Tellur, cok bilinmeyen elementlerdendir. Ticari anlamda onemi giderek artan maddeler arasında yer alıyor. Genellikle altın cevherlerinde yer alıyor.
Tellur, endustride kullanımı giderek yaygınlaşan elementlerdendir. Yarı metal olmasına rağmen bazı metallerden daha metal karakterlidir. Genel olarak altın cevherlerinin bileşiklerinden elde edilir. Bu sebeple midir bilinmez, cok az elementle bileşik oluşturan altınla bileşik oluşturabilen nadir elementlerdendir. Adını pek duymadığımız; ancak gunluk hayatta kullandığımız bircok urunde katkısı olan tellur, doğada cok az bulunan bir maddedir. Tellur kelimesi, Yunanca “toprak”, “yeryuzu” ve “dunya” anlamındaki “tellus” sozcuğunden turetilmiştir. Tellurle ilgili derlediğimiz makalenin ilginizi cekeceğine inanıyoruz.
[h=4]Tarihcesi [/h]Tellur, 1782 yılında keşfedilen bir elementtir. KÂşifi, Avusturyalı mineralog ve madenci Franz-Joseph Muller von Reichenstein ’dir. Transilvanya (Romanya) altın madenlerinde bulunmuştur. Reichenstein, Transilvanya ’daki madenlerin başmufettişiydi. Kimya ilmine de ilgi duyuyordu. Araştırmaları sırasında bir altın bileşiğinden yeni bir metal cıkardı. Bu metalin daha once bilinen bir metal olmadığı anlaşıldı. Reichenstein ’in bu keşfinden bağımsız olarak Macar bilim adamı Pal Kitaibel de, 1789 yılında telluru keşfetti. Ancak bulunan bu yeni maddeyle ilgili ilk bilimsel acıklama 1798 yılında Alman kimyager Martin Heinrich Klaproth tarafından yapıldı.
Mineralog Reichenstein, yeni bulduğu maddenin bir orneğini Klaproth ’a gonderdi. Klaproth, bir makalede Reichenstein ’in keşfinden bahsederek yeni bir element keşfedildiğini doğruladı ve bu maddeye “tellur” adını verdi. Tellurun kimyasal ozellikleri ile ilgili ilk araştırma, Klaproth ’un doğrulamasından 34 yıl sonra yapıldı. İsvecli kimyager Jons Jacob Berzelius, 1832 yılında tellurun ozellikleri ve bileşikleri hakkında ayrıntılı bir calışma yaptı. Tellurun ametal olduğunu tespit etti; ancak metal olan kukurt ve selenyumla aynı grupta olduğuna karar verdi. 18. yuzyıl bilim adamlarının kafasını oldukca karıştıran bu ilginc element, gunumuzde metaloit grubunda metal ile ametal arasında ozelliklere sahip bir element olarak tanımlanıyor. 1960 ’lı yıllarda tellur, termoelektrik uygulamalarda kullanılmaya başlandı.
[h=3]Kimyasal Ozellikleri [/h]Tellurun kimyasal simgesi “Te”dir. Atom numarası 52, atom ağırlığı 127,60, yoğunluğu 6,25 ’tir. Değerlikleri -2, 4+ ve 6+ ’dır. Erime noktası 449,5 derece, kaynama noktası 998 derecedir. Periyodik tablonun 6-A grubunda yer alır. Mavimsi beyaz ve gumuş beyaz renklerindedir. Kristal sistemi altıgendir. Saf hali metalik parlaktır. Hafif toksik, kırılgan ve katıdır. Kalkojen ve metaloittir. Yarı metal ve yarı iletkendir. Elektrik iletkenliği ısıya maruz kaldıkca artar. Kolaylıkla toz haline gelebilir. Havayla temasında ısıtıldığında tutuşarak tellur dioksit ortaya cıkar ve mavi bir alevle yanar.
