu asrın başlarında taht mucadelesini kazanan Satuk Buğra Han, Karahanlı hukumdarı olarak İslamiyeti kabul ettiğini ilan etti.
Nuh Aleyhisselam ’ın oğlu Yafes ’in torunları olan Turkler, hukumdarlarının Musluman olmasından sonra fıtratlarındaki temizlik ile seve seve ve buyuk topluluklar halinde en son ve en mutekamil din olan İslamiyeti topluca kabul ettiler. Sekizinci asırda Muslumanlarla tanışıp, iclerinden kısmen bu dini kabul edenlerin bulunduğu, Turklerin 10. asırda topluca İslamiyeti kabulu, netice itibariyle tarihteki bircok hadiseye yon vermesi bakımından pek onemlidir.
Musluman olunca, Abdulkerim adını alan Satuk Buğra Han, doğudaki amcasına karşı mucadelesinde, Musluman gonullulerden de faydalandı. Abdulkerim Satuk Buğra Han, 995 senesinde vefat edince Artuc ’a defnedildi. Yerine oğlu Musa hukumdar oldu. Onun cok kısa surduğu anlaşılan saltanatından sonra hukumdar olan kardeşi Baytaş Arslan Han, doğu kağanı Arslan Han ’ı mağlub ederek sulalenin bu kolunu ortadan kaldırdı ve butun Karahanlıları birleştirdi. Buyuk evliya Ebu ’l-Hasan Muhammed ’in yardımı ile ulkenin doğusundakiler de musluman oldular. Baytaş Arslan Han, Karahanlı ulkesinde İslamiyet ’in yayılması faaliyetlerini tamamlayınca, komşu Turk boylarını hak dine daveti kendisine gaye edindi.
Baytaş ’tan sonra oğlu Ebu ’l-Hasan Ali hukumdar oldu. Bu donemde devletin batı kısmını kardeşi Buğra Han Harun idare ediyordu. Buğra Han, 990 senesinde İsbicab ’ı zaptedip, 992 senesinde Samanilerin merkezi Buhara ’ya girdi. Boylece Horasan ve Maveraunnehir, Karahanlıların eline gecti. Şihabuddevle ve Zahirudda ’va gibi İslami unvanlar kullanan Buğra Han, Kaşgar ’a donerken 996 yılında vefat etti. Yerine Ahmet bin Ali gecti. Halife tarafından tanınan ilk Karahanlı hukumdarı Ahmet Handır.
Ahmet Han zamanında, Samaniler ve onlara bağlı devletciklerle Karahanlı munasebetini, devletin batı kısmını idare eden İlig Han unvanlı Nasır bin Ali sağlıyordu. Ozkent ’te oturan Nasır, 996 senesinde Samani kumandanlarından Faik ’in teşvikiyle bu ulke topraklarına sefer duzenledi. Fakat Gazne Hakimi Sebuktekin ’in aracılığı ile bu iki devlet antlaşma yaptı. Bu antlaşmaya gore Samaniler, Seyhun sahasını Katvan Colune kadar Karahanlılara bırakıyor, Faik de Semerkand valisi oluyordu. Nasır, 999 senesinde Buhara ’yı zaptederek, Samani Hanedanı mensuplarını Ozkent ’e goturdu. Nasır Han, Gazneli Mahmut ile anlaşınca, Ceyhun Nehri iki devlet arasında sınır kesildi. Ayrıca Mahmut Han, aralarındaki dostluğu kuvvetlendirmek icin Nasır ’ın kızı ile evlendi. Nasır, Samanilerin butun mirasına konmak ve Horasan ’ı ele gecirmek istiyordu. Bu yuzden Gazneli Mahmut ’un Hindistan Seferi ’nden faydalanarak iki koldan Horasan ’a girdi ise de mağlub oldu. Hanedan mensubu Hotan Hakimi Yusuf Kadır Handan yardımcı kuvvet alıp, Gaznelilere karşı yeniden askeri harekata gecti. 1006 senesi Ocak ayının beşinde, Sultan Mahmut ’a mağlub oldu. Bu başarısızlık, Karahanlılar arasında aile kavgalarına yol actı. Nasır, bağımsızlığını ilan etmek istedi. Nasır ’a karşı Buyuk Kağan Ahmet Han, Gazneli Mahmut ’a muracaat ettiyse de, Nasır bin Ali 1013 senesinde vefat etti. Yerine Arslan İlig unvanıyla kardeşi Mensur bin Ali gecti. Buyuk Kağan Ahmet Arslan Han ’ın hastalığında kendisini Buyuk Kağan ilan eden Mensur Han, kardeşi Muhammed ’e de Arslan İlig unvanını verdi.
Ahmet Arslan Han, Ortak KağanYusuf Kadır Han ve Ali Tigin ile birlik olup, hanedanlık kavgasına son vermek icin harekete gecti. Ali Tigin, Mensur ’a esir duştu. Yedisu bolgesine yapılan duşman hucumuna karşı hasta yatağında mucadele eden Arslan Han, Balasagun ’a sekiz gunluk mesafede, yuz bin cadırdan fazla gayri muslim gocebeyi mağlub etti. Tufan ’a kadar takib ederek ulkesini korudu. Ahmet Han bu seferden donuşunde 1017 senesinde vefat etti.
Ahmet Handan sonra, Buyuk Kağan olan Mensur Arslan Han ise, 1024 senesinde kendi isteği ile saltanatı Yusuf Kadır Han ’a bıraktı. Bu sırada Selcuklular ’dan yardım alan Ali Tigin, Buhara ’yı zaptetti. Yusuf Kadır Han ’a karşı kardeşleri Ahmet ve Ali birleştiler. İkinci Ahmet kendisini 1004 ’te Muizuddevle lakabıyla buyuk kağan ilan etti. Kardeşi Ali ise, Arslan İlig oldu. İkinci Ahmet Arslan Han; Balasagun, Hocend, Ahsikas, Fergana ve Ozkend ’e hakim oldu. Yusuf Kadır Han, Gazneli Mahmut ile goruştu. İki Musluman Turk Devleti arasında dostluk bağları, evlenme yoluyla da kuvvetlendirildi. Bu goruşmede Karahanlıları ilgilendiren meselelerin yanısıra, Arslan bin Selcuk ve emrindeki Oğuzların da Horasan ’a nakledilmesi hususunda karara vardılar. Sultan Mahmut, bir fırsatını bulup, Arslan bin Selcuk ’u yakalattı ve Hindistan ’da Kalincar Kalesine hapsettirdi. Bu sırada Ali Tigin bozkırlara kactı ve Mahmut ’un ulkesine donmesi uzerine tekrar Buhara ve Semerkand ’a hakim oldu. Yusuf Kadır Han ’ın 1032 senesinde vefatıyla oğulları Suleyman, Arslan Han; Muhammed de Buğra Han unvanlarıyla devletin idaresini ele aldılar. Bu sırada Ali Tegin de Maveraunnehir ’de kendisini Tavgac Kara Buğra Kara Hakan ilan etti.
Karahanlı Hanedanı arasında kıyasıya devam eden mucadele neticesinde, 1042 yılında ulke kesin olarak ikiye ayrıldı. Nasır bin Ali ’nin oğullarından Muhammed Arslan, Kara hakanlık mevkiinde Buyuk Kağan ve İbrahim de Tavgac Buğra Kara Hakan unvanını alarak Batı Karahanlılar Devleti ’ni meydana getirdiler. Yusuf Kadır Han ’ın oğulları da Doğu Karahanlı Devleti ’ni idare ettiler.
Doğu Karahanlılar Devleti
Karahanlı Devleti ikiye ayrılınca; Buyuk Kağan unvanıyla Şerefuddevle lakaplı Ebu Şuca Suleyman bin Yusuf, merkezi Balasagun ve Kaşgar ’ı kendine bırakıp, kardeşlerinden Buğra Han Muhammed ’e, Taraz ile İsficab ’ı, Mahmut ’a ise Arslan Tiğin unvanıyla ulkenin doğusunu verdi. 1043 senesinde yapılan aile toplantısında ayrıca eski Buyuk Kağan İkinci Ahmet Han ’a da Maveraunnehir mulk olarak verildi. Fergana ’nın bir kısmı zaptedilerek. Bulgar ile Balasagun arasında yaşayan on bin cadırdan meydana gelen Turkler, 1043 senesi guzunde, topluca İslamiyeti kabul etti.
