Dort halife doneminden sonra halifeliği saltanat haline getiren ailenin kurmuş olduğu İslam devletidir. 90 yıllık hakimiyetleri buyunca İslam ’ın yayılmasını sağlayan ve Muaviye b. Ebu Sufyan tarafından kurulan Emevi Devleti, hakimiyetleri boyunca isyancılar ile uğraştıkları icin zayıf duşer. İsyan faaliyetlerini bastırdıkları donemlerde yukselme gosteren Emevi Devleti, buyuk bir dunya devleti olmayı başarır. Bu yazımızda hakimiyet yılları icerisinde İslam ’ın yayılmasına hizmet eden Emevi Devleti ’nin ic karışıklıklar ve savaşlar ile gecen siyasi tarihini anlatacağız.
[h=4]Emeviler Kimlerdir? [/h]Adını Beni Umeyye b. Abduşems ’ten alan Beni Umeyye ailesinin diğer adıdır. Cahiliye devrinde Mekke ’de yaşayan ve Mekke şehrinin yonetiminde onemli bir konumda olan Beni Umeyye kabilesi, Mekke ve Kabe ’nin yonetiminde başkumandanlık gorevini ustlenirler. Mekke ’de bulunan bircok kabile vardır ve bu kabileler şehir yonetimi ile ilgili farklı gorevler ustlenirler. Beni Umeyye kabilesi ustlendikleri bu gorev ile diğer kabileler uzerinde guclu bir nufuz elde ederler. Mekke ’de Beni Umeyye kabilesi kadar guclu bir diğer kabile de Haşimiler ’dir. Hz. Peygamber ’in mensup olduğu bu kabilenin gorevi Hac vazifesini yerine getirmek icin Mekke ’ye gelenlerin su ve yiyecek ihtiyacını karşılamaktır. Haşimiler bu gorevleri ile Beni Umeyye ailesinin maddi nufuzunun aksine manevi bir nufuz kazanırlar. Beni Umeyye kabilesi ve Haşimiler arasındaki guc mucadelesi İslamiyet ’in duyurulması ile farklı bir mucadeleye donuşur. Haşimiler ’in bircoğu Hz. Peygamber ’in İslam cağrısına olumlu yanıt verirken geri kalanlarda(Hz Peygamber ’in amcası Ebu Leheb haric) Hz. Peygamber ’i destekler. Beni Umeyye kabilesinde ise İslamiyet ’i secen kişiler Hz. Osman başta olmak uzere sayıları azınlıktaydı. Beni Umeyye kabilesi coğunluğu Mekke ’nin fethine kadar İslamiyet ’e karşı tavır takınırlar ve muşrikler ile birlikte Muslumanlara karşı savaşırlar. Bu kabile uyeleri İslamiyet ’e gec donemde girseler de yonetici kimlikleri ve deneyimleri sayesinde ust mevkilerde kısa surede yer alırlar.
[h=4]Emevi Devleti ’nin Kuruluşu [/h]Hz. Peygamber ’in vefatından sonra devam eden birlik ve duzen yılları 3. halife Hz Osman ’ın şehit edilmesi ile birlikte bozulmaya başlar. Hz. Osman ’dan sonra halife secilen Hz. Ali, Hz Osman ’ın katillerinin cezalandırılmasında acele edilmemesi gerektiğini savunurken; Şam valisi Hz Muaviye, Hz. Ali ’yi katilleri korumak ile suclayarak biat etmeme kararı alır ve halife ’ye isyan eder ve Hz. Osman ile aynı aileden olmasını ileri surerek halifelik hakkı olduğunu ileri surer. Hz. Muaviye, halifeliğini meşrulaştırmak icin Şam halkından biat alır. Hz. Ali ’nin işleri ağırdan almasına Hz. Muaviye dışında karşı olan başka gruplar da vardır. Bu gruplar Hz Aişe, Hz. Zubeyr ve Hz. Talha etrafında toplanarak Hz. Ali ile mucadeleye girişirler. Cemal Vakası olarak anılan bu savaşta Hz. Ali galip gelir. Savaşın sonucunu bekleyen Hz. Muaviye, Hz Ali ile anlaşamaz ve Sıffın Savaşı ’nda karşılaşırlar. Uc ay boyunca devam eden savaşta Hz. Ali ustun durumdayken Hz. Muaviye askerlerin mızraklarına Kur ’an ayetleri asarak savaşı durdurur ve kimin halife olacağına hakemlerin karar vermesi konusunda anlaşmak ister. Ancak hakem olayı ortalığı daha fazla karıştırır. Bu sure zarında Hz. Ali ’nin gucleri azalırken Hz. Muaviye ’nin gucleri coğalır. Hz Ali ’nin Hariciler tarafından şehit edilmesi uzerine Hz Muaviye Suriye halkından biat alarak halifeliğini ilan eder. Irak halkı tarafından halife secilen Hz. Hasan, Iraklılara guvenemediği icin mucadeleden vazgecer. Hz. Hasan ’ın halifelikten vazgecmesi ile Hz. Muaviye butun İslam dunyasının tek yoneticisi olur. Hz Muaviye ’nin halifeliğinin meşrulaşması ile 90 yıllık Emevi Devleti donemi başlar.