Tellurun bazı bileşikleri şunlardır; tellurik asit, tellur tetraklorur, tellur diklorur, tellur trioksit, tellur monoksit, sodyum tellurur. Kimyasal ozellikleri bakımından polonyum, selenyum ve kukurde benzer. Bileşikleri de bu selenyum ve kukurdun bileşikleri ile benzerlik taşır. Oksijen, kukurt ve selenyumdan daha metal karakterlidir. Ancak buna rağmen yarı metal ozellikler gosterir. Alışılmadık şekilde altınla bileşik oluşturabilir (altın tellurur). Altınla bileşik oluşturan elementlerin sayısı cok azdır. Dunyadaki altınların coğu “altın tellurit” minerallerinden elde edilir. Hidrojenle hidrotelluru oluşturur. Halojenlerle birleşerek enerji verebilir. Erimiş tellur, paslanmaz celik, demir ve bakırı aşındırabilir. Kadmiyum tellur, bileşik yapılı bir iletkendir. Bazı bileşikleri zehirlidir. Kimyasal reaksiyona girdiği sıvılarla cozunur, diğer sıvılarla cozunmez. Su ve hidroklorik asitten etkilenmez, nitrik asitte erir. Oksidasyona dayanıklıdır, ucucu değildir.
Doğada rastgele dağılmış olarak bulunur. Tabiatta bulunuşu nadirdir. Saf olarak nadir bulunur. Yerkabuğunda milyonda 0,001 oranında tellur vardır. Evrende bulunuşu Dunya ’dan daha yaygındır. Evrende, rubidyumdan daha bol bulunur. Doğada bulunan altınların yaygın bileşiklerinde tellur iceriği vardır. Metal sulfur mineralleri de az oranda tellur icerir. Gumuş, bakır, kurşun, cıva ve bizmut cevherlerinde bileşik olarak bulunabilir. Tellur iceren bazı mineraller ise şunlardır; silvenit, tellurit, kalberit, kalaverit, krennerit, petzit.
Doğal tellur, 8 izotoptan oluşur. Bunlardan 6 ’sı kararlı izotoptur. Diğer iki izotopu hafif radyoaktiftir. Doğal telluru oluşturan izotoplar şunlardır; Tellur-130 (%33,8), Tellur-128 (% 31,7), Tellur-126 (% 19), Tellur-125 (%7,1), Tellur-124 (% 4,8), Tellur-123 (% 0,9), Tellur-122 (% 2,6), Tellur-120 (% 0,1). Atom kutleleri 115-135 arasında değişen ve yarı omurleri bilinen 33 izotopu daha bulunur. Yapay radyoaktif izotopları da vardır. Alfa bozunumu sergileyen en hafif elementtir. Tellur atomları zikzak zincirlerden oluşan bir polimerik yapıyı benimser. Kristalin ve amorf olarak iki allotropu vardır. Kristal tellur, metalik parlak, gumuş beyazdır. Amorf tellur ise, siyah-kahverengi bir tozdur.
[h=3]Hangi Alanlarda Kullanılır? [/h]Endustride ince zar şeklinde kullanılabildiği icin diğer yarı iletkenlere gore daha uzuz maliyeti vardır. Tellur, yaygın olarak guneş pillerinde ve kaucuklarda kullanılır. Ticari tellur, blisten bakırın elektroliz yontemi ile ayrıştırılması sırasında anot camurundan elde edilir. Bu camurdaki tellur miktarı eser miktardan yuzde 8 oranına kadar cıkabilir. Kostik sodayla cozundurulen tellur, daha sonra uygulanan elektrolizle elementer duruma gecer. Altın ve gumuş sulfurlerin yakılması sonucu ortaya cıkan baca tozları ve sulfurik asit uretiminde kurşun odalardan da elde edilebilir.
Termoelektrik alaşımların onemli bir maddesidir. Metalurjik uygulamalarda metal urunlerin işlenme kalitesi icin tellurden faydalanılır. Cam ve seramikleri renklendirmek icin kullanılır. Petrol rafinesinde iyi bir katalizordur. Fotoğraf makineleri ve fotokopi makinelerinde resim kalitesini artırmak icin tellurden faydalanılır. Paslanmaz celik ve bakıra kolay işlenmeleri icin tellur katılır. Kurşuna katılan tellur, dayanıklılık ve sertlik kazandırır. Tellurlu kurşun, sulfat asidinden daha az etkilenir. Kadmiyum tellurit, guneş panellerindeki ince film olarak guneş ışığını elektrik enerjisine donuşturur. Bu guneş panelleri amorf silikonlardan daha etkilidir.