İslam dininin esaslarına sıkıca bağlı, adil bir hukumdar olan Suleyman Han, ilim aşığı ve alimlerin hamisiydi. 1056 ’da kardeşi Ortak Kağan Buğra Han, Buyuk Kağan Suleyman Han ’la anlaşmazlığa duştu. Muhammed Han, Suleyman Hanı hapsettirip, buyuk kağanlığını ilan etti. On beş ay hukumdarlık yapan Muhammed Han, mevkiini buyuk oğlu Huseyin ’e bıraktı. Huseyin Hanı, kardeşi İbrahim tahttan indirtip, 1057 ’de buyuk kağan oldu. İbrahim Han 1059 ’da hanedandan Yınal Teğin tarafından oldurulunce. Tuğrul Kara Han unvanlı Mahmut bin Yusuf başa gecti. Mahmut Han (1059-1074), Ortak Kağan Tabgac Buğra Kara Han, Hasan bin Suleyman ile Batı Karahanlılarla, kaybedilen toprakları geri almak icin harekete gectiler. 1068 yılında iki taraf arasında yapılan antlaşma ile Seyhun hudut kesilerek; Fergana, Doğu Karahanlılara bırakıldı. 1074 ’te Mahmut Han ’ın yerine oğlu Omer gecti ise de ancak iki ay hukumdarlık yapabildi. Buyuk Kağan olan Buğra Han Hasan bin Suleyman (1074-1103) devrinin ilk yıllarında; Buge Budrac kumandasındaki Yabaku ve Basmılların da aynı safta olduğu yedi yuz bin duşmana karşı, Omer bin Mahmut kumandasında kırk bin Musluman askeriyle buyuk bir zafer kazanıldı.
Buyuk Selcuklu Sultanı Melikşah (1072-1092), 1082 ’de Maveraunnehir ’i zaptedip Ozkend ’e gelince Doğu Karahanlı hukumdarı Hasan Han, onun hakimiyetini tanıdı. Hasan Handan sonra oğlu Ahmet (1103-1128) hukumdar olup, Abbasi Halifeliği ile munasebette bulundu. Halife Mustazhirbillah (1094-1118) Ahmet Han ’ın istediği beratı verip, ona “Nuruddevle” demiştir. 1128 ’de Karahıtayları Kaşgar şehri yakınlarında mağlub eden Ahmet Han, onların batıya doğru ilerlemelerini durdurdu.
Ahmet Han ’dan sonra 1128 ’de hukumdar olan oğlu İbrahim, Karahitaylardan yardım alarak, rakiplerini yendi. Karahıtaylar İkinci İbrahim Han (1128-1158) devrinde Balasagun ’u zaptedince, merkez Kaşgar ’a taşındı. Karahıtaylar, kendilerine isyan eden Karlukların uzerine onu gonderdi. 1158 ’de de, oldurulen İkinci İbrahim Han ’ın yerine oğlu Arslan Han unvanlı Muhammed ve sonra da torunu Ebu ’l-Muzaffer Yusuf gecti. Yusuf Han 1205 ’te vefat ettiği sırada oğlu Ebu ’l-Feth Muhammed, Karahıtaylı Kur Han ’ın yanında rehin bulunuyordu. Nayman Devleti kurucusu Kucluk tarafından 1207 ’de kurtarılan Ebu ’l-Feth Muhammed daha sonra Kaşgar ’a gonderildi. Ancak Kaşgar ’a varmadan şehirdeki beyler tarafından yolda olduruldu (1211). Bu durum Kucluk ’un Karahanlı merkezini işgal edip, katliam yaptırmasına sebep oldu.
Hadenanlık ici mucadele neticesinde bolunen Doğu Karahanlılar, Moğol Naymanlarca işgal edilerek, hakimiyetlerine son verildi. Boylece Turk milletine ve İslama buyuk hizmetleri olan Doğu Karahanlılar Devleti tarihe karıştı.
Batı Karahanlılar Devleti
Karahanlı Devleti ikiye bolununce Batı Karahanlı Hanlığı, Maveraunnehir ve Hocend ’e kadar Batı Fergana ’yı icine almaktaydı. Buyuk Kağanın merkezi, onceleri Ozkend, sonraları Semerkand oldu.
Bu devletin ilk hukumdarı Birinci Muhammed Han, 1052 senesinde vefat edince yerine kardeşi Ortak Kağan İzzul-umma Ebu İshak İbrahim Tavgac Han gecti. Tavgac İbrahim Han, doğu Karahanlılardan Şaş, İlak gibi hudut şehirleri ile Fergana ’nın bir kısmını aldı. İbrahim Han alim olup, iyi bir hukumdardı. Devletin idaresi icin luzumlu kanunları tanzim edip, hırsızları tamamen ortadan kaldırdı. Ahalinin menfaatlerini koruyup, piyasayı duzeltti. Alimlerin sohbetinde bulunup onların tasvibini almadan kanun koymadı. Batıl itikatlara karşı, ehli sunneti mudafaa etti. İbrahim Han, Ortak Kağanken devlet aleyhinde faaliyette bulunan İsmailileri dahiyane bir siyasetle ortadan kaldırdı.
İbrahim Handan sonra oğlu Şemsul-Mulk Nasr hukumdar oldu. Şaş ve Tunhas Hakimi Şuayb, yeni hukumdara isyan etti. Nasr Han, bu isyanı bastırdı. Bu karışıklıktan faydalanan Doğu Karahanlılar, İbrahim Han ’ın zaptettiği yerleri geri almaya calıştılar ise de, bu mucadele bir antlaşma ile sona erdi. Daha sonra Birinci Nasr Han, Selcuklular tarafından zaptedilen yerlerin alınması icin bir hareket başlattı. Fakat Melikşah ’ın Semerkand ’a gelmesiyle sulh yapılıp, akrabalık tesis edilerek meseleler halledildi. Nasr Han da, alimlere hurmet edip, ilim merkezleri inşa ettirdi. Ticaretin gelişmesi icin sosyal hayatın butun luzumlu muesseselerini icine alan iki ribat yaptırdı.
1080 senesinde Nasr ’ın vefatı uzerine oğlu Ebu Şuca Hızır hukumdar oldu. Hızır Han ’ın saltanatı bir sene kadar surdu. Yerine gecen Ahmet Han devrinde ulema ile hukumdar arasında bir anlaşmazlık oldu. Bu sırada Selcuklu Sultanı Melikşah, once Buhara ’yı sonra da Semerkand ’ı zaptetti ve Ahmet Han ’ı Ozkend ’de esir alıp İsfehan ’a goturdu. Bunun neticesi, Batı Karahanlı ordusunun temelini teşkil eden Ciğil Turklerinin kumandanı Yakub bin Suleyman Semerkand ’a davet edilip hukumdar ilan edilerek Selcuklulara karşı bir ayaklanma başlatıldı. Bunun uzerine Melikşah, ikinci defa Semerkand seferine cıktı. Bu sefer sonunda Batı Karahanlı Devleti, Selcuklulara bağlandı. Karahanlı devlet adamları Mesut bin Muhammed ’i hukumdarlığa getirdi.