[h=2]Emevi Devleti [/h]Secim yolu ile yapılan halifelik yerine saltanat usulunu getiren Hz. Muaviye, Hz. Osman ile olan kan bağını sebep gostererek halifelik uzerinde hakkı olduğunu iddia eder. Aynı şekilde halife olduktan sonra da oğlu Yezid ’i veliaht gostererek halifeliğin saltanat sistemine donuşmesini sağlar. Bu sayede halife olan kişi resmi olmasa bile ulkenin hukumdarı konumuna gelir.
Hz. Muaviye yonetiminde ve sonrasında Emevi Devleti kendi icerisindeki isyancılar ile sık sık mucadele etti. Deneyimli ve guclu bir yonetici olan Hz. Muaviye, ic sorunları kısa surede bastırarak devletin genişlemesi ve buyumesi icin faaliyetlere başlamak istiyordu. İsyancı grupların cıkış yeri olan Irak ’a buyuk onem vererek bu bolgeye guvenilir ve deneyimli yoneticiler atayan ve atadığı yoneticilerin bolgede şiddet uygulamasına goz yuman Hz. Muaviye, devlet icerisinde daha yumuşak bir politika izler. Hz. Muaviye ’nin hakimiyetini kabul etmeyen iki isyancı grup vardı. Bunlar: Halifeliğin Hz. Ali ’nin soyundan gelenlerin hakkı olduğunu savunan Hz. Ali taraftarları ve dinin emirlerini farklı bir şekilde yorumlayan Hariciler ’di.
Hz. Muaviye ’nin hakimiyetini tanımayan Hariciler sık sık isyan ederek Irak bolgesinde karışıklıklara sebep oluyor. Hz. Muaviye, bu isyanları guc ve şiddet kullanarak bastırıyordu. Hz. Ali taraftarlarını ise kontrol altında tutabilmek icin ceşitli politikalara başvuran Hz. Muaviye bu cabasında başarılı oldu. Hatta, Haricilerin cıkardığı isyanları bastırmak icin Hz. Ali taraftarlarından faydalandı. Hz. Ali taraftarları, Hz. Muaviye ’nin halifelik doneminde hicbir isyan ve başkaldırı hareketinde bulunmadı.
Yeni kurulan Emevi Devleti ’nin ic sorunlarını buyuk olcude sonlandıran Hz. Muaviye, uzun zamandır duraklayan fetihlere yeniden başlar. Hz. Muaviye yonetimindeki Emevi Devleti, uc koldan fetihlere başlayarak kısa donemde İslam devletinin eski, guclu haline donmesini sağlar. Mısır orduları ile Afrika ’da, Irak orduları ile Horasan ve Muveraunnehir bolgesinde, Suriye orduları ile de Bizans topraklarında fetihler yapılır.
İyi bir siyasetci ve devlet adamı olan Hz. Muaviye, kurduğu ulkenin durumlarını en iyi şekilde cozumleyerek ılıman bir politika izler. Arap kabileleri ve halk uzerinde sozu gecen nufuzlu kişiler ile arasını sıkı tutarak devlet yonetiminde alacağı kararlar icin kendi safında guclu bir blok oluşturur. Hz Muaviye, arkasına aldığı bu destek ile halifelik icin kendinden sonra oğlu Yezid ’i halife gosterir. Oğlu Yezid ’in halifeliğine karşı cıkan ve biat etmeyen Hz. Huseyin, Hz. Zubeyr gibi sahabeleri tehdit ile biat etmeye zorladığı rivayet edilir.
Hz. Muaviye ’ni vefatından sonra halife olan Yezid, tum Musluman halktan biat alır. Ancak Hz. Huseyin ve Hz. Zubeyr biat etmeyerek Yezid ’e karşı direnmeye calışır. Kufe halkının Hz. Huseyin ’i halife yapmak istemesi uzerine Hz. Huseyin, Kufe ’ye elci gondererek ortamı araştırmak ister. Gonderdiği elciden aldığı olumlu sonuclar doğrultusunda yola koyulur. Bu olaylardan haberdar olan Yezid, Kufe ’ye yeni bir vali atayarak şehirdeki muhalif teşkilatlanmayı bozar ve şehre gelmekte olan Hz Huseyin ve yakınlarını oldurtur. İslam dunyasında Kerbela olayı olarak anılan bu vahşet, İslam dunyasını ikiye boler. Kerbela olayına kadar sessiz kalan Hz. Ali taraftarları, devlet ’e karşı cıkan isyanlarda daha aktif rol oynamaya başlarlar.
