Bir habitus Karmaşası: Romanya ’da Muziğin Yaratmış Olduğu Toplumsal Sınıflar ve Muziğin Batılılaşma Sureci
A habitus confusion: Social Class formed by music in Romania and Westernalization Process of the music
[1] Furkan Arısoy
Araştırmanın Kapsamı ve Amacı
Habitus, toplum bilimsel anlamda bakıldığında belli bir kulturel birikimin ya da alışkanlıkların bir toplumda kokten yer edinmesi anlamına gelir. Bu minvalde, habitusu bir anda değiştirmeye kalkmak,değerleri toplumdan sokup atabilmek kolay değildir. Her toplumun habitusu doğal olarak farklıklar gosterir. Habitus, tarihsel sosyolojiye sımsıkı bağlı olduğundan bilimden sanata, edebiyattan tum kulturel dokunun ozelliklerine kadar farklı tabakalaşmaların oluştuğuna şahit oluruz. Romanya, bu bağlamda incelenmeye değer bir ornektir. Buradaki amac, Romanya ’nın tum kulturel ozelliklerini karşılaştırmak ya da onu belli bir kalıba sokmak değildir. Asıl amac, muziğin, muzik endustrisinin Romanya ’da Hindistan ’daki kastlara benzer bir tabakalaşma yarattığı ongorusune dayalı olacaktır. Bu tezimi ispat etmeye calışırken, Romence muziklerden ornek parcalar alınarak makale zenginleştirilecektir. Ayrıca, bir ulkenin muzik habitusunda kullanılan temel melodiler ve farklı dillerin de tabakalaşma ve hatta ulkenin demokratikleşme surecinde ne gibi katkılar sağlar,bu konu da tartışılacaktır.
Muzik ve Tarihsel Sosyoloji ilişkisi
Muzik, en genel tanımıyla; duygularımızı, duşuncelerimizi ve olayları anlatmak amacıyla olculu ve duzenli seslerin sanat duşunceleri icerisinde ritimli veya ritimsiz olarak bir araya getirme sanatıdır. (‘ ’ Turk Muziği Sertifika Eğitim Programı ’ ’, 2013, s. 2) Bu tanımda belirtilen duygular, duşunceler ve olaylar her ulkenin kendi tarihi ve kulturu ile ozdeşlemiştir ve dolayısıyla muzikler de tıpkı ulus-devlet sınırlarının cizildiği 1945 ’li yıllarda cizilmesi gibi belli bir halkın melodik sınırlarını keskin cizgilerle cizmeyi başarabilmiştir. Muzikteki duyguların oluşumu, sosyolojik olarak bircok sebebe dayandırılabilir. Toplumun yasamış olduğu savaşlar, ağır travmalar, vermiş olduğu askeri kayıplar, toplu katliamlar, yasaklamalar, zulum ve baskılar, ani rejim değişiklikleri bir ulkenin muzik kulturunu doğrudan etkileyen eylemlerdir. Orneğin; kimi toplumlar oldukca melankolik, olumsuz ve ice kapanık muzikler yaparlar. Son on yıldır populer kulturun etkisiyle bu toplumlar daha modern muziklere ve ‘ ’nude-art ’ ’ gibi muzik turlerine evrilse de, bu toplumlardaki muzik, halen savaşlardan ve devrimlerden beslenmektedir. Cek ve Rus muzikleri buna ornek olarak gosterilebilir. Daha spesifik olarak, Cek şarkıcı Tereza Kerndlova ’nin ‘ ’ Holka jako ja (Benim gibi bir kız) ’ ’ şarkısının klibinde arka planda birbiri ardına havalanan savaş ucakları olduğunu goruyoruz. Sanatcının giydiği kıyafet de nitekim bir askeri uniformadır. Bu klip, bizlere adeta Cekoslovakya ’nın yaşamış olduğu savaş deneyimi ve yıllar icinde savaşta olenler yuzunden nufusun nasıl on milyonlara cekildiği konusunda bilgi vermektedir. Yine Sasha Dith ’in 2012 ’de yayınlanan şarkısı‘ ’ Russian girls ’ ’ de klipte oynayan Rus kızlarının ve rol icabı tahrik ettikleri erkek de dÂhil olmak uzere uzerlerinde Rus ordusunun kıyafetlerinin olması bir surpriz değildir. Bu iki ornekte de gorulduğu gibi, muzik ve tarihsel sosyoloji ic ice gecmiştir. Kaldı ki, Cek cumhuriyetinde 1989 Velvet devriminden dolayı liberalleşen orduyu bir kenara koyarsak, Rusya ’da ordu, halen onemli bir toplumsal sınıftır ve bu sınıf, muzik dunyasını da etkilemiştir.
