Turkler tarih boyunca hem Ay yılı, hem Guneş yılı esasına dayanan, bazısı İslamiyet oncesi yaşam bicimini, bazısı değişen ekonomik ve kulturel ihtiyacları yansıtan bir dizi farklı takvim kullanmıştır. Turklerin değişik takvimler kullanmasında elbette gocebelikten yerleşik duzene ve tarım toplumuna gecilmesi, inanc değişiklikleri, ozellikle de Osmanlı doneminde Batılı devletler ile ilişkileri etkili olmuştur.
Peki Turklerin kullandığı takvimler hangileridir? Orta Asya ’dan Osmanlı ’ya, Turkler zamanı hangi araclarla olcmuştur? İşte Turklerin kullandığı takvimler...
[h=4]12 Hayvanlı Turk Takvimi[/h]Her yılın bir hayvan adıyla anıldığı 12 Hayvanlı Takvim, Turklerin kullandığı ilk takvim olarak bilinir. 12 Hayvanlı Turk Takvimi, İslamiyet ’in kabulu oncesinde Turk boyları ve devletlerinde, Gokturk ve Uygurların yanı sıra Tuna ve İtil Bulgarları tarafından kullanılmıştır. Bugun bir benzeri Cin ’de hÂl yaygın olarak kullanılır.
Bu takvime Gokturk ve Uygur yazıtlarında, Uygurların hukuk belgelerinde rastlanır. Biruni iki farklı eserinde, Kaşgarlı Mahmut da DîvÂnu Lûgati ’t-Turk ’te Turklerin bu takvimi kullandığından soz eder.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
12 Hayvanlı Turk Takvimi Guneş yılını esas alır. Bir yıl 365 gun 5 saat olarak hesaplanır ve 12 aya ayrılır. Bu 12 ay sayı ile değil, bir hayvanın adıyla isimlendirilir. İsmini hayvanlardan alan bu yıllar ise şoyle sıralanır:
1. Sıcgan (Fare)
2. Ud (Sığır)
3. Bars (Pars)
4. Tabışgan (Tavşan)
5. Lu (Ejder)
6. Ilan (Yılan)
7. Yunt (At)
8. Koy (Koyun)
9. Bicin (Maymun)
10. Taguk (Tavuk)
11. İt (Kopek)
12. Tonguz (Domuz)
12 Hayvanlı Turk Takvimi ’nde aylar ise ‘birincay ’, ‘ikincay ’, ‘ucuncay ’ gibi sayı ile belirlenir. Yani tarihler, orneğin ‘Koyun yılının beşincayının 17 ’inci gunu ’ şeklinde ifade edilir. Bu takvim sistemine 12 yılda bir, yani takvim bir tam donguyu tamamladığında birinci yıldan yeniden başlanır.
12 Hayvanlı Turk Takvimi Nasıl Ortaya Cıktı?
Bu takvimin oluşturulması konusunda Turk boyları arasında cok sayıda efsane vardır. Kaşgarlı Mahmut ’un aktardığı Uygur rivayeti şoyledir:
“Turk hakanlarından birisi kendi idaresinden birkac yıl once yapılmış olan bir savaş hakkında bilgi almak ister. Ancak danışmanları o savaşın yapıldığı yıl hususunda yanılırlar. Bunun uzerine Hakan, kendilerinin bu tarihte nasıl yanıldılarsa, daha sonra geleceklerin de yanılabileceklerini, bu sebeple goğun 12 burcu ve 12 ay sayısınca her yıla birer ad konulmasını ister. Hakanın teklifi kurultayca benimsenir. Daha sonra bir surek avına cıkılır. Hakan, hayvanların Ilısu ’ya doğru surulmesini ve sıkıştırılmasını emreder. Av bu şekilde devam eder. Bu sırada bazı hayvanlar suya atlayarak karşı sahile cıkmaya calışırlar. On iki hayvan bunu başarır Boylece karşıya gecen hayvanların adını sırasıyla her bir yıla ad olarak verirler. Bu hayvanlardan birincisi sıcan (sıcgan) imiş. İlk gecen bu hayvan olduğu icin senenin başı bu adla anılmıştır.”
