Dualizm, duoteizm gibi “ikici” goruşlerin bir arada toplandığı felsefi goruşler silsilesidir. Her varlığı, “ikilik” temelinde irdeler.
Dualizm, duoteizm ile eşanlamlı olarak kullanılabiliyor. Biteizm, diteizm ve duotizm olarak da biliniyor. Genel olarak iki karşıt tanrı veya ilahi varlığa işaret eden bir oğretiler zinciridir. Tektanrıcı ve coktanrıcı oğretilere karşı ortaya cıkmış “ikitanrıcı” inancların genel bir adıdır. “İkicilik” anlamında da kullanılır. Din ve felsefe biliminde ceşitli oğretileri tanımlarken kullanılır. Bu oğretilerde iki temel madde veya varlık bulunur. Bu madde veya varlıklar genellikle birbirine zıttır. Dunya (insanlık) ve ote dunya (tanrılık) ayrımını ileri suren dinsel ikicilik, dualizm ve duoteizmin temelini oluşturuyor. Madde ve ruhun ebebi olarak bir arada var olduğunu kabul eden kozmogonik bir sistemdir.
Duoteizm, genellikle dualizm ile aynı anlamda kullanılıyor. “İkitanrıcılık” anlamındadır. Kısaca “iki tanrı olduğu” inancıdır. Birbirleriyle uyum icinde olan iki farklı tanrının varlığı temelinde ortaya cıkmıştır. Başka bir ifadeyle; “tek bir tanrısal butunu” uyum icinde kullanan iki farklı ilahi varlığa inanmaktır. Birbiriyle uyum icinde olan iki kozmik cift olarak da tanımlanır. Tanrı ve tanrıca, baba ve ana, hanım ve efendi gibi tanrı inancları ornek olarak verilebilir. Neopaganizm gibi pagan inancları, modern teolojik akımlarda gorulen duoteistik bir inanc turudur.
Dualizm ve duoteizm, Latince “iki” anlamındaki “duo” sozcuğunden turetilen kelimelerdir. “İkitanrıcı” veya “ikici” inanışları ifade eden sozcuklerdir. Farklı kelimeler olarak gorunse de aynı temeldeki inancları temsil eden bu iki felsefi goruş, genellikle “dualizm” olarak biliniyor. Makalemizde “ikitanrıcı” ve “ikici” inancları -genel kabul gormuş ismiyle- “dualizm” temelinde mercek altına aldık!
[h=3]Nasıl Ortaya Cıktı? [/h]Dualist ve duoteist yaklaşımların, M.O. 400 ’lu yıllarda ortaya cıktığı tahmin ediliyor. Klazomenai (Gunumuzdeki İzmir Urla) kentinde M.O. 500-428 yılları arasında yaşayan antik Yunan duşunuru Anaksagoras, ilk “ikici” oğretilerin savunucusudur. Varlığın koklerini “tohum” olarak adlandıran Sokrates oncesi duşunurlerden Anaksagoras, kendi kendine hareket eden tohumları “ayrı bir hareket ettirici neden” olması gerektiğini ileri surmuştur. Bu nedenin de nous, yani ruh ve akıl olduğunu savunan Yunan duşunur, tohumların birbirleriyle karışması ve birbirlerinden ayrılmasına neden olan hareket ettirici kuvvetin ruh ve akıl olduğunu soylemiştir. Hicten hicbir şeyin meydana gelmeyeceğini; hicbir şeyin de hicliğe gitmeyeceğini duşunen Anaksagoras ’a gore, mutlak anlamda bir var oluş ve yok oluş yoktur. Anaksagoras, nous yapısının, “yaratan ve yaratılanın birbirine indirgenemeyen” bir ikilik meydana getirdiğini one surmuştur.
Dualizmin ilk onemli argumanı Thomas Hobbes'ın (1588-1679) insanlık konusundaki materyalist eleştirisinde ortaya cıkmıştır. Hobbes, tum insan tecrubesinin beden icerisinde bulunan biyolojik sureclerden geldiğini iddia eder. Hobbes'e cevaben, Fransız filozofu René Descartes (1596-1650), birbirleriyle etkileşime giren bolunebilir, mekanik bir beden ile bolunemez, maddi olmayan zihin olduğunu belirten bir dualizm modeli geliştirdi. Descartes, en onemli dualizm savunucularından biridir.