Romanya ’nın kısa tarihi ve Cingeneler
Romanya, Orta Avrupa'nın guneydoğusunda yer alan bir ulkedir ve Karadeniz ’e kıyısı vardır. Avrupa Birliğinin nufus bakımından en buyuk 9. ulkesidir. Frankafon, Latin Birliği,rnAvrupa Guvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ve Kuzey Atlantik Anlaşması Orgutu gibi kuruluşlara uyedir. Romenlerin adları Latince ‘ Romanus ’tan gelir. (Rumence: Roman/Ruman)[2] Tarihsel surece baktığımızda, Romenlerin ilk devletinin Trakların kurduğu Dacya Krallığı olduğunu goruyoruz. Devlet, 101-107 yılları arasında Roma İmparatoru Trajan tarafından işgal edilip Roma İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. Daha sonra sırasıyla Hunlar, Avarlar, Slavlar ve Gotların saldırısına uğramıştır. 11.yy ’da Macar, Pecenek ve Tatar istilalarına hedef olmuştur. 14. yy ‘da ilk kez kendi devletlerini kurmayı başaran Romenler, bu devlete Boğdan Beyliği adını vermiştir. Erdel ise bu sırada halen Macaristan Krallığının bir parcasıdır. 15. ve 16. yy ’larda her iki krallık da Osmanlı hakimiyeti altına girerler. 1821 ’de Rusya ’nın ele gecirdiği Besarabya bolgesinde Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu ve doğal olarak Rumenler bu toprağı kaybetti. 1881 yılında Romen Krallığı ilan edildi. 2. Dunya savaşı sırasında taraf değiştirerek Nazi Almanya ’sı tarafında yer alan ulkede, 1947 yılında Komunizm ilan edildi. 1967 yılında Nicolae Cavuşesku devletin başına gecti. 1989 ’daki devrimden sonra Cavuşesku rejimi devrildi ve Cavuşesku bir bahane bulunarak kurşuna dizildi. Bati tipi Demokrasi de bu tarihten sonra Romanya ulkesine yerleşmiş oldu. 2004 yılında NATO uyesi ve 2007 yılında da Avrupa Birliği uyesi olan Romanya, Batı ’ya ve Batılı devletlere olan bağlılığını fazlasıyla arttırdı. Rusya ’nın 1821 ’de ele gecirdiği Besarabya bolgesinin SSCB ’de kalması ve bunun Romen devletinde ve halkında yaratmış olduğu sarsıntı sonucunda Romanya, o tarihten gunumuze kulturunu Batı Avrupa, İngiltere ve Amerika gibi Batılı guclere gore oluşturmaya başladı. Yani, Doğuya karşı Batıyı tercih etmiş oldu. Nitekim Batı demokratik standartları yuksek olan, sanata, muziğe ve ozgurluklere onem veren bir coğrafya iken, Doğu, Oryantalist duşunceye gore, daha kapalı, ozgur olmayan, sanata ve duşunceye onem vermeyen bir duşunce olarak kabul edildi. Bu duşunce, toplumun farklı katmanlara bolunmesine yol actı. Bu katman ya da kastların en onemlisini Cingeneler oluşturmaktadır. Nitekim 1050 yılında Avrupa ’ya ve tum dunyaya Hindistan ve Pakistan ’dan Iran ve Anadolu yoluyla yayılmış olan cingeneler, 1241 yılında Romanya ’ya gelmiş Hint-Avrupa kokenli gocebelerdir. [3] Cingeneler,Romanya ’daki azınlıkların en buyuğudur. Okuma-yazma ve ekonomik olarak da en dezavantajlı azınlıktır denilebilir. Romanya ’da yaşayan Cingeneler, bambaşka bir kulturu, dili, orf ve ananeyi benimsemişlerdir. Nitekim bu azınlığın coğu kendi anadilleri olan Romancayı konuşmakta, daha hareketli ve oryantal muzikleri benimsemektedirler. Bu da cingeneleri, Romanya ’da onemli bir ‘ ’ sınıf ’ ’ haline getirmektedir.