Cinliler ile İlgisi Nedir?
Ote yandan, bu takvim Turklerin yanı sıra Asya ’da bir dizi başka toplum tarafından da kullanılması nedeniyle donemin kulturel etkileşimlerine de ışık tutmaktadır. Bazı tarihciler takvimin ilk olarak Cinliler tarafından icat edildiğini one surer ve bu takvimin bir benzerinin Cin ’de hÂl geleneksel olarak kullanıldığına dikkat ceker.
Meşhur sinolog (Cin bilimci) Fransız tarihci Edouard Chavannes ise ‘Le Cycle Turc des Douze Animaux (12 Hayvanlı Turk Dongusu) ’ başlıklı araştırmasında, Cinlilerin bu takvimi Turklerden aldığını yazar. Buna gore, bu takvim Cin ’in kuzeyinde yaşayan Turk boyları arasında M.O. 5. yuzyılda ortaya cıkmış ve M.O. 2-1. yuzyılda, yani yaklaşık 300 yıl sonra Cin ’e yayılmıştır.
12 Hayvanlı Turk Takvimine Gore Karakter Ozellikleri
Bu takvimin bir diğer ozelliği de, her bir yılın adını aldığı hayvana gore şekillendiğine inanılmasıdır. Aynı şekilde, her kişinin doğduğu yıla ozgu bazı karakter ozelliklerine sahip olduğu duşunulur; 12 ayrı hayvan yılının her biri icin bu yıllarda doğan kişilere belirli ozellikler atfedilir.
[h=4]Hicri Takvim:[/h]Turklerin İslamiyet ’i kabul ettikten sonra kullanmaya başladığı Hicri takvim, Hz. Muhammed ’in Mekke ’den Medine ’ye hicret ettiği Miladi 622 yılını başlangıc olarak (1. yıl) kabul eder. İslam tarihinde Hz. Omer doneminde kullanılmaya başlanmıştır.
Turkiye ’de Cumhuriyet ’in ilan edilmesi sonrası 1 Ocak 1926 ’da kaldırılmakla beraber, dini bayramlar ve diğer dini gunlerin belirlenmesinde hÂl kullanılır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Hicri takvim Dunya ’nın Guneş etrafında donuşunu değil, Ay ’ın Dunya etrafında donuşunu, yani Ay yılını esas alır. Bu nedenle, Guneş dongusune bağlı Miladi takvimden yaklaşık 10 gun kısadır; bir yıl 354 gun olarak hesaplanır.
Hicri takvim 12 aydan oluşur. Bu aylar sırasıyla şoyledir: Muharrem, Safer, Rebiulevvel, Rebiulahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce.
Hicri takvim kendi icinde de, Ay yılını esas alan Hicri Kameri Takvim ile Guneş yılını esas alan ama başlangıc olarak Hicret ’i kabul eden Hicri Şemsî Takvim olarak ikiye ayrılır. Turklerin tarihte coğunlukla kullandığı versiyonu Hicri Kameri takvimdir. Ote yandan, Buyuk Selcuklular Hicri Şemsî Takvim ’i kullanmış, bu takvim bir donem Osmanlı İmparatorluğu ’nda da benimsenmiştir.
Hicri (Kameri) Yıl Miladi Yıla Nasıl Cevrilir?
Hicri yıl 33 ’e bolunur. Bu işlemde bulunan sayı Hicri yıldan cıkarılır. Bu ikinci işlemin sonucuna da 622 eklenir.
Orneğin, Hicri yıl olarak 1420 icin şu işlem yapılır:
1420 : 33 = 43.03 (43)
1420 - 43 = 1377
1377 + 622 = 1999
Miladi Yıl Hicri Yıla Nasıl Cevrilir?
Yukarıdaki işlemin tersi yapılır: Miladi yıldan 621 cıkarılır. Bu işlemde bulunan sayı 33 ’e bolunur. Sonuc, cıkarma işlemindeki sonuc ile toplanır.