Tellurun kullanıldığı bazı urunler şunlardır; renkli camlar, optik cam, mercekler, guneş panelleri, seramik, kaucuk, vurmalı enstruman kapakları, pil plakası koruyucuları, elektrik direncleri, sentetik elyaflar, yeniden yazdırılabilir CD ve DVD ’ler, kızılotesi algılayıcılar, uydu sistemleri, lastik, tıbbi aletler, yakıt katkısı, gama ve x ışınları dedektorleri…
[h=4]Tellurun İnsan Sağlığına Etkileri[/h]Tellur bileşikleri, hafif toksik elementlerdendir. İnsan vucudunda gelişmekte olan embriyolara zarar verebilir, yani teratojeniktir. Bu nedenle kullanımında mesafeli yaklaşılmalıdır. Akut zehirlenmeler nadiren gorulebilir. Tellure maruz kalındığında bulantı, kusma ve merkezi sinir sistemi hasarları gibi durumlar ortaya cıkabilir. Kanserojen etkileri olduğuna dair henuz bir tespit bulunmuyor. İnsanlar icin tanımlanmış bir biyolojik rolu ve cevreye olumsuz etkileri de kanıtlanmış değil.
[h=4]Bunları Biliyor Musunuz? [/h]2017 Nisan ayı icinde Atlas Okyanusu ’nda keşfedilen bir dağda, karada bulunan tellurden 50 bin kat daha fazla tellur bulunduğu tespit edildi.
Tellur, 1 metrekup havada 0,01 mg ’den daha az miktarda bile bulunsa bu havayı teneffus eden insanların nefesleri uzun sure sarımsağı andıran şekilde kotu kokar. Bu kokuya “tellur nefesi” adı verilir.
İlk atom bombasının govdesinde kimyasal bağlayıcı olarak tellur kullanılmıştır.
Bin ton bakırdan yaklaşık olarak 1 kilogram tellur uretilebilir.
Dunyada uretilen tellurun yaklaşık yuzde 15 ’i kaucuk ve tekstil urunleri uretiminde kullanılır.
Kaucuğun yumuşak ve uzun omurlu olmasını sağlayan madde tellurdur.
Hubble Uzay Teleskopu ’nun kızılotesi dedektorunun yuzeyinde tellur de kullanılmıştır.
En cok tellur ureten ulkeler Japonya, Kanada, ABD ve Peru ’dur.
Dunyadaki tellur uretimi yıllık 215 ton civarındadır.
Turkiye ’de altın madenlerinde tellur iceriği olmasına rağmen ekonomik anlamda uretimi yapılmıyor.
Tellur, endustride kullanımı giderek yaygınlaşan elementlerdendir. Yarı metal olmasına rağmen bazı metallerden daha metal karakterlidir. Genel olarak altın cevherlerinin bileşiklerinden elde edilir. Bu sebeple midir bilinmez, cok az elementle bileşik oluşturan altınla bileşik oluşturabilen nadir elementlerdendir. Adını pek duymadığımız; ancak gunluk hayatta kullandığımız bircok urunde katkısı olan tellur, doğada cok az bulunan bir maddedir. Tellur kelimesi, Yunanca “toprak”, “yeryuzu” ve “dunya” anlamındaki “tellus” sozcuğunden turetilmiştir. Tellurle ilgili derlediğimiz makalenin ilginizi cekeceğine inanıyoruz. [h=4]Tarihcesi [/h]Tellur, 1782 yılında keşfedilen bir elementtir. KÂşifi, Avusturyalı mineralog ve madenci Franz-Joseph Muller von Reichenstein ’dir. Transilvanya (Romanya) altın madenlerinde bulunmuştur. Reichenstein, Transilvanya ’daki madenlerin başmufettişiydi. Kimya ilmine de ilgi duyuyordu. Araştırmaları sırasında bir altın bileşiğinden yeni bir metal cıkardı. Bu metalin daha once bilinen bir metal olmadığı anlaşıldı. Reichenstein ’in bu keşfinden bağımsız olarak Macar bilim adamı Pal Kitaibel de, 1789 yılında telluru keşfetti. Ancak bulunan bu yeni maddeyle ilgili ilk bilimsel acıklama 1798 yılında Alman kimyager Martin Heinrich Klaproth tarafından yapıldı.