Batıya ozgu Rumen muziği bicimleri ve Gypsy [4] muzikleri ile bolgesel farklıklar
Bir onceki bolumde de belirttiğim gibi 2000 ’lerden sonra Rumen muziği, melodisi, tınısı, yapısı, dili ve soyleniş şekliyle İngiliz, Amerikan ve Latin muziklerine daha da cok yaklaşmıştır. Cingeneler ise muzikte eski adetlerini devam ettirmektedirler. Fakat gyspy muzik denildiğinde akla sadece klarnet,rntef, davul ve akordeon gibi muzik enstrumanları gelmemeli. 1990 ’lara kadar, elektronik muzikle tanışamayan Cingeneler, daha cok Romanya ’da yaşadıkları mahallelerde sokak muzikleri yapar ve ceşitli festivallerde kendilerini gosterme şansı bulurlardı. Gelişen muzik endustrisi, orijinal Romence ’nin ağırlık basması ve hatta Romence dışında muzik piyasalarına İngilizce, İspanyolca ve İtalyanca dillerinin de sokulması Gyspy muzik turunu oldukca geride bıraktı. Bu muzik turune terminolojik olarak ‘ ’ Manele ’ ’ dendiğini de ifade edeyim. Manele, populer kulture 2005 ’ten sonra girmeye karar verdiğinde muzik piyasalarındaki dengeyi bir anda değiştirdi. İnsanların, huzunlerini, sevinclerini ve aşk hissiyatlarını doğrudan ifade ettiği icin, Cingene olmayan bir cok Romanyalı tarafından da dikkat cekici bulundu. Manele sanatcıları, tıpkı diğer Rumen Pop yıldızları gibi kendi muzik studyolarını kurdular ve profesyonel anlamda muzik yapmaya ve klip cekmeye başladılar. Bu muzik turune olan talebin gunden gune artmasıyla onemli Produksiyon şirketleri kuruldu. Hatta oyle ki, bu muzik produksiyon şirketleri, Romanya'nın en onemli muzik produksiyon şirketi olan ‘ ’ Cat music ’ ’ ile rekabet etmeye bile başladılar. Manele sanatcıları, şarkı bestelemek, klip cekmek dışında pop, rock ve alternatif muzik yapan sanatcılardan farklı olarak duğunlere, merasimlere giderek burada eğlence amaclı para karşılığında muzik yapmaktadırlar. Batıya ozgu muzik yapan sanatcıların ortak ozelliği, bircoğunun şarkılarında İspanyolca, İngilizce ve İtalyanca dillerini kullanmaları.[5] Yine, cıplaklık, aşırı makyaj, senaryosuz cekimler, Show amaclı cekimler, Trend yaratma amaclı cekimler, sinema muzikleri cekimleri Batılı Romen muziğine ornektir. Gyspy muzikleri ile Modern Batılı tarzda yapılmış muzikleri yapan sanatcılar arasında bir gerilim olduğundan bahsedilemez. Bu gerilim, bu şarkı turlerinin dinleyicisi olan halkın sınıfları arasındaki catışmanın ta kendisidir. Manele dinleyicilerinin daha cok alt sınıflardan, eğitimsiz veya bilincsiz kişilerden oluştuğu inancı, batılı tarzı muzik dinleyen ust sınıfların tepkisini cekmektedirler. Bu bariz sosyokulturel farklardan dolayı Rumen toplumu muzikte‘ ’ Manele dinleyenler- Manele dinlemeyenler ’ ’ ayırımına maruz kalmıştır. Bu ayrım, toplumsal boluşumlere neden olmuştur. Bolgesel ayrımlar da muzik uzerinden bir ayrışmaya maruz kalmıştır. Orneğin; Transilvanya ve ozellikle Braşov ili, yuksek kulture tabi insanlardan oluşmuştur. Şehir merkezlerinde yaşayan insanlar, pop, rock, alternatif, mistik, opera gibi muzik turlerini dinlerken, merkezden Taşra ’ya gidildikce Manele tarzı muzik ağır basmaktadır. Sırasıyla soylersek; Moldavya bolgesinde Manele, Moldovya halk ve pop muzikleri, Dobruca ’da Pop hafif muzik ve populer muzikler, Bucovina ve Maramureşte Manele, Rus ve Macar muzikleri, Transilvanya ’da Metal, Rock, Pop, Halk turkuleri ve az da olsa Manele, Crisana ve Banat ’da Sırp, Boşnak muziklerinin yansıra, batılı muzikler ve Manele, Oltenya ve Muntenya ’da ağırlık olarak Manele ve halk muzikleri dinlenmektedir.