Yakın tarihteki dualizm savunucularından Avustralyalı filozof David Chalmers, doğalcı ikilikcilik ve indirgemecilik ile nesnel ve oznel deneyim arasında acıklayıcı bir boşluğun var olduğunu savunmuştur. Avustralya filozofu Frank Jackson, iki tur dualizm olduğunu ileri surer. Birincisi gercek, ikincisi de maddesel olmayan bicim olduğunu varsayan madde ikiliğidir.
“İkitanrıcı” veya “ikici” yaklaşımlar, bircok filozof ve duşunurun iddiaları ile gunumuze kadar cok farklı inanc sistemlerinin temelini oluşturmuştur. Bu sebeple yuz yıllar oncesinden gunumuze kadar gelen “tanrının varlığı, birliği, ikiliği ve cokluğu” gibi farklı yaklaşımlarda duoteist ve dualist goruşlerin buyuk etkisi olmuştur.
Dualizm ve duoteizm; tekcilik veya bircilik ve cokluk felsefelerinin karşıtı kavramlardır. “İkilik” goruşleri, sadece tanrı temelinde gelişmemiştir. Felsefik akımlar ve duşunurlerin farklı yaklaşımları, dinsel anlamdaki “ikici” kavramları sosyal, kulturel ve soyut kavramlara uyarlamışlardır. Tanrı ve tanrıca, gucluler ve gucsuzler, iyiler ve kotuler, aydınlık ve karanlık, dişi ve erkek, ruh ve madde, ateş ve su, dunya ve ahiret gibi karşıt kavramlar, duoteizm veya dualizm penceresinden değerlendirilmiştir.
Eski Mısır mitolojilerinde gecen iyilik ve kotuluk tanrıları, Sumerlerdeki yer ve gok tanrıları, eski Cin ’de, Hindistan ’da ve İran ’daki karanlık ve aydınlık ilkeleri duoteizmin “ikilik” doktrinindeki karşıt olgulardır. Cin ’deki “yin-yang”, Hint teolojik oğretilerindeki “tamus - satva”, Zerduştlukteki “ahura mazda - angra mainyu” tasavvurları; iyi ve kotu, aydınlık ve karanlık, dişi ve erkek gibi karşılıkların tezahuru olarak goruluyor. Bir başka ifadeyle, dualizm ve duoteizm; yaratan ve yaratılan, dunya ve oteki dunya, ruh ve madde gibi tezat kavramları acıklayan bir perspektiftir.
Uzayda ve dunyada yer dolduran, ağırlığı ve kutlesi olan, parcalanabilen, duyularla algılanabilen her turlu nesneye “ozdek” adı veriliyor. Bu bakımdan “ikici” goruşler, evrenin ozdeksel birliğini yadsıyan bir goruş olarak değerlendiriliyor. Ozdeksel yapının karşısında ruhsal yapı olduğunu kabul ediyor. Varlığı hem madde hem idea (gorunenin arkasındaki oz) olarak kabul eden ikici goruşler, idealizm ve materyalizm arasında bir sentez oluşturma cabasıdır. Descartes, varlığın ozunde iki cevher bulunduğunu; bunların madde ve idea olduğunu ileri surmuştur. Bu iki cevheri ayırmak imkÂnsızdır. Bu yaklaşımların dışındaki goruşler de tek bir cevherle acıklanan tekcilik veya monizmdir.
[h=3]Dualizm Ceşitleri [/h]Dualist bir bakış acısı, evrendeki butun gerceklerin birbirlerine indirgenemeyen “ikiliklerde” toplandığını ileri surmuştur. Bu temelde bircok dualizm ceşidi ortaya cıkmıştır. Siyasetten fiziğe, metafizikten zihinsel olgulara kadar bircok dualizm orneği ortaya atılmıştır. Bunlardan bazılarına goz atalım:
Felsefi Dualizm: Varlık sorununa cevap arar. Varlığın, madde ve duşunce olmak uzere cift olduğunu savunur. İkici felsefeler, birbirinden farklı kokten iki ilke arasındaki geciş ve ilişki meselelerini irdeler. Mutlak ikicilik, cozulmesi imkÂnsız celişkileri barındırır; bu nedenle iki ilke arasında ilişki olduğu inkÂr edilir. İkici goruşler, psikolojik ve ahlÂki anlamda doğru yargı icin bu inkÂrdan kacınır.