Birinci Mesut ’un hukumdarlığı devrine ait bir bilgi yoktur. Mesut Handan sonra Selcuklu Sultanı Berkyaruk, arka arkaya uc hukumdar tayin etti. Bunlardan ucuncusu olan Cebrail Han, Selcuklu şehzadeleri arasındaki saltanat kavgalarından faydalanarak, Horasan ’ı ele gecirmek istedi. Bu sırada Horasan valisi olan Sencer, Tirmiz şehri icin yapılan savaşı kazandı ve Cebrail Han ’ı esir alıp, 1102 ’de idam ettirdi. Bu zaferden sonra Sultan Sencer, Maveraunnehir ’i yeniden teşkilatlandırdı. Karahanlı sulalesinden olup, Selcuklu sarayında buyuyen yeğeni Muhammed bin Suleyman ’ı Arslan Han unvanıyla Semerkand ’da Buyuk Kağan ilan etti. Dayısı Sultan Sencer ’in yardımıyla isyanları bastıran İkinci Muhammed Han, duşmanlarına karşı seferler duzenledi. İkinci Muhammed Han, saltanatının son zamanlarında felc oldu. Cıkan ic isyanları bastırmak icin Selcuklular ’dan yardım istedi. Fakat yardım gelmeden isyanı bastırınca Selcuklu yardımını geri cevirdi. Bu durum Sultan Sencer ’i kızdırdı. 1130 senesinde Semerkand ’a gelen Sultan Sencer, Muhammed Han ’ı Merv ’e goturdu. Muhammed Han, 1132 ’de orada vefat etti.
Sultan Sencer, Muhammed Han ’ın olumunden sonra Batı Karahanlı tahtına sırasıyla Ebu ’l-Meali el-Hasan bin Ali, Ebu Muzaffer İbrahim bin Suleyman ve Mahmut bin Muhammed ’i tayin etti. İkinci Mahmut Han, Karahıtaylarla 1137 senesi yazında Hocend yakınında yaptığı muharebeyi kaybedip, Semerkand ’a cekildi. Karluklular ile ulke icinde anlaşmazlık cıkıp, Sultan Sencer ’den yardım isteyince, Karluklular da Karahıtaylara muracaat etti. Sultan Sencer ve İkinci Mahmut 8 Eylul 1141 tarihinde Katvan Muharebesinde Karahıtaylara mağlub olup, Horasan ’a cekildiler. Karahıtaylar butun Maveraunnehir ’i istila edip, Mahmut Han ’ın kardeşi Ortak Kağan Tavgac Buğra Han İbrahim bin Muhammed ’i Buyuk Kağan ilan ettiler. Ucuncu İbrahim Han, Karluklar ile anlaşmazlığa duşunce, Buhara yakınlarındaki Kallabaz Muharebesinde olduruldu. Yerine gecen oğlu Mahmut Han, Horasan ’a cekildi ve vefatına kadar orada kaldı. Sultan Sencer ’in olumunden sonra Oğuzlar, İkinci Mahmut Han ’a hukumdarlık teklif ettiler. O, once oğlu Muhammed ’i gonderdiyse de bir muddet sonra Oğuzların hukumdarı oldu. Sultan Sencer ’in eski kumandanlarından Nişabur Valisi Mueyyeddevle Ay Aba, 1163 senesinde Horasan ’ı ele gecirmek arzusuyla hareket edip, İkinci Mahmut Han ve oğlu Muhammed ’i esir alarak gozlerine mil cektirip hapse attırdı. Baba, oğul, 1164 senesinde hapisteyken vefat ettiler. İkinci Mahmut ve iki oğlunun hapiste vefatları ile Karahanlıların hakimiyeti Ali Tegin ’in soyundan gelenlere gecti.
Ucuncu İbrahim Han ’a halef olan, Ali Tegin ailesinden Ali bin Hasan, Karluklar ile mucadele edip, reisleri Paygu Hanı oldurterek, onları iskana mecbur ve askerlikten men etti. Fakat bu hareketi isyhanlara sebep oldu. Ulkedeki isyanları Buhara ’daki Hanefi alimi Muhammed bin Omer ’in vasıtasıyla yatıştıran Ali Han, 1160 senesinde vefat edince, yerine kardeşi Ebu ’l-Muzaffer Mesut bin Hasan gecti. İkinci Mesut Han, ic işlerini nizama soktu. Sarayını alim ve şairlere acıp, ilmin hamisi oldu. 1178 senesinde vefat eden İkinci Mesut Han ’ın yerine kardeşi Fergana hakimi Huseyin bin Hasan ’ın oğlu İbrahim bin Huseyin hukumdar oldu. Once Feryun ’da, sonra da Semerkand ’da hukum suren Dorduncu İbrahim Han, Nusretuddunya ved-din Kılıc Tavgac Kuc Arslan Han unvanlarıyla Buyuk Kağan oldu. Onun vefatıyla yerine oğlu 1204 senesinde Buyuk Kağan oldu. Osman Han tedbirli bir insandı. Once Karahıtaylara tabi olmasına rağmen, Musluman Gurluların Moğollar tarafından yok edilmesini engellemek icin gayret sarf etti. Karahıtaylı saldırısına karşı Muhammed Harezmşah ile iyi munasebetler kurdu. Muhammed Harezmşah ’ın kızı ile evlenip, adet olduğu icin bir sene Harezm ’de kaldı. 1211 senesinde Semerkand ’a donen Osman Han, Karahıtayların gucunden cekinerek onlarla ittifak kurdu. Bu hareketi Muhammed Harezmşah ’ın Maveraunnehir ’i almasına sebep oldu. Yakalanan Osman Han idam olundu (1212). Osman Han ’ın olumu ile Batı Karahanlı Devleti sona erdi.
Fergana Kağanlığı
1141 yılında Batı Karahanlı Devleti, Karahıtayların istilasına uğrayınca, Fergana ’da merkezi Ozkend olmak uzere mustakil bir Karahanlı Devleti kuruldu. İlk hukumdarı Gelaleddunya ved-din Huseyin bin Hasan olup, Fergana kağanları, Turkce Tuğrul Kara Hakan unvanını taşırlardı. Unvanlarında Turk kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı, 1211 veya 1212 senelerinde Muhammed Harezmşah ’ın tabiiyetine girdi.
Karahanlı Devleti, daha ilk kuruluş yıllarında tarihi Turk devlet idaresi geleneğine uygun olarak iki buyuk idari kısma bolundu. Bunlardan doğuda kalan kısmın başında hakan bulunur ve her turlu idari selahiyeti elinde bulundururdu. Batı kısmını ise hakanın hukumranlığı altında, aynı aileden bir han ona bağlı olarak idare ederdi. Karahanlı devlet teşkilatında bu buyuk ve ortak kağanın yanında hanedana mensup dort alt kağan ile altı hukumdar vekili vardı. Rutbeler kademe kademe yukselme esasına goreydi. Her rutbenin değişebilen unvanları olurdu. Turkce unvanların değişmesine rağmen, İslami unvanlar değişmezdi. Hukumdar vekilleri İrken, Sagun, İnanc unvanlarını taşırlardı. Hukumdarların yanında “yuğruş” denilen bakanlar kurulu bulunurdu. Yuksek devlet memuriyetlerinde, baş kumandana “subaşı”, maliye bakanına “ağıcı”, saray hacibine “tayangu” veya “bitikci” denirdi.
Karahanlılarda ordu:
Selcuklular ’da olduğu gibi başlıca dort ana bolumden meydana gelirdi. Bunlar, saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları ile valilerin ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri, devlete bağlı Turk teşekkullerine mensup kuvvetlerdi.
Kultur ve medeniyet:
Turk toresine gore kurulan Karahanlı Devleti, 10. asırda İslamiyeti kabuluyle, ilk İslami Turk eserleri meydana getirdiler. Hakani Turkleri adını taşıyan Karahanlılar, Turklerin milli kultur ve sanat an ’anesini ve istidadının kuvvetli hususiyetlerini butunuyle İslama adayıp, bu ilham ile yeni bir uslubun kurucusu oldular. Karahanlı hukumdarlarının ilme hayranlığı, alimlere hurmetkarlığı ve onları korumaları neticesinde Turkistan, Maveraunnehir şehirleri birer medeniyet, kultur beşiği haline geldi. Doğu Karahanlılar devrinde Balasagunlu Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut, Divanu Lugat-it-Turk, İmam-ı Ebu ’l-Futuh Abdulgafur Tarih-i Kaşgar adı ile, Turk dili, edebiyatı, kulturu ve tarihi icin cok muhim eserler yazdılar.