Mineralog Reichenstein, yeni bulduğu maddenin bir orneğini Klaproth ’a gonderdi. Klaproth, bir makalede Reichenstein ’in keşfinden bahsederek yeni bir element keşfedildiğini doğruladı ve bu maddeye “tellur” adını verdi. Tellurun kimyasal ozellikleri ile ilgili ilk araştırma, Klaproth ’un doğrulamasından 34 yıl sonra yapıldı. İsvecli kimyager Jons Jacob Berzelius, 1832 yılında tellurun ozellikleri ve bileşikleri hakkında ayrıntılı bir calışma yaptı. Tellurun ametal olduğunu tespit etti; ancak metal olan kukurt ve selenyumla aynı grupta olduğuna karar verdi. 18. yuzyıl bilim adamlarının kafasını oldukca karıştıran bu ilginc element, gunumuzde metaloit grubunda metal ile ametal arasında ozelliklere sahip bir element olarak tanımlanıyor. 1960 ’lı yıllarda tellur, termoelektrik uygulamalarda kullanılmaya başlandı.
[h=3]Kimyasal Ozellikleri [/h]Tellurun kimyasal simgesi “Te”dir. Atom numarası 52, atom ağırlığı 127,60, yoğunluğu 6,25 ’tir. Değerlikleri -2, 4+ ve 6+ ’dır. Erime noktası 449,5 derece, kaynama noktası 998 derecedir. Periyodik tablonun 6-A grubunda yer alır. Mavimsi beyaz ve gumuş beyaz renklerindedir. Kristal sistemi altıgendir. Saf hali metalik parlaktır. Hafif toksik, kırılgan ve katıdır. Kalkojen ve metaloittir. Yarı metal ve yarı iletkendir. Elektrik iletkenliği ısıya maruz kaldıkca artar. Kolaylıkla toz haline gelebilir. Havayla temasında ısıtıldığında tutuşarak tellur dioksit ortaya cıkar ve mavi bir alevle yanar.
Tellurun bazı bileşikleri şunlardır; tellurik asit, tellur tetraklorur, tellur diklorur, tellur trioksit, tellur monoksit, sodyum tellurur. Kimyasal ozellikleri bakımından polonyum, selenyum ve kukurde benzer. Bileşikleri de bu selenyum ve kukurdun bileşikleri ile benzerlik taşır. Oksijen, kukurt ve selenyumdan daha metal karakterlidir. Ancak buna rağmen yarı metal ozellikler gosterir. Alışılmadık şekilde altınla bileşik oluşturabilir (altın tellurur). Altınla bileşik oluşturan elementlerin sayısı cok azdır. Dunyadaki altınların coğu “altın tellurit” minerallerinden elde edilir. Hidrojenle hidrotelluru oluşturur. Halojenlerle birleşerek enerji verebilir. Erimiş tellur, paslanmaz celik, demir ve bakırı aşındırabilir. Kadmiyum tellur, bileşik yapılı bir iletkendir. Bazı bileşikleri zehirlidir. Kimyasal reaksiyona girdiği sıvılarla cozunur, diğer sıvılarla cozunmez. Su ve hidroklorik asitten etkilenmez, nitrik asitte erir. Oksidasyona dayanıklıdır, ucucu değildir.
Doğada rastgele dağılmış olarak bulunur. Tabiatta bulunuşu nadirdir. Saf olarak nadir bulunur. Yerkabuğunda milyonda 0,001 oranında tellur vardır. Evrende bulunuşu Dunya ’dan daha yaygındır. Evrende, rubidyumdan daha bol bulunur. Doğada bulunan altınların yaygın bileşiklerinde tellur iceriği vardır. Metal sulfur mineralleri de az oranda tellur icerir. Gumuş, bakır, kurşun, cıva ve bizmut cevherlerinde bileşik olarak bulunabilir. Tellur iceren bazı mineraller ise şunlardır; silvenit, tellurit, kalberit, kalaverit, krennerit, petzit.
Doğal tellur, 8 izotoptan oluşur. Bunlardan 6 ’sı kararlı izotoptur. Diğer iki izotopu hafif radyoaktiftir. Doğal telluru oluşturan izotoplar şunlardır; Tellur-130 (%33,8), Tellur-128 (% 31,7), Tellur-126 (% 19), Tellur-125 (%7,1), Tellur-124 (% 4,8), Tellur-123 (% 0,9), Tellur-122 (% 2,6), Tellur-120 (% 0,1). Atom kutleleri 115-135 arasında değişen ve yarı omurleri bilinen 33 izotopu daha bulunur. Yapay radyoaktif izotopları da vardır. Alfa bozunumu sergileyen en hafif elementtir. Tellur atomları zikzak zincirlerden oluşan bir polimerik yapıyı benimser. Kristalin ve amorf olarak iki allotropu vardır. Kristal tellur, metalik parlak, gumuş beyazdır. Amorf tellur ise, siyah-kahverengi bir tozdur.