Ahlak Dualizmi: Ahlak dualizmi, teolojik inanc olarak ortaya cıktı. İyi ile kotu arasındaki catışmadır. Ahlakın ne olabileceğine dair herhangi bir yorumun aksine iki ahlaki karşıtlığın olduğunu kabul eder. Tek tanrı ilkelerinin yokluğunu ileri surmez.
Duoteizm, Biteizm ve Diteizm: Dualizm ornekleri olarak diğer dualizm ceşitlerinden ayrılan akımlardır. Ditheism, ahlaki dualizm olarak da biliniyor; ancak eşdeğer olarak gorulmuyor. Ahlaki dualizm, mutlaka teizm anlamına gelmezken, diteizm en az iki tanrı anlamına gelir. Biteistik ve duotestik teolojilere Neopagan Wicca ornek olarak verilebilir. Wicca'da dualizm, bir tanrı ve bir tanrıcanın evreni yonetmede ikili bir ortaklık olduğu inancını savunur. Wicca rituellerinde diteistik bir tema vardır.
Teistik Dualizm: Tanrı ile yaratılış ve tanrı ile evren arasındaki ilişkiyi ifade eder. Hıristiyanlığın ve Hinduizm'in bazı geleneklerinde gorulen bir goruştur.
Ontolojik Dualizm: Alternatif bir dualizm ceşididir. İnsanların dunyayı algılama ve anlama eğilimlerinin anlamını irdeler. Buna gore, bir ağac, onu cevreleyen her şeyden ayrı bir şey olarak algıladığı zaman “ikili” olur. Taoizm, klasik Hinduizm veya Zen Budizmi ornek olarak verilebilir.
Ruh Dualizmi: Bazı kulturlerde, insanların veya diğer varlıkların iki veya daha fazla ruhları olduğuna inanılır. Bu ruhlardan biri vucut işlevleri ile ilişkilidir; diğeri de bir ruh yolculuğu icin vardır.
Siyasi Dualizm: Politikada ikilikcilik, yasama organı ile yurutme organı arasında guclerin ayrılması anlamına gelir.
[h=4]Dualizm ve Duoteizmle İlgili Kısa Bilgiler [/h]
Evrenin varoluşunu acıklamaya calışan felsefelerin ilk oğe olarak duşundukleri varlığa “toz” adı veriliyor. Değişen şeylerin ozunde değişmeden kaldığı varsayılan idealist kavram olan toz, dualist ve duoteist inanclarda kabul gormuyor.
Dualizm, birbirine indirgemeyen iki farklı toz olduğunu savunur. Felsefi bir yaklaşım olarak bu yonuyle “tum varlıkların tek bir tozden kaynaklandığı” iddiasını reddeder. Dualizm, tek veya ikiden fazla toz olduğu iddiasındaki tekcilik ve cokculuk yaklaşımlarına karşı olan goruşleri benimser.
“İkici” goruşler, ikici felsefelerin sorunlarına karşılık verememiştir. Bu sebeple celişkilerle dolu goruşler olarak bilinmektedir.
Duotesit ve dualist duşunceler, idealist yani “duşunceci” olarak kabul edilir. İdealist ikiciler ve idealist birciler, “bir” olandan “cok” olana veya “cok” olandan “bir” olana nasıl gecildiği konusunda acıklama yapamamıştır.
“İdealist birci” olarak kabul edilen Hegel, “karşıtların ozdeşliği” varsayımını ortaya atarak ikici felsefenin sorunlarını cozduğunu ileri surmuştur.
İngiliz gokbilimci James Jeans, fizik dualizmi orneği olarak dalga fiziğini “ruhsal”, parcacık fiziğini “ozdeksel” olarak nitelendirir. Jeans ’a gore, dalga fiziği bilgileri, parcacık fiziği de nesneleri verir.