Buyuk İslam hukukcu ve alimleri Karahanlılar zamanında yetişti. Bunlardan bazıları şunlardır: Burhaneddin Mergınani, Şems-ul-Eimme Serahsi, Şems-ul-Eimme Hulvani, Ebu Zeyd Debbusi, Fahr-ul-İslam Pezdevi, Sadruşşehid, Kaşani, Omer Nesefi, Siracuddin Uşi.
Şah-i Turkistan denilen Ahmet Yesevi hazretleriislam dininin gocebe Turkler arasında yayılmasına hizmet etmiş olup bugun bile; Rusya, Bulgaristan, Cin ve İran ’daki Turklerin Turkluklerini veİslamlıklarını muhafaza etmelerinde tesiri vardır.
Turklerin şehir hayatına gecişi Karahanlılar devrinde başladığından, şehircilik ve mesken mimarisi gelişti. Buhara, Fergana, Merv, Semerkand, Tirmiz ve Urgenc ’te bircok mimari eser yapıldı. Turkistan ’da ağac ve taş az olduğundan Karahanlılar, eserlerini umumiyetle kerpic ve tuğladan yaparlardı. Mescit ve hayır kulliyeleri cok yaygındır. Cok kubbeli mescitlerin sutunları tahtadan, yuvarlak veya cok koşeli; minareler ise pişmiş tuğladan yapılırdı. Kerpic ve tuğladan koşe payeli, yazı şeritli, orgulu eserler yapıldı. Duvarları ciğ tuğladan orulup, ustu tezyin edilip, kaymak taşı sıvası ile veya ceşitli şekillerde kesilmiş suslu, oymalı, kabartmalı, cizgili kiremitler ile kaplanıyordu. Cilalı ve sırlı tuğla ve cam tezyinatın getirdiği koyu mavi ve yeşil renkler ve parlak satıhlar Karahanlı eserlerinin hususiyetleridir. Saraylar, arklı ve havuzlu bahceler ve korular icinde yapılırdı. Karahanlılar devrinde mescit, cami, turbe, kulliye, kervansaray, saray, kale, kopru, hamam yapılmıştır. Camilerin sadece minareleri gunumuze ulaşabilmiştir. Turk hat sanatı Karahanlılar ile başladı. Kufi, sulus, celi gibi yazı turleri ile Kur ’an-ı Kerim ve hadis kitapları itina ile yazılıp, saklandı.
Karahanlı Hukumdarları Tahta Gecişi
Abdulkerim Satuk Buğra Han…………….(?)
Musa.............................................. 955
Baytaş Arslan Han Suleyman............ (?)
Ebu ’l-Hasan Ali bin Musa................... (?)
Birinci Ahmet Arslan Kara Han......... 998
Mansur Arslan Han........................ 1015
İkinci Ahmet Togan Han................. 1024
Yusuf Kadır Han............................ 1026
Batı Karahanlı Kağanları
Muhammed Aynuddevle................. 1041
Birinci İbrahim Tavgac Han.............. 1052
Birinci Nasır.................................. 1068
Hızır.......................................... ... 1080
Birinci Ahmet................................ 1081
Yakub........................................... 1089
Birinci Mesut............................... 1095
Suleyman..................................... 1097
Birinci Mahmut............................. 1097
Cebrail.......................................... 1099
İkinci Muhammed.......................... 1102
İkinci Nasır.................................... 1129
İkinci Ahmet................................. 1129
Hasan........................................... 1130
İkinci İbrahim................................. 1132
İkinci Mahmut............................... 1132
Ucuncu İbrahim............................. 1141
Ali............................................... . 1156
İkinci Mesut................................. 1161
Dorduncu İbrahim........................... 1178
Osman......................................... 1204
Harezmşah hakimiyeti.................... 1211
Doğu Karahanlı Kağanları
Suleyman..................................... 1032
Birinci Muhammed......................... 1056
Birinci İbrahim............................... 1057
Mahmut....................................... 1059
Omer............................................ 1074
Hasan........................................... 1075
Ahmet.......................................... 1103
İkinci İbrahim................................. 1128
İkinci Muhammed.......................... 1158
İkinci Yusuf...................................... (?)
Ucuncu Muhammed....................... 1211
Noymanların işgali......................... 1211
İlk Musluman-Turk hukumdarı
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası Karahanlı hukumdar ailesinden Bezir Han idi. Babasının olumu uzerine amcası ve uvey babası Oğulcak Kadır Hanın himayesinde buyudu. Satuk Buğra on iki yaşlarında iken Maveraunnehr ve Horasan bolgesine hakim olan Musluman Samanlı Devleti şehzadeleri arasında anlaşmazlık cıktı. Bunlardan Nasır bin Ahmed, Oğulcak KadırHanın ulkesine sığındı. Ona iyi muamele edip Artuc nahiyesinin idaresini verdi. Artuc Nasır bin Ahmed'in gayretleri ve gelip-giden Musluman tuccarlar sayesinde bir ticaret merkezi oldu. Satuk Buğra da Artuc'un ziyaretcileri arasındaydı. Nasır bin Ahmed'le tanışıp ondan İslamiyeti oğrenerek Musluman oldu. Abdulkerim adını aldı. Yirmi beş yaşına gelince Musluman olduğunu acıklayıp, amcası ile mucadeleye başladı. Onunla Fergana Savaşını yaptı. İlk olarak Atbaşı kalesini zaptetti. Daha sonra uc bin kişilik bir orduyla Kaşgar uzerine yuruyup fethetti. Amcası Oğulcak Kadır Han'ı oldurdu. Ulkede hakimiyeti sağlayıp birliği temin etti. Turk ulkelerinde İslamiyeti hızla yaydı. Ebu'l-Hasan Muhammed gibi İslam alimleri, Satuk BuğraHana yol gosterip teşvik ettiler.
Abdulkerim Satuk Buğra Han, daha sonra yaptığı savaşlarda; Yağma, Ciğil, Oğuz kabilelerinin yerleşmiş bulunduğu Turkistan şehirlerini birer birer ele gecirdi. Bu sırada Karahanlılar Devletinin doğu kısmına hakim olan Buyuk Kağan Bazır Arslan Han Cinlilerden yardım alarak 924 yılında Abdulkerim Satuk Buğra Hana karşı savaş actı. Satuk Buğra Han Muslumanların yardım ve desteğiyle, onunla Balasagun Savaşını yaptı ve galib geldi.
Bundan sonra 31 yıl hukum suren Satuk Buğra Han, guzel ve adil idaresi ile binlerce kimsenin Musluman olmasına vesile oldu. 955 (H.344) senesinde Kaşgar civarında bulunan Artuc kasabasında vefat edip oraya defnedildi.Abdulkerim Satuk Buğra Handan sonra, oğulları devrinde de ulkesine pekcok İslam alimi gelip, İslamiyeti doğru olarak anlattılar ve yayılmasına calıştılar. Kendisinden sonra Musa Tunga adında bir oğlu yerine gecti. Bundan sonra da bunun oğlu Baytaş Suleyman Arslan hukumdarlık yaptı. Başka oğulları ve kızları olduğu da rivayet edilmiştir.
English Biography
SATUK BUGRA KHAN
Abdulkerim Satuk Bugra Khan is the first Muslim-Turk ruler. His exact birth date is not known. His father was Bezir Khan, from Karahanli ruler family. Upon his father's death, he was brought up under protection of his uncle and stepfather Ogulcak Kadir Khan.
When Satuk Bugra Khan was twelve, some conflict occurred between the princes of Muslim Samanli State ruling over Maveraunnehir and Horasan regions. One of them, Nasır bin Ahmed, took shelter in Oğulcak Kadir Khan's country. He treated him well, and gave the administration of Artuc town. Artuc region became a center of trade due to Nasır bin Ahmed's efforts and visiting Muslim tradesmen. Satuk Buğra was also among the visitors of Artuc. He met Nasır bin Ahmed and learned Islam from him, and became a Muslim. He took the name Abdulkerim.