Manele muzik turu ve modern Romen pop muziği ornekleri
Peki, Romanya ’da bu derece sosyolojik katmanlara etki eden muzik turu olan Manele ’nin anlamı ve iceri nedir? Bu bolumde verilen orneklerle konu zenginleştirilmeye calışılacaktır. Manele, Roman halk muziği anlamına gelir. Kelimenin tekili ‘ ’ Manea ’ ’dır.Manele ise Rumence gramere gore coğulunu ifade eder. Manea kelimesinin anlamı ise halen buyuk bir soru işaretidir. Manele muzikler, ya cok hareketli, neşeli ve danslı, ya da cok huzunlu, dramatik, kederli ve kotumser olabilmektedir. Manele sanatcıları, Romanya ’da Modern toplumun getirmiş olduğu, evlilik dışı ilişkilere, tek gecelik aşk ilişkilerine, aşkın ve sevginin yok oluşuna, ağlamayan insan modeline karşı bir başkaldırı olarak bu muziği icra etmenin yanısıra kar amaclı olarak da bu işi yapmaktadırlar. Nitekim Adrian Minune, Florin Salam, Liviu Guta, Nicolae Guta, Minodora gibi unlu manele yıldızlarının cok zengin ve varlıklı olmaları buna bir kanıt olarak gosterilebilir. Manele muzik turunde, aşkın en doğal hali ve yapmacıksız hali işlenirken, modern pop muzikte ise anlamını yitirmiş aşklar ya da materyalist aşk, fiziksel ya da erotik aşklar on plandadır. Romen pop muziğinde, neredeyse duygusal, ice kapanık, oryantalist tarz muzik bulabilmek imkÂnsıza yakındır. Bu alanda yapılmış muziklerin coğu, eğlence, tahrik, vucudun teşhiri, hukûmet protestoları, kadın-erkek ilişkilerine ve yaz tatili aşklarına dayanır. Smiley, Sunrise Inc, Akcent, Alex Velea, Inna, Alexandra Stan, Connect-R, Guess who bu temaları işleyen şarkıcılara ornektir. Bu muzik turunde ceşitli istisnalar da var olabilmektedir. Fakat bu istisnalar, coğunlukla 70 ’li ve 80 ’li yıllardaki muziklere dayanır. Orneğin; Cargo, duygu yuklu rock muzikleriyle unlenmişken, Holograf, gercek romantik pop tarzı muzikte kendinsen soz ettirmiştir. 3 Sud Est adlı grup da hem hareketli hem slow romantik pop konusunda onde gelen gruplardan biridir.
Bir karşılaştırma: Smiley ve Adrian Minune
Bu kısımda, Smiley ’nin unlu şarkılarından biri olan ‘ ’ Love is for free ’ ’( Bedava aşk ) ile Adrian Minune ’nin ‘ ’ Te Iubesc ’ ’( Seni seviyorum) adlı şarkısı sozleri bakımından karşılaştıracaktır. İki şarkının da aşk kavramını ele alışı ve bunu dile getirişi oldukca ilginctir.
TernIubesc ( Seni Seviyorum):
Of Cat te iuebesc, rn………………………………… Ah seni ne kadar da seviyorum
Cum n-am uibit pe nimenea……………………….Nasıl sadece birbirimizi sevdik
Si tot restul vietii…………………………………… Tum hayatım boyunca da
Te port in inima mea………………………………….. Kalbimde yerin var
Esti raza mea de soare………………………………..Guneş ışığımsın benim
Ce imi incalzeste inima………………………………..İcimi ısıtan..
Esti tot ce am mai scump………………………………Sahip olduğum şeylerinrnen değerlisisin
Si mai frumos din viata mea……………………………Hayatımda başıma gelen en guzel şeysin
Te iubesc, Te iubesc,………………………………….. Seni seviyorum, seni seviyorumrnrn
Fara tine, nu traiesc…………………………………..Sensiz yaşayamam
Si tot restulrnvietii mele…………………………………Ve tum hayatım boyunca
Eu doar pe tine te iubesc, din suflet…………………..Tum kalbimle sadece seni seveceğim.