Dualizm, duoteizm ile eşanlamlı olarak kullanılabiliyor. Biteizm, diteizm ve duotizm olarak da biliniyor. Genel olarak iki karşıt tanrı veya ilahi varlığa işaret eden bir oğretiler zinciridir. Tektanrıcı ve coktanrıcı oğretilere karşı ortaya cıkmış “ikitanrıcı” inancların genel bir adıdır. “İkicilik” anlamında da kullanılır. Din ve felsefe biliminde ceşitli oğretileri tanımlarken kullanılır. Bu oğretilerde iki temel madde veya varlık bulunur. Bu madde veya varlıklar genellikle birbirine zıttır. Dunya (insanlık) ve ote dunya (tanrılık) ayrımını ileri suren dinsel ikicilik, dualizm ve duoteizmin temelini oluşturuyor. Madde ve ruhun ebebi olarak bir arada var olduğunu kabul eden kozmogonik bir sistemdir. Duoteizm, genellikle dualizm ile aynı anlamda kullanılıyor. “İkitanrıcılık” anlamındadır. Kısaca “iki tanrı olduğu” inancıdır. Birbirleriyle uyum icinde olan iki farklı tanrının varlığı temelinde ortaya cıkmıştır. Başka bir ifadeyle; “tek bir tanrısal butunu” uyum icinde kullanan iki farklı ilahi varlığa inanmaktır. Birbiriyle uyum icinde olan iki kozmik cift olarak da tanımlanır. Tanrı ve tanrıca, baba ve ana, hanım ve efendi gibi tanrı inancları ornek olarak verilebilir. Neopaganizm gibi pagan inancları, modern teolojik akımlarda gorulen duoteistik bir inanc turudur.
Dualizm ve duoteizm, Latince “iki” anlamındaki “duo” sozcuğunden turetilen kelimelerdir. “İkitanrıcı” veya “ikici” inanışları ifade eden sozcuklerdir. Farklı kelimeler olarak gorunse de aynı temeldeki inancları temsil eden bu iki felsefi goruş, genellikle “dualizm” olarak biliniyor. Makalemizde “ikitanrıcı” ve “ikici” inancları -genel kabul gormuş ismiyle- “dualizm” temelinde mercek altına aldık!
[h=3]Nasıl Ortaya Cıktı? [/h]Dualist ve duoteist yaklaşımların, M.O. 400 ’lu yıllarda ortaya cıktığı tahmin ediliyor. Klazomenai (Gunumuzdeki İzmir Urla) kentinde M.O. 500-428 yılları arasında yaşayan antik Yunan duşunuru Anaksagoras, ilk “ikici” oğretilerin savunucusudur. Varlığın koklerini “tohum” olarak adlandıran Sokrates oncesi duşunurlerden Anaksagoras, kendi kendine hareket eden tohumları “ayrı bir hareket ettirici neden” olması gerektiğini ileri surmuştur. Bu nedenin de nous, yani ruh ve akıl olduğunu savunan Yunan duşunur, tohumların birbirleriyle karışması ve birbirlerinden ayrılmasına neden olan hareket ettirici kuvvetin ruh ve akıl olduğunu soylemiştir. Hicten hicbir şeyin meydana gelmeyeceğini; hicbir şeyin de hicliğe gitmeyeceğini duşunen Anaksagoras ’a gore, mutlak anlamda bir var oluş ve yok oluş yoktur. Anaksagoras, nous yapısının, “yaratan ve yaratılanın birbirine indirgenemeyen” bir ikilik meydana getirdiğini one surmuştur.
Dualizmin ilk onemli argumanı Thomas Hobbes'ın (1588-1679) insanlık konusundaki materyalist eleştirisinde ortaya cıkmıştır. Hobbes, tum insan tecrubesinin beden icerisinde bulunan biyolojik sureclerden geldiğini iddia eder. Hobbes'e cevaben, Fransız filozofu René Descartes (1596-1650), birbirleriyle etkileşime giren bolunebilir, mekanik bir beden ile bolunemez, maddi olmayan zihin olduğunu belirten bir dualizm modeli geliştirdi. Descartes, en onemli dualizm savunucularından biridir.