He announced that he was a Muslim when he was twenty five and started fighting against his uncle. He made Fergana war against him. First he seized Atbaşı castle. Then he marched on Kaşgar with an army of three thousand people and conquered the city.He killed his uncle Ogulcak Kadir Khan and succeeded in ascending to Karahanli throne.He ensured unity in the country under his domination. He spread Islam in Turkish countries rapidly. Islam scholars such as Ebu'l-Hasan Muhammad guided and encouraged Satuk Bugra Khan.
Abdulkerim Satuk Buğra Khan seized one by one Turkistan cities where Yagma, Cigil, Oghuz tribes had settled down. At the same time, Big Khan Bazır Arslan, who dominated eastern part of Karahanlilar State, declared war on Abdulkerim Satuk Buğra Khan in 924 with assistance of Chinese. Satuk Bugra Khan fought Balasagun war against him with support of Muslims and came out victorious.
After that, Satuk Buğra Khan, who reigned for 31 years, caused thousands of people to be converted into Islam with his good and fair governance. In 955 (H 344), he passed away in Artuc town in the vicinity of Kaşgar and was buried there. After Abdulkerim Satuk Buğra Khan, in his sons' period many Islam scholars came to his country and told about true Islam and tried spreading of it. His son Musa Tunga acceded to the throne after him. Then his son Baytaş Suleyman Arslan reigned. It is reported that he had other sons and daughters.
KARAHANLILAR DEVLETİ
840-1212 tarihleri arasında Turkistan ve Maveraunnehir ’de hakimiyet kuran ilk Musluman Turk devleti. Karluk, Ciğil, Yağma ve diğer Turk boylarından meydana gelen Karahanlılar Devleti, devrin İslam kaynaklarında El-Hakaniye, El-Haniye, Al-i Afrasiyab; başka eserlerde de, Alp-ilig Hanlar, Arslan-Buğra Hanlar unvanlarıyla anılır. Karahanlılar tabiri, bu sulalenin Kara unvanını cok kullanmaları sebebiyle verilmiştir. Kara, Turkcede, kuzey yonunu işaret etmesinin yanında, buyukluk ve yukseklik de ifade eder.
Karahanlılar Devleti, 840 senesinde Uygur Devleti ’nin Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla, Orta Asya bozkırlarında Bilge Kul Kadır Han tarafından kuruldu. Kadır Han, Maveraunnehr ’i almak isteyen Samaniler Devleti ile mucadele etti. Karahanlıların başlangıc donemi ilmi yonden pek acık değildir. Kadır Handan sonra iki oğlundan Bazır Arslan Han, Balasagun ’da Buyuk Kağan olarak, kardeşi Oğulcak Kadır Han ise, Ortak Kağan olarak Taraz ’da devleti idare ettiler. Oğulcak Kadır Han, Samani Hukumdarı İsmail bin Ahmet ile devamlı mucadele etti. Samaniler, 883 senesinde Taraz ’da devleti ele gecirince, Oğulcak Kaşgar ’ı merkez yapıp, Samani hakimiyetindeki bolgelere akınlara başladı. Bu akınlar sırasında Oğulcak Kadır Han ’ın yeğeni Satuk, Karahanlılara sığınan Ebu Nasır adlı Samani şehzadesi veya Musluman din adamları ile tanışarak, İslam dinini kabul etti. Satuk, amcası Oğulcak ’a karşı Muslumanlardan da yardım alarak taht mucadelesine girişti. Onuncu asrın başlarında taht mucadelesini kazanan Satuk Buğra Han, Karahanlı hukumdarı olarak İslamiyeti kabul ettiğini ilan etti.
Nuh Aleyhisselam ’ın oğlu Yafes ’in torunları olan Turkler, hukumdarlarının Musluman olmasından sonra fıtratlarındaki temizlik ile seve seve ve buyuk topluluklar halinde en son ve en mutekamil din olan İslamiyeti topluca kabul ettiler. Sekizinci asırda Muslumanlarla tanışıp, iclerinden kısmen bu dini kabul edenlerin bulunduğu, Turklerin 10. asırda topluca İslamiyeti kabulu, netice itibariyle tarihteki bircok hadiseye yon vermesi bakımından pek onemlidir.
Musluman olunca, Abdulkerim adını alan Satuk Buğra Han, doğudaki amcasına karşı mucadelesinde, Musluman gonullulerden de faydalandı. Abdulkerim Satuk Buğra Han, 995 senesinde vefat edince Artuc ’a defnedildi. Yerine oğlu Musa hukumdar oldu. Onun cok kısa surduğu anlaşılan saltanatından sonra hukumdar olan kardeşi Baytaş Arslan Han, doğu kağanı Arslan Han ’ı mağlub ederek sulalenin bu kolunu ortadan kaldırdı ve butun Karahanlıları birleştirdi. Buyuk evliya Ebu ’l-Hasan Muhammed ’in yardımı ile ulkenin doğusundakiler de musluman oldular. Baytaş Arslan Han, Karahanlı ulkesinde İslamiyet ’in yayılması faaliyetlerini tamamlayınca, komşu Turk boylarını hak dine daveti kendisine gaye edindi.
Baytaş ’tan sonra oğlu Ebu ’l-Hasan Ali hukumdar oldu. Bu donemde devletin batı kısmını kardeşi Buğra Han Harun idare ediyordu. Buğra Han, 990 senesinde İsbicab ’ı zaptedip, 992 senesinde Samanilerin merkezi Buhara ’ya girdi. Boylece Horasan ve Maveraunnehir, Karahanlıların eline gecti. Şihabuddevle ve Zahirudda ’va gibi İslami unvanlar kullanan Buğra Han, Kaşgar ’a donerken 996 yılında vefat etti. Yerine Ahmet bin Ali gecti. Halife tarafından tanınan ilk Karahanlı hukumdarı Ahmet Handır.
Ahmet Han zamanında, Samaniler ve onlara bağlı devletciklerle Karahanlı munasebetini, devletin batı kısmını idare eden İlig Han unvanlı Nasır bin Ali sağlıyordu. Ozkent ’te oturan Nasır, 996 senesinde Samani kumandanlarından Faik ’in teşvikiyle bu ulke topraklarına sefer duzenledi. Fakat Gazne Hakimi Sebuktekin ’in aracılığı ile bu iki devlet antlaşma yaptı. Bu antlaşmaya gore Samaniler, Seyhun sahasını Katvan Colune kadar Karahanlılara bırakıyor, Faik de Semerkand valisi oluyordu. Nasır, 999 senesinde Buhara ’yı zaptederek, Samani Hanedanı mensuplarını Ozkent ’e goturdu. Nasır Han, Gazneli Mahmut ile anlaşınca, Ceyhun Nehri iki devlet arasında sınır kesildi. Ayrıca Mahmut Han, aralarındaki dostluğu kuvvetlendirmek icin Nasır ’ın kızı ile evlendi. Nasır, Samanilerin butun mirasına konmak ve Horasan ’ı ele gecirmek istiyordu. Bu yuzden Gazneli Mahmut ’un Hindistan Seferi ’nden faydalanarak iki koldan Horasan ’a girdi ise de mağlub oldu. Hanedan mensubu Hotan Hakimi Yusuf Kadır Handan yardımcı kuvvet alıp, Gaznelilere karşı yeniden askeri harekata gecti. 1006 senesi Ocak ayının beşinde, Sultan Mahmut ’a mağlub oldu. Bu başarısızlık, Karahanlılar arasında aile kavgalarına yol actı. Nasır, bağımsızlığını ilan etmek istedi. Nasır ’a karşı Buyuk Kağan Ahmet Han, Gazneli Mahmut ’a muracaat ettiyse de, Nasır bin Ali 1013 senesinde vefat etti. Yerine Arslan İlig unvanıyla kardeşi Mensur bin Ali gecti. Buyuk Kağan Ahmet Arslan Han ’ın hastalığında kendisini Buyuk Kağan ilan eden Mensur Han, kardeşi Muhammed ’e de Arslan İlig unvanını verdi.