1999 - 621 = 1378
1378 : 33 = 41.7 (42)
1378 + 42 = 1420
[h=4]Celali Takvimi (Hicri Şemsî Takvimi)[/h]Buyuk Selcuklu Devleti doneminde Turkler tarafından kullanılan bu takvim Guneş yılını esas alır. Buyuk Selcuklu Sultanı Celaliddevlet Melikşah ’ın talimatıyla, gokbilimci ve filozof Omer Hayyam başkanlığındaki bir kurul tarafından hazırlanmıştır. İsmini Melikşah ’ın ilk adından almakla beraber, halk arasında Omer Hayyam Takvimi olarak da bilinirdi. Omer Hayyam tarafından hazırlandığı yıl olan Miladi 1079 ’da yururluğe girdi.
Bu takvim, Ay yılına dayanması nedeniyle Hicri Kameri Takvim ’deki mevsimsel sapmaların yol actığı sorunların ortadan kaldırılması, tarım gibi ekonomik ve mali işlerin duzenlenmesi icin kullanılmıştır. Halk arasında ise Hicri Kameri Takvim ’in kabulu devam etmiştir. Hindistan ’daki Babur İmparatorluğu da bir donem bu takvimi kullanmıştır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Celali Takvimi'nde bir yıl, 365 gun 6 saat olarak kabul edilir. Başlangıc olarak Hicret yılı (622), yılbaşı olarak da Turkler arasında o donem bahar bayramı olarak kutlanan 21 Mart alınır. Astronomik hesaplara dayanır ve Gregoryan takviminden daha doğrudur.
[h=4]Rumi Takvim[/h]Guneş yılını esas alan bu takvim, Osmanlı Devleti ’nde kullanılmıştır. Osmanlı Devleti ’nde ilk başta Batı ’yla ekonomik ilişkilerde kolaylık icin sadece mali işlerde olmak uzere 1677 ’den itibaren aşama aşama kullanılmaya başlanmış, Tanzimat reformlarının (1839) ilanından sonra da 13 Mart 1840 yılında her alanda kullanılmak uzere kabul edilmiştir. Rumi takvim Cumhuriyet ’in ilk yıllarında da, Miladi takvimin 1 Ocak 1926 ’da yururluğe girmesine dek resmen kullanılmaya devam etmiştir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Guneş yılını esas alan Rumi takvim, başlangıc tarihi olarak Hicret ’i (Miladi 622), yılbaşı olarak da mart ayını kabul eder. Bu şekliyle, Hicri Şemsî Takvim ’le benzerlikler gosterir.
Ote yandan, Rumi takvim başlangıc olarak Hicret ’i kabul etmekle beraber diğer takvimler gibi sıfırdan değil, Hicri 1255 yılından başlar. Bu nedenle, Miladi yıl ile Rumi yıl arasında yaklaşık 584 yıllık bir fark bulunur.
Rumi takvimde aylar şoyle sıralanır: Mart, nisan, mayıs, haziran, temmuz, ağustos, eylul, teşrinievvel, teşrinisani, kÂnunuevvel, kanunusani ve şubat.
[h=4]Miladi Takvim (Gregoryan Takvim)[/h]Turkiye ’de Cumhuriyet ’in ilanından sonra 1 Ocak 1926 ’da Rumi takvimin kaldırılmasıyla benimsenen miladi Takvim, bugun dunyada en yaygın olarak kullanılan takvimdir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Miladi Takvim Guneş yılı esasına dayanır; Hz. İsa ’nın doğumunu yılbaşı (1 Ocak) olarak kabul eder. Bu takvimde bir yıl 365 gun 6 saattir. Gunler ise 24 saatlik dilimlere ayrılmıştır.
Papa XIII. Gregorius tarafından Julyen takviminin yerine yaptırılan miladi takvim, yılda sadece 10,8 saniyelik hata oranıyla en guvenilir takvim olarak kabul edilir. Matematiksel hesaplara gore, bu takvimde bir gunluk bir hata/sapma olması icin yaklaşık 8 bin yıl gecmesi gerekir.