Yakın tarihteki dualizm savunucularından Avustralyalı filozof David Chalmers, doğalcı ikilikcilik ve indirgemecilik ile nesnel ve oznel deneyim arasında acıklayıcı bir boşluğun var olduğunu savunmuştur. Avustralya filozofu Frank Jackson, iki tur dualizm olduğunu ileri surer. Birincisi gercek, ikincisi de maddesel olmayan bicim olduğunu varsayan madde ikiliğidir.
“İkitanrıcı” veya “ikici” yaklaşımlar, bircok filozof ve duşunurun iddiaları ile gunumuze kadar cok farklı inanc sistemlerinin temelini oluşturmuştur. Bu sebeple yuz yıllar oncesinden gunumuze kadar gelen “tanrının varlığı, birliği, ikiliği ve cokluğu” gibi farklı yaklaşımlarda duoteist ve dualist goruşlerin buyuk etkisi olmuştur.
Dualizm ve duoteizm; tekcilik veya bircilik ve cokluk felsefelerinin karşıtı kavramlardır. “İkilik” goruşleri, sadece tanrı temelinde gelişmemiştir. Felsefik akımlar ve duşunurlerin farklı yaklaşımları, dinsel anlamdaki “ikici” kavramları sosyal, kulturel ve soyut kavramlara uyarlamışlardır. Tanrı ve tanrıca, gucluler ve gucsuzler, iyiler ve kotuler, aydınlık ve karanlık, dişi ve erkek, ruh ve madde, ateş ve su, dunya ve ahiret gibi karşıt kavramlar, duoteizm veya dualizm penceresinden değerlendirilmiştir.
Eski Mısır mitolojilerinde gecen iyilik ve kotuluk tanrıları, Sumerlerdeki yer ve gok tanrıları, eski Cin ’de, Hindistan ’da ve İran ’daki karanlık ve aydınlık ilkeleri duoteizmin “ikilik” doktrinindeki karşıt olgulardır. Cin ’deki “yin-yang”, Hint teolojik oğretilerindeki “tamus - satva”, Zerduştlukteki “ahura mazda - angra mainyu” tasavvurları; iyi ve kotu, aydınlık ve karanlık, dişi ve erkek gibi karşılıkların tezahuru olarak goruluyor. Bir başka ifadeyle, dualizm ve duoteizm; yaratan ve yaratılan, dunya ve oteki dunya, ruh ve madde gibi tezat kavramları acıklayan bir perspektiftir.
Uzayda ve dunyada yer dolduran, ağırlığı ve kutlesi olan, parcalanabilen, duyularla algılanabilen her turlu nesneye “ozdek” adı veriliyor. Bu bakımdan “ikici” goruşler, evrenin ozdeksel birliğini yadsıyan bir goruş olarak değerlendiriliyor. Ozdeksel yapının karşısında ruhsal yapı olduğunu kabul ediyor. Varlığı hem madde hem idea (gorunenin arkasındaki oz) olarak kabul eden ikici goruşler, idealizm ve materyalizm arasında bir sentez oluşturma cabasıdır. Descartes, varlığın ozunde iki cevher bulunduğunu; bunların madde ve idea olduğunu ileri surmuştur. Bu iki cevheri ayırmak imkÂnsızdır. Bu yaklaşımların dışındaki goruşler de tek bir cevherle acıklanan tekcilik veya monizmdir.
[h=3]Dualizm Ceşitleri [/h]Dualist bir bakış acısı, evrendeki butun gerceklerin birbirlerine indirgenemeyen “ikiliklerde” toplandığını ileri surmuştur. Bu temelde bircok dualizm ceşidi ortaya cıkmıştır. Siyasetten fiziğe, metafizikten zihinsel olgulara kadar bircok dualizm orneği ortaya atılmıştır. Bunlardan bazılarına goz atalım:
Felsefi Dualizm: Varlık sorununa cevap arar. Varlığın, madde ve duşunce olmak uzere cift olduğunu savunur. İkici felsefeler, birbirinden farklı kokten iki ilke arasındaki geciş ve ilişki meselelerini irdeler. Mutlak ikicilik, cozulmesi imkÂnsız celişkileri barındırır; bu nedenle iki ilke arasında ilişki olduğu inkÂr edilir. İkici goruşler, psikolojik ve ahlÂki anlamda doğru yargı icin bu inkÂrdan kacınır.