Ahmet Arslan Han, Ortak KağanYusuf Kadır Han ve Ali Tigin ile birlik olup, hanedanlık kavgasına son vermek icin harekete gecti. Ali Tigin, Mensur ’a esir duştu. Yedisu bolgesine yapılan duşman hucumuna karşı hasta yatağında mucadele eden Arslan Han, Balasagun ’a sekiz gunluk mesafede, yuz bin cadırdan fazla gayri muslim gocebeyi mağlub etti. Tufan ’a kadar takib ederek ulkesini korudu. Ahmet Han bu seferden donuşunde 1017 senesinde vefat etti.
Ahmet Handan sonra, Buyuk Kağan olan Mensur Arslan Han ise, 1024 senesinde kendi isteği ile saltanatı Yusuf Kadır Han ’a bıraktı. Bu sırada Selcuklular ’dan yardım alan Ali Tigin, Buhara ’yı zaptetti. Yusuf Kadır Han ’a karşı kardeşleri Ahmet ve Ali birleştiler. İkinci Ahmet kendisini 1004 ’te Muizuddevle lakabıyla buyuk kağan ilan etti. Kardeşi Ali ise, Arslan İlig oldu. İkinci Ahmet Arslan Han; Balasagun, Hocend, Ahsikas, Fergana ve Ozkend ’e hakim oldu. Yusuf Kadır Han, Gazneli Mahmut ile goruştu. İki Musluman Turk Devleti arasında dostluk bağları, evlenme yoluyla da kuvvetlendirildi. Bu goruşmede Karahanlıları ilgilendiren meselelerin yanısıra, Arslan bin Selcuk ve emrindeki Oğuzların da Horasan ’a nakledilmesi hususunda karara vardılar. Sultan Mahmut, bir fırsatını bulup, Arslan bin Selcuk ’u yakalattı ve Hindistan ’da Kalincar Kalesine hapsettirdi. Bu sırada Ali Tigin bozkırlara kactı ve Mahmut ’un ulkesine donmesi uzerine tekrar Buhara ve Semerkand ’a hakim oldu. Yusuf Kadır Han ’ın 1032 senesinde vefatıyla oğulları Suleyman, Arslan Han; Muhammed de Buğra Han unvanlarıyla devletin idaresini ele aldılar. Bu sırada Ali Tegin de Maveraunnehir ’de kendisini Tavgac Kara Buğra Kara Hakan ilan etti.
Karahanlı Hanedanı arasında kıyasıya devam eden mucadele neticesinde, 1042 yılında ulke kesin olarak ikiye ayrıldı. Nasır bin Ali ’nin oğullarından Muhammed Arslan, Kara hakanlık mevkiinde Buyuk Kağan ve İbrahim de Tavgac Buğra Kara Hakan unvanını alarak Batı Karahanlılar Devleti ’ni meydana getirdiler. Yusuf Kadır Han ’ın oğulları da Doğu Karahanlı Devleti ’ni idare ettiler.
Doğu Karahanlılar Devleti
Karahanlı Devleti ikiye ayrılınca; Buyuk Kağan unvanıyla Şerefuddevle lakaplı Ebu Şuca Suleyman bin Yusuf, merkezi Balasagun ve Kaşgar ’ı kendine bırakıp, kardeşlerinden Buğra Han Muhammed ’e, Taraz ile İsficab ’ı, Mahmut ’a ise Arslan Tiğin unvanıyla ulkenin doğusunu verdi. 1043 senesinde yapılan aile toplantısında ayrıca eski Buyuk Kağan İkinci Ahmet Han ’a da Maveraunnehir mulk olarak verildi. Fergana ’nın bir kısmı zaptedilerek. Bulgar ile Balasagun arasında yaşayan on bin cadırdan meydana gelen Turkler, 1043 senesi guzunde, topluca İslamiyeti kabul etti.
İslam dininin esaslarına sıkıca bağlı, adil bir hukumdar olan Suleyman Han, ilim aşığı ve alimlerin hamisiydi. 1056 ’da kardeşi Ortak Kağan Buğra Han, Buyuk Kağan Suleyman Han ’la anlaşmazlığa duştu. Muhammed Han, Suleyman Hanı hapsettirip, buyuk kağanlığını ilan etti. On beş ay hukumdarlık yapan Muhammed Han, mevkiini buyuk oğlu Huseyin ’e bıraktı. Huseyin Hanı, kardeşi İbrahim tahttan indirtip, 1057 ’de buyuk kağan oldu. İbrahim Han 1059 ’da hanedandan Yınal Teğin tarafından oldurulunce. Tuğrul Kara Han unvanlı Mahmut bin Yusuf başa gecti. Mahmut Han (1059-1074), Ortak Kağan Tabgac Buğra Kara Han, Hasan bin Suleyman ile Batı Karahanlılarla, kaybedilen toprakları geri almak icin harekete gectiler. 1068 yılında iki taraf arasında yapılan antlaşma ile Seyhun hudut kesilerek; Fergana, Doğu Karahanlılara bırakıldı. 1074 ’te Mahmut Han ’ın yerine oğlu Omer gecti ise de ancak iki ay hukumdarlık yapabildi. Buyuk Kağan olan Buğra Han Hasan bin Suleyman (1074-1103) devrinin ilk yıllarında; Buge Budrac kumandasındaki Yabaku ve Basmılların da aynı safta olduğu yedi yuz bin duşmana karşı, Omer bin Mahmut kumandasında kırk bin Musluman askeriyle buyuk bir zafer kazanıldı.
Buyuk Selcuklu Sultanı Melikşah (1072-1092), 1082 ’de Maveraunnehir ’i zaptedip Ozkend ’e gelince Doğu Karahanlı hukumdarı Hasan Han, onun hakimiyetini tanıdı. Hasan Handan sonra oğlu Ahmet (1103-1128) hukumdar olup, Abbasi Halifeliği ile munasebette bulundu. Halife Mustazhirbillah (1094-1118) Ahmet Han ’ın istediği beratı verip, ona “Nuruddevle” demiştir. 1128 ’de Karahıtayları Kaşgar şehri yakınlarında mağlub eden Ahmet Han, onların batıya doğru ilerlemelerini durdurdu.
Ahmet Han ’dan sonra 1128 ’de hukumdar olan oğlu İbrahim, Karahitaylardan yardım alarak, rakiplerini yendi. Karahıtaylar İkinci İbrahim Han (1128-1158) devrinde Balasagun ’u zaptedince, merkez Kaşgar ’a taşındı. Karahıtaylar, kendilerine isyan eden Karlukların uzerine onu gonderdi. 1158 ’de de, oldurulen İkinci İbrahim Han ’ın yerine oğlu Arslan Han unvanlı Muhammed ve sonra da torunu Ebu ’l-Muzaffer Yusuf gecti. Yusuf Han 1205 ’te vefat ettiği sırada oğlu Ebu ’l-Feth Muhammed, Karahıtaylı Kur Han ’ın yanında rehin bulunuyordu. Nayman Devleti kurucusu Kucluk tarafından 1207 ’de kurtarılan Ebu ’l-Feth Muhammed daha sonra Kaşgar ’a gonderildi. Ancak Kaşgar ’a varmadan şehirdeki beyler tarafından yolda olduruldu (1211). Bu durum Kucluk ’un Karahanlı merkezini işgal edip, katliam yaptırmasına sebep oldu.
Hadenanlık ici mucadele neticesinde bolunen Doğu Karahanlılar, Moğol Naymanlarca işgal edilerek, hakimiyetlerine son verildi. Boylece Turk milletine ve İslama buyuk hizmetleri olan Doğu Karahanlılar Devleti tarihe karıştı.