Hz. Muaviye ’den sonra başa gecen halifeler Yezid ve II. Muaviye ’nin otoriter yetersizliği devleti yıkıma kadar goturur. Muhaliflerin sık sık baş kaldırması ve isyan etmesi devletin kotu gidişatını daha da kotuleştirir. II. Muaviye ’nin olumunden sonra devle icindeki karışıklıklar hat safhaya cıkar. Karışıklıklar devam ederken tahta gecerek halife olan Mervan b. Hakem, guc kazanabilmek icin Emevi ailelerinden Halid b. Yezid ’i birinci Amr b. Said ’i ise ikinci halife valiahtı olarak gosterir. Ancak halifelik donemi boyunca bu iki halife adayını tahttan uzaklaştırmak icin her şeyi yapar. Bu gayesine ulaşan Mervan, halifeliği oğlu Abdulmelik ’e bırakır. Mervan, hakimiyeti boyunca muhalif gucler ustunde baskı kurmayı başararak yıkılmakta olan Emevi devletini yeniden diriltir. Devletin ikinci kurucusu olan Mervan, Emevi hanedanlığında Mervaniler kolunu başlatan kişidir.
Abdulmelik ’in halifelik yılları ic karışıklıklar ile gecer. Haricilerin isyanları, Emevi hanedanına karşı olanlar, devlet baskısı altında kalan Mevaliler (Arap olmayan Muslumanlar) ve Hz. Zubeyr ’i destekleyenler ile yaptığı mucadelelerden zafer ile ayrılsa da isyanlardan kalıcı olarak kurtulamaz. Karışıklıklar yuzunden Bizans ’ın ustunluğunu kabul eden ve vergi vermek zorunda kalan Halife Abdulmelik, ic sorunları hallettikten sonra Bizans uzerine seferler duzenleyerek devleti eski konumuna getirmek icin cabalar. Bizans ’a karşı ustunluk kurmayı başararak devleti eski, guclu haline getirir. Wellhausen ’a gore Emevi Devleti ’nin en buyuk hukumdarı olan Abdulmelik, ilk İslam parasını bastırır ve Arapcayı resmi dil olarak kabul eder. 20 yıllık hakimiyetinin sonunda guclu bir konuma getirdiği devleti oğlu Velid ’e bırakarak vefat eder.
Halife Abdulmelik olduğunde devlet icindeki Hariciler gucsuz bir duruma gelir. Hz. Ali taraftarları yeraltına cekilerek işlerini gizli gizli halleder. Babasından guclu bir devlet devralan Halife Velid, yaptığı fetihler ile devletin sınırlarına genişletir. Halifeliği oğullarına bırakmak isteyen Velid, amacına ulaşamadan vefat eder. Halife Abdulmelik tarafından ikinci veliaht olarak gosterilen Suleyman tahta gecer. Halife Suleyman ’ın en buyuk icraatı Halife Velid ’in hazırlıklarını başlattığı İstanbul kuşatmasıdır. Suleyman Tahta gectikten sonra ilk iş olarak kardeşini yani Halife Velid ’i destekleyen devlet adamlarını cezalandırır. 3 yıldan daha kısa suren halifeliği sonunda cocukları yerine amcaoğlu Omer b. Abdulaziz ’i halife ilan eder. İyi eğitim almış bir din adamı olan Abdulaziz, halife olduktan sonra devleti dini esaslara gore yonetmeye calışır. Ulkenin durumunu daha iyi kavrayabilmek icin farklı bolgelerdeki alimlerden raporlar hazırlamalarını ister. Adalet catısı altında herkese eşit davranmak isteyen Abdulaziz, Hz. Ali taraftarları ile arasını iyi tutmaya calışır. Hariciler ile konuşarak anlaşmayı amaclayarak onları ikna etmeye calışır. Bu amacı kesin bir sonuca varamasa da isyan faaliyetlerini kendi doneminde durdurur. Abdulaziz kendinden onceki yonetimlerin ezdiği Mevalilerin ve Musluman olmayanların haklarını gozeterek devletin vatandaşları arasındaki ayrıma son verir. İslam ’a davet calışmaları bu donemde hız kazanarak Halife Abdulmelik ve Velid donemlerinde kazanılan bolgelerdeki halkların buyuk coğunluğu İslamiyet ’i benimser. Halife Abdulaziz, 3 yıldan az suren halifelik doneminde saltanat sistemine son vererek uygun olan kişinin halife secilmesi gibi bir duzene gecmek istese de Emevi ailesini bu isteğe şiddetle karşı cıkar. Bu isteğini gercekleştiremeden vefat eden Abdulaziz 5. Raşid halife olarak gorulur.
Abdulaziz ’den sonra iktidarı eline alan halifeler ulkenin girdiği kotu gidişata dur diyemez. İc karışıklıkların yeniden baş gosterdiği bu donemde kabileler arası catışmalarda bu durumu daha zor bir hale sokar. Emevi Devleti ’nin onune gecemediği bu karışıklardan faydalanmak isteyen Ebu Muslim el-Horasani, Abbasi hareketini başlatır. Emevi karşıtı olan tum grupları bir araya getirmeyi başararak halkı peygamber ailesinin sancağı altında toplar. 90 yıllık Emevi hakimiyetini sonlandıracak bu hareket Endulus ’e kacan Abdurrahman b. Muaviye b. Hişam dışındaki butun Emevi mensuplarını oldurur.
Emevi hanedanının son bulması ile Abbasilerin halifelik donemi başlar. Abbasiler ile ilgili daha fazla bilgi icin Abbasi Tarihi başlıklı yazımıza goz atabilirsiniz.