Ahlak Dualizmi: Ahlak dualizmi, teolojik inanc olarak ortaya cıktı. İyi ile kotu arasındaki catışmadır. Ahlakın ne olabileceğine dair herhangi bir yorumun aksine iki ahlaki karşıtlığın olduğunu kabul eder. Tek tanrı ilkelerinin yokluğunu ileri surmez.
Duoteizm, Biteizm ve Diteizm: Dualizm ornekleri olarak diğer dualizm ceşitlerinden ayrılan akımlardır. Ditheism, ahlaki dualizm olarak da biliniyor; ancak eşdeğer olarak gorulmuyor. Ahlaki dualizm, mutlaka teizm anlamına gelmezken, diteizm en az iki tanrı anlamına gelir. Biteistik ve duotestik teolojilere Neopagan Wicca ornek olarak verilebilir. Wicca'da dualizm, bir tanrı ve bir tanrıcanın evreni yonetmede ikili bir ortaklık olduğu inancını savunur. Wicca rituellerinde diteistik bir tema vardır.
Teistik Dualizm: Tanrı ile yaratılış ve tanrı ile evren arasındaki ilişkiyi ifade eder. Hıristiyanlığın ve Hinduizm'in bazı geleneklerinde gorulen bir goruştur.
Ontolojik Dualizm: Alternatif bir dualizm ceşididir. İnsanların dunyayı algılama ve anlama eğilimlerinin anlamını irdeler. Buna gore, bir ağac, onu cevreleyen her şeyden ayrı bir şey olarak algıladığı zaman “ikili” olur. Taoizm, klasik Hinduizm veya Zen Budizmi ornek olarak verilebilir.
Ruh Dualizmi: Bazı kulturlerde, insanların veya diğer varlıkların iki veya daha fazla ruhları olduğuna inanılır. Bu ruhlardan biri vucut işlevleri ile ilişkilidir; diğeri de bir ruh yolculuğu icin vardır.
Siyasi Dualizm: Politikada ikilikcilik, yasama organı ile yurutme organı arasında guclerin ayrılması anlamına gelir.
[h=4]Dualizm ve Duoteizmle İlgili Kısa Bilgiler [/h]
Evrenin varoluşunu acıklamaya calışan felsefelerin ilk oğe olarak duşundukleri varlığa “toz” adı veriliyor. Değişen şeylerin ozunde değişmeden kaldığı varsayılan idealist kavram olan toz, dualist ve duoteist inanclarda kabul gormuyor.
Dualizm, birbirine indirgemeyen iki farklı toz olduğunu savunur. Felsefi bir yaklaşım olarak bu yonuyle “tum varlıkların tek bir tozden kaynaklandığı” iddiasını reddeder. Dualizm, tek veya ikiden fazla toz olduğu iddiasındaki tekcilik ve cokculuk yaklaşımlarına karşı olan goruşleri benimser.
“İkici” goruşler, ikici felsefelerin sorunlarına karşılık verememiştir. Bu sebeple celişkilerle dolu goruşler olarak bilinmektedir.
Duotesit ve dualist duşunceler, idealist yani “duşunceci” olarak kabul edilir. İdealist ikiciler ve idealist birciler, “bir” olandan “cok” olana veya “cok” olandan “bir” olana nasıl gecildiği konusunda acıklama yapamamıştır.
“İdealist birci” olarak kabul edilen Hegel, “karşıtların ozdeşliği” varsayımını ortaya atarak ikici felsefenin sorunlarını cozduğunu ileri surmuştur.
İngiliz gokbilimci James Jeans, fizik dualizmi orneği olarak dalga fiziğini “ruhsal”, parcacık fiziğini “ozdeksel” olarak nitelendirir. Jeans ’a gore, dalga fiziği bilgileri, parcacık fiziği de nesneleri verir.