Batı Karahanlılar Devleti
Karahanlı Devleti ikiye bolununce Batı Karahanlı Hanlığı, Maveraunnehir ve Hocend ’e kadar Batı Fergana ’yı icine almaktaydı. Buyuk Kağanın merkezi, onceleri Ozkend, sonraları Semerkand oldu.
Bu devletin ilk hukumdarı Birinci Muhammed Han, 1052 senesinde vefat edince yerine kardeşi Ortak Kağan İzzul-umma Ebu İshak İbrahim Tavgac Han gecti. Tavgac İbrahim Han, doğu Karahanlılardan Şaş, İlak gibi hudut şehirleri ile Fergana ’nın bir kısmını aldı. İbrahim Han alim olup, iyi bir hukumdardı. Devletin idaresi icin luzumlu kanunları tanzim edip, hırsızları tamamen ortadan kaldırdı. Ahalinin menfaatlerini koruyup, piyasayı duzeltti. Alimlerin sohbetinde bulunup onların tasvibini almadan kanun koymadı. Batıl itikatlara karşı, ehli sunneti mudafaa etti. İbrahim Han, Ortak Kağanken devlet aleyhinde faaliyette bulunan İsmailileri dahiyane bir siyasetle ortadan kaldırdı.
İbrahim Handan sonra oğlu Şemsul-Mulk Nasr hukumdar oldu. Şaş ve Tunhas Hakimi Şuayb, yeni hukumdara isyan etti. Nasr Han, bu isyanı bastırdı. Bu karışıklıktan faydalanan Doğu Karahanlılar, İbrahim Han ’ın zaptettiği yerleri geri almaya calıştılar ise de, bu mucadele bir antlaşma ile sona erdi. Daha sonra Birinci Nasr Han, Selcuklular tarafından zaptedilen yerlerin alınması icin bir hareket başlattı. Fakat Melikşah ’ın Semerkand ’a gelmesiyle sulh yapılıp, akrabalık tesis edilerek meseleler halledildi. Nasr Han da, alimlere hurmet edip, ilim merkezleri inşa ettirdi. Ticaretin gelişmesi icin sosyal hayatın butun luzumlu muesseselerini icine alan iki ribat yaptırdı.
1080 senesinde Nasr ’ın vefatı uzerine oğlu Ebu Şuca Hızır hukumdar oldu. Hızır Han ’ın saltanatı bir sene kadar surdu. Yerine gecen Ahmet Han devrinde ulema ile hukumdar arasında bir anlaşmazlık oldu. Bu sırada Selcuklu Sultanı Melikşah, once Buhara ’yı sonra da Semerkand ’ı zaptetti ve Ahmet Han ’ı Ozkend ’de esir alıp İsfehan ’a goturdu. Bunun neticesi, Batı Karahanlı ordusunun temelini teşkil eden Ciğil Turklerinin kumandanı Yakub bin Suleyman Semerkand ’a davet edilip hukumdar ilan edilerek Selcuklulara karşı bir ayaklanma başlatıldı. Bunun uzerine Melikşah, ikinci defa Semerkand seferine cıktı. Bu sefer sonunda Batı Karahanlı Devleti, Selcuklulara bağlandı. Karahanlı devlet adamları Mesut bin Muhammed ’i hukumdarlığa getirdi.
Birinci Mesut ’un hukumdarlığı devrine ait bir bilgi yoktur. Mesut Handan sonra Selcuklu Sultanı Berkyaruk, arka arkaya uc hukumdar tayin etti. Bunlardan ucuncusu olan Cebrail Han, Selcuklu şehzadeleri arasındaki saltanat kavgalarından faydalanarak, Horasan ’ı ele gecirmek istedi. Bu sırada Horasan valisi olan Sencer, Tirmiz şehri icin yapılan savaşı kazandı ve Cebrail Han ’ı esir alıp, 1102 ’de idam ettirdi. Bu zaferden sonra Sultan Sencer, Maveraunnehir ’i yeniden teşkilatlandırdı. Karahanlı sulalesinden olup, Selcuklu sarayında buyuyen yeğeni Muhammed bin Suleyman ’ı Arslan Han unvanıyla Semerkand ’da Buyuk Kağan ilan etti. Dayısı Sultan Sencer ’in yardımıyla isyanları bastıran İkinci Muhammed Han, duşmanlarına karşı seferler duzenledi. İkinci Muhammed Han, saltanatının son zamanlarında felc oldu. Cıkan ic isyanları bastırmak icin Selcuklular ’dan yardım istedi. Fakat yardım gelmeden isyanı bastırınca Selcuklu yardımını geri cevirdi. Bu durum Sultan Sencer ’i kızdırdı. 1130 senesinde Semerkand ’a gelen Sultan Sencer, Muhammed Han ’ı Merv ’e goturdu. Muhammed Han, 1132 ’de orada vefat etti.
Sultan Sencer, Muhammed Han ’ın olumunden sonra Batı Karahanlı tahtına sırasıyla Ebu ’l-Meali el-Hasan bin Ali, Ebu Muzaffer İbrahim bin Suleyman ve Mahmut bin Muhammed ’i tayin etti. İkinci Mahmut Han, Karahıtaylarla 1137 senesi yazında Hocend yakınında yaptığı muharebeyi kaybedip, Semerkand ’a cekildi. Karluklular ile ulke icinde anlaşmazlık cıkıp, Sultan Sencer ’den yardım isteyince, Karluklular da Karahıtaylara muracaat etti. Sultan Sencer ve İkinci Mahmut 8 Eylul 1141 tarihinde Katvan Muharebesinde Karahıtaylara mağlub olup, Horasan ’a cekildiler. Karahıtaylar butun Maveraunnehir ’i istila edip, Mahmut Han ’ın kardeşi Ortak Kağan Tavgac Buğra Han İbrahim bin Muhammed ’i Buyuk Kağan ilan ettiler. Ucuncu İbrahim Han, Karluklar ile anlaşmazlığa duşunce, Buhara yakınlarındaki Kallabaz Muharebesinde olduruldu. Yerine gecen oğlu Mahmut Han, Horasan ’a cekildi ve vefatına kadar orada kaldı. Sultan Sencer ’in olumunden sonra Oğuzlar, İkinci Mahmut Han ’a hukumdarlık teklif ettiler. O, once oğlu Muhammed ’i gonderdiyse de bir muddet sonra Oğuzların hukumdarı oldu. Sultan Sencer ’in eski kumandanlarından Nişabur Valisi Mueyyeddevle Ay Aba, 1163 senesinde Horasan ’ı ele gecirmek arzusuyla hareket edip, İkinci Mahmut Han ve oğlu Muhammed ’i esir alarak gozlerine mil cektirip hapse attırdı. Baba, oğul, 1164 senesinde hapisteyken vefat ettiler. İkinci Mahmut ve iki oğlunun hapiste vefatları ile Karahanlıların hakimiyeti Ali Tegin ’in soyundan gelenlere gecti.
Ucuncu İbrahim Han ’a halef olan, Ali Tegin ailesinden Ali bin Hasan, Karluklar ile mucadele edip, reisleri Paygu Hanı oldurterek, onları iskana mecbur ve askerlikten men etti. Fakat bu hareketi isyhanlara sebep oldu. Ulkedeki isyanları Buhara ’daki Hanefi alimi Muhammed bin Omer ’in vasıtasıyla yatıştıran Ali Han, 1160 senesinde vefat edince, yerine kardeşi Ebu ’l-Muzaffer Mesut bin Hasan gecti. İkinci Mesut Han, ic işlerini nizama soktu. Sarayını alim ve şairlere acıp, ilmin hamisi oldu. 1178 senesinde vefat eden İkinci Mesut Han ’ın yerine kardeşi Fergana hakimi Huseyin bin Hasan ’ın oğlu İbrahim bin Huseyin hukumdar oldu. Once Feryun ’da, sonra da Semerkand ’da hukum suren Dorduncu İbrahim Han, Nusretuddunya ved-din Kılıc Tavgac Kuc Arslan Han unvanlarıyla Buyuk Kağan oldu. Onun vefatıyla yerine oğlu 1204 senesinde Buyuk Kağan oldu. Osman Han tedbirli bir insandı. Once Karahıtaylara tabi olmasına rağmen, Musluman Gurluların Moğollar tarafından yok edilmesini engellemek icin gayret sarf etti. Karahıtaylı saldırısına karşı Muhammed Harezmşah ile iyi munasebetler kurdu. Muhammed Harezmşah ’ın kızı ile evlenip, adet olduğu icin bir sene Harezm ’de kaldı. 1211 senesinde Semerkand ’a donen Osman Han, Karahıtayların gucunden cekinerek onlarla ittifak kurdu. Bu hareketi Muhammed Harezmşah ’ın Maveraunnehir ’i almasına sebep oldu. Yakalanan Osman Han idam olundu (1212). Osman Han ’ın olumu ile Batı Karahanlı Devleti sona erdi.