Te iubesc………………………………………………….Seni seviyorum.
Lovernis for free ( Bedava aşk) : I wanna know if you like me , girl ……………………….Beni sevip sevmediğini bilmek isterim,
Give me sugar and honey,………………………………..Bana şeker ve balrnver.
No, we don ’t need any money,………………………….Paraya ihtiyacımızrnyok.
We love each other, cause …………………………… Birbirimize aşığız, cunku…
Love is for free. ……………………………………….. Aşk bedavadır. So what? İf you ’re hot, and I ’m not,……Ne olmuş yani sen ateşli bir kızsan ve ben değilsem
You see that I ’m funny guy,……………….Goruyorsun, ben komik bir erkeğim.
Won ’t make you cry,so be mine, so be mine……..seni hic ağlatmayacak olan biri.. o zaman benim ol, sadece benim ol.
Sonuc yerine
Romanya ’da tarihsel surec, kulturel habitus bakımından iki eğilim yaratmıştır; birincisi Romantizm akımı yahut Manele, ikincisi ise Realizm- fiziksel ve erotik aşk. Bu noktada, maneleyi hem toplumsal sınıflaşmadaki rolu bakımından hem de insanların doğal aşk, uzuntu, sevgi, sevinc gibi duygularına tercuman olması bakımından ele aldık. Rumen pop muziği ise, yuksek kulturden cıkıp genel kulture ait bir fenomen haline gelmiştir. Yine de, komunizmden gelen bir ulke olan Romanya ’da orta sınıflaşmanın az ya da hemen hemen hic olmaması, pop, rock ve mistik muzikleri dinleyenlerin ister istemez ust-sınıfa ozgu bir davranış olduğunu kanıtlar gibidir. Bu haliyle, Manele turu muzik, alt sınıflara ait bir fenomendir. Batılı duşunce, ozellikle Amerika ’da zencileri kullanarak Horkheimer ’in deyişiyle ‘ ’ Kultur Endustrisi ’ ’ yaratmıştır. Bu kultur endustrisinin en onemli ayağı olan muzik, hem insanları maddi anlamda somuren, hem de doğal halde bulunan ickin aşk kavramını somutlaştıran, bedenleştiren ve icindeki ruhu calan bir gorunume burunmuştur. Bu anlayış, Batılı muzik değerlerini akıl suzgecinden gecirmeyen Rumen sanatcılarının en buyuk ilham kaynağı olmuştur. Boylece, kaba cıplaklık, ici boş sozler, seks gibi daha explicit uygulamalar, tutku, gercek aşk, ozlem, hasret, acı gibi duygulardan daha cok prim yapmaya başlamıştır. Rumen muziğindeki Batılılaşma sureci, ulke vatandaşlarının goc ettiği rotaya dahi etki edebilmiştir. Rumen vatandaşlarının ekonomik krizden dolayı son yıllarda ozellikle İngiltere, İtalya, Amerika, İspanya, İrlanda,rnİskocya ve Kanada gibi ulkelere goc etmesi boşuna değildir.
Suleyman Demirel Universitesi, Sosyoloji Bolumu Lisans Oğrencisi
16. Yy ’da Erdel, Moldova ve Eflak ’ı gezen İtalyan humanistleri de icine alan bir grup yazar tarafından işaret edilen bir turevidir.
Romence ’de cingeneler‘ ’ Ţsigani ’ ’ olarak ifade edilir.
Burada Gyspy kelimesinin kullanmamın sebebi, Romanya ’da ozellikle Cingene sınıfına ozgu olan muziğin coğunlukla bu adla anılmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, ‘ ’Romen ’ ’ ve ‘ ’Roman ’ ’ kelimelerinin yaratmış olduğu dilemmalar da terminoloji ’de sıkıntı yaratmaktadır.
Bu konuda Mandinga ’nın ‘ ’Zaleilah ’ ’, İnna ’nın ‘ ’Caliente ’ ’ ve Ami ’nin ‘ ’Trumpet Lights ’ ’ adlı şarkılarına bakılabilir.