[h=3]Hangi Alanlarda Kullanılır? [/h]Endustride ince zar şeklinde kullanılabildiği icin diğer yarı iletkenlere gore daha uzuz maliyeti vardır. Tellur, yaygın olarak guneş pillerinde ve kaucuklarda kullanılır. Ticari tellur, blisten bakırın elektroliz yontemi ile ayrıştırılması sırasında anot camurundan elde edilir. Bu camurdaki tellur miktarı eser miktardan yuzde 8 oranına kadar cıkabilir. Kostik sodayla cozundurulen tellur, daha sonra uygulanan elektrolizle elementer duruma gecer. Altın ve gumuş sulfurlerin yakılması sonucu ortaya cıkan baca tozları ve sulfurik asit uretiminde kurşun odalardan da elde edilebilir.
Termoelektrik alaşımların onemli bir maddesidir. Metalurjik uygulamalarda metal urunlerin işlenme kalitesi icin tellurden faydalanılır. Cam ve seramikleri renklendirmek icin kullanılır. Petrol rafinesinde iyi bir katalizordur. Fotoğraf makineleri ve fotokopi makinelerinde resim kalitesini artırmak icin tellurden faydalanılır. Paslanmaz celik ve bakıra kolay işlenmeleri icin tellur katılır. Kurşuna katılan tellur, dayanıklılık ve sertlik kazandırır. Tellurlu kurşun, sulfat asidinden daha az etkilenir. Kadmiyum tellurit, guneş panellerindeki ince film olarak guneş ışığını elektrik enerjisine donuşturur. Bu guneş panelleri amorf silikonlardan daha etkilidir.
Tellurun kullanıldığı bazı urunler şunlardır; renkli camlar, optik cam, mercekler, guneş panelleri, seramik, kaucuk, vurmalı enstruman kapakları, pil plakası koruyucuları, elektrik direncleri, sentetik elyaflar, yeniden yazdırılabilir CD ve DVD ’ler, kızılotesi algılayıcılar, uydu sistemleri, lastik, tıbbi aletler, yakıt katkısı, gama ve x ışınları dedektorleri…
[h=4]Tellurun İnsan Sağlığına Etkileri[/h]Tellur bileşikleri, hafif toksik elementlerdendir. İnsan vucudunda gelişmekte olan embriyolara zarar verebilir, yani teratojeniktir. Bu nedenle kullanımında mesafeli yaklaşılmalıdır. Akut zehirlenmeler nadiren gorulebilir. Tellure maruz kalındığında bulantı, kusma ve merkezi sinir sistemi hasarları gibi durumlar ortaya cıkabilir. Kanserojen etkileri olduğuna dair henuz bir tespit bulunmuyor. İnsanlar icin tanımlanmış bir biyolojik rolu ve cevreye olumsuz etkileri de kanıtlanmış değil.
[h=4]Bunları Biliyor Musunuz? [/h]2017 Nisan ayı icinde Atlas Okyanusu ’nda keşfedilen bir dağda, karada bulunan tellurden 50 bin kat daha fazla tellur bulunduğu tespit edildi.
Tellur, 1 metrekup havada 0,01 mg ’den daha az miktarda bile bulunsa bu havayı teneffus eden insanların nefesleri uzun sure sarımsağı andıran şekilde kotu kokar. Bu kokuya “tellur nefesi” adı verilir.
İlk atom bombasının govdesinde kimyasal bağlayıcı olarak tellur kullanılmıştır.
Bin ton bakırdan yaklaşık olarak 1 kilogram tellur uretilebilir.
Dunyada uretilen tellurun yaklaşık yuzde 15 ’i kaucuk ve tekstil urunleri uretiminde kullanılır.
Kaucuğun yumuşak ve uzun omurlu olmasını sağlayan madde tellurdur.
Hubble Uzay Teleskopu ’nun kızılotesi dedektorunun yuzeyinde tellur de kullanılmıştır.
En cok tellur ureten ulkeler Japonya, Kanada, ABD ve Peru ’dur.
Dunyadaki tellur uretimi yıllık 215 ton civarındadır.
Turkiye ’de altın madenlerinde tellur iceriği olmasına rağmen ekonomik anlamda uretimi yapılmıyor.