Fergana Kağanlığı
1141 yılında Batı Karahanlı Devleti, Karahıtayların istilasına uğrayınca, Fergana ’da merkezi Ozkend olmak uzere mustakil bir Karahanlı Devleti kuruldu. İlk hukumdarı Gelaleddunya ved-din Huseyin bin Hasan olup, Fergana kağanları, Turkce Tuğrul Kara Hakan unvanını taşırlardı. Unvanlarında Turk kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı, 1211 veya 1212 senelerinde Muhammed Harezmşah ’ın tabiiyetine girdi.
Karahanlı Devleti, daha ilk kuruluş yıllarında tarihi Turk devlet idaresi geleneğine uygun olarak iki buyuk idari kısma bolundu. Bunlardan doğuda kalan kısmın başında hakan bulunur ve her turlu idari selahiyeti elinde bulundururdu. Batı kısmını ise hakanın hukumranlığı altında, aynı aileden bir han ona bağlı olarak idare ederdi. Karahanlı devlet teşkilatında bu buyuk ve ortak kağanın yanında hanedana mensup dort alt kağan ile altı hukumdar vekili vardı. Rutbeler kademe kademe yukselme esasına goreydi. Her rutbenin değişebilen unvanları olurdu. Turkce unvanların değişmesine rağmen, İslami unvanlar değişmezdi. Hukumdar vekilleri İrken, Sagun, İnanc unvanlarını taşırlardı. Hukumdarların yanında “yuğruş” denilen bakanlar kurulu bulunurdu. Yuksek devlet memuriyetlerinde, baş kumandana “subaşı”, maliye bakanına “ağıcı”, saray hacibine “tayangu” veya “bitikci” denirdi.
Karahanlılarda ordu:
Selcuklular ’da olduğu gibi başlıca dort ana bolumden meydana gelirdi. Bunlar, saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları ile valilerin ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri, devlete bağlı Turk teşekkullerine mensup kuvvetlerdi.
Kultur ve medeniyet:
Turk toresine gore kurulan Karahanlı Devleti, 10. asırda İslamiyeti kabuluyle, ilk İslami Turk eserleri meydana getirdiler. Hakani Turkleri adını taşıyan Karahanlılar, Turklerin milli kultur ve sanat an ’anesini ve istidadının kuvvetli hususiyetlerini butunuyle İslama adayıp, bu ilham ile yeni bir uslubun kurucusu oldular. Karahanlı hukumdarlarının ilme hayranlığı, alimlere hurmetkarlığı ve onları korumaları neticesinde Turkistan, Maveraunnehir şehirleri birer medeniyet, kultur beşiği haline geldi. Doğu Karahanlılar devrinde Balasagunlu Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut, Divanu Lugat-it-Turk, İmam-ı Ebu ’l-Futuh Abdulgafur Tarih-i Kaşgar adı ile, Turk dili, edebiyatı, kulturu ve tarihi icin cok muhim eserler yazdılar.
Buyuk İslam hukukcu ve alimleri Karahanlılar zamanında yetişti. Bunlardan bazıları şunlardır: Burhaneddin Mergınani, Şems-ul-Eimme Serahsi, Şems-ul-Eimme Hulvani, Ebu Zeyd Debbusi, Fahr-ul-İslam Pezdevi, Sadruşşehid, Kaşani, Omer Nesefi, Siracuddin Uşi.
Şah-i Turkistan denilen Ahmet Yesevi hazretleriislam dininin gocebe Turkler arasında yayılmasına hizmet etmiş olup bugun bile; Rusya, Bulgaristan, Cin ve İran ’daki Turklerin Turkluklerini veİslamlıklarını muhafaza etmelerinde tesiri vardır.
Turklerin şehir hayatına gecişi Karahanlılar devrinde başladığından, şehircilik ve mesken mimarisi gelişti. Buhara, Fergana, Merv, Semerkand, Tirmiz ve Urgenc ’te bircok mimari eser yapıldı. Turkistan ’da ağac ve taş az olduğundan Karahanlılar, eserlerini umumiyetle kerpic ve tuğladan yaparlardı. Mescit ve hayır kulliyeleri cok yaygındır. Cok kubbeli mescitlerin sutunları tahtadan, yuvarlak veya cok koşeli; minareler ise pişmiş tuğladan yapılırdı. Kerpic ve tuğladan koşe payeli, yazı şeritli, orgulu eserler yapıldı. Duvarları ciğ tuğladan orulup, ustu tezyin edilip, kaymak taşı sıvası ile veya ceşitli şekillerde kesilmiş suslu, oymalı, kabartmalı, cizgili kiremitler ile kaplanıyordu. Cilalı ve sırlı tuğla ve cam tezyinatın getirdiği koyu mavi ve yeşil renkler ve parlak satıhlar Karahanlı eserlerinin hususiyetleridir. Saraylar, arklı ve havuzlu bahceler ve korular icinde yapılırdı. Karahanlılar devrinde mescit, cami, turbe, kulliye, kervansaray, saray, kale, kopru, hamam yapılmıştır. Camilerin sadece minareleri gunumuze ulaşabilmiştir. Turk hat sanatı Karahanlılar ile başladı. Kufi, sulus, celi gibi yazı turleri ile Kur ’an-ı Kerim ve hadis kitapları itina ile yazılıp, saklandı.
Karahanlı Hukumdarları Tahta Gecişi
Abdulkerim Satuk Buğra Han…………….(?)
Musa.............................................. 955
Baytaş Arslan Han Suleyman............ (?)
Ebu ’l-Hasan Ali bin Musa................... (?)
Birinci Ahmet Arslan Kara Han......... 998
Mansur Arslan Han........................ 1015
İkinci Ahmet Togan Han................. 1024
Yusuf Kadır Han............................ 1026
Batı Karahanlı Kağanları
Muhammed Aynuddevle................. 1041
Birinci İbrahim Tavgac Han.............. 1052
Birinci Nasır.................................. 1068
Hızır.......................................... ... 1080
Birinci Ahmet................................ 1081
Yakub........................................... 1089
Birinci Mesut............................... 1095
Suleyman..................................... 1097
Birinci Mahmut............................. 1097
Cebrail.......................................... 1099
İkinci Muhammed.......................... 1102
İkinci Nasır.................................... 1129
İkinci Ahmet................................. 1129
Hasan........................................... 1130
İkinci İbrahim................................. 1132
İkinci Mahmut............................... 1132
Ucuncu İbrahim............................. 1141
Ali............................................... . 1156
İkinci Mesut................................. 1161
Dorduncu İbrahim........................... 1178
Osman......................................... 1204
Harezmşah hakimiyeti.................... 1211
Doğu Karahanlı Kağanları
Suleyman..................................... 1032
Birinci Muhammed......................... 1056
Birinci İbrahim............................... 1057
Mahmut....................................... 1059
Omer............................................ 1074
Hasan........................................... 1075
Ahmet.......................................... 1103
İkinci İbrahim................................. 1128
İkinci Muhammed.......................... 1158
İkinci Yusuf...................................... (?)
Ucuncu Muhammed....................... 1211
Noymanların işgali......